Katalog

24- MAYIS 2003 CUMARTESİ CUMHURİYET SAYFA DİZİ Rusya'nın topraklanndan tümüyle çıkarmak istediği Çerkesler, dilini bile bilmedikleri bir ülkeye zorla sürüldü Göçyolundakurıüankölepazarlan R usya, önce Çerkeslere Ku- ban"ın ötesindekı steple- re göçmelen koşulunu öne sürdü. Amacı; Osmanlı ıle ara- sıııda ılende tehlıke oluş- turmayacak güvenlı bır bölge yaratmaktı. Ancak Çerkesler göç dayatma- sına karşı çıkarak Ruslar- la savaşmayı göze aldılar. Aslında Rusya, Çerkes- lerin göçe karşı çıkaca- ğından emındı. Bütün bir- liklerini bu bölgeye kay- dırmıştı. Top, tüfek gıbı modern sılahlan kullanan düzenh bır ordu ıle kılıç, karaa ve hafif ateşli sılahlan kullanan ve sa- vaşta vur kaç taktiğı uygulayan Çer- keslerin hakkından geleceğını, bu sorunu kökten halledeceğiru hesap- lamıştı. Kabardeyler'den sonra Adıge boy- lannı da kuşatan Rusya, yoğun çar- pışmalardan sonra teslım olmalan- na karşın Çerkeslere ya Rusya'nın ıç bölgelenne ya da Osmanlı ülke- sine göç etmeleri koşulunu dayattı. Bu gelışme karşısında Abhaz, Ubıh ve Şapsığlar Hacı Hranduko Berzeg, Hacı Veshan Muhammed yönetiminde bırkomıte oluşturarak Istanbul, Londra ve Paris'e yardım amacıyla elçiler gönderdiler. Çer- kes heyeti tngıltere'de Kraliçe ve hü- kümet üyeleriyle görüştü.. Kraliçe, Rusya ile Kafkasya arasındaki ıhti- lafa kanşmak niyetinde olmadıkla- nnı açıkladı. Dışişleri Bakanı ıse gö- rüşmeyi reddetti. The Times gaze- tesinde yer alan bılgilere göre, Çer- kes temsılcilen Ingilız Dışişleri Ba- kanı'nın odasını terk ederken şöyle dediler: "Bu ofis büvük bir makam atna kılıçlanmıza değmez." Çerkeslenn yardım taleplerine ne Osmanh'dan ne de Ingiltere'den olumJu bir yanıt geldi. Yalruz kal- malafına karşı savaşı sürdürdüler. Ruslar köyleri yakıp yıkarak Çer- keslen sıkıştırıyordu. 1861 'de Ab- zehler Yevdokümov'a haber sala- rak Çar ordusunun Farze çayı üze- rinde durmasını aksı halde savaşa devam edeceklerini bildirdiler. Yev- dokümov'un buna yanıtı sert oldu: "Ben Abzehlerden banşveiyi kom- şuluk değiL, kayıtsız şartsız teslim oiup itaat etmekrini Lstiyorum. Son dağh benim gösterdiğim yere taşı- nıncaya kadar taaruzu sürdürece- ğun." AbzehJer bu kez o sırada Kaf- kasya'da bulunanÇarlLAleksandr'a bir heyet göndenp, Çar'a ıttıat ede- celderine dair söz verdıler. Ancak sür- gün edılmeyıp köylennde kalma ız- ninin venlmesüu ıstıyorlardı. Fakat ıfkııs\\ KıızeyKafkasya'daniIkydlardage- len Çerkesler içm hükûmet,Amas- >a, Konya. Sıvas, Ankara, Kasta- J monu, Adana, Kütahya ve Eskişe- hir vilayetiermi düşunmüştü. 1863ten önceki yıDarda gelip de bir türfû is- kân edilemeyen göçmenlerin sıztanmalan artanca gdenler iç lasunlardan Havza, Ladik. Kavak, Amasya, Çonım, Yozgat, Kastamonu, Tokat, Tıır- hal ve Ankara gibi böigekre yoUamhlar.. Kafkasya'dan gden Çerkesler için flk düşünülen iskân alanlanndan biriâ de Kayseri-Uzunyayla arazi- * • * JJ siydL Bu bölge o yıDarda boş buhuıuyordu. YHT\JP nfltîl ÇerkeskrinBalkanlarveRunıeli'yegöçleri f tV1J/\s # * t f * f * Varna,Köstence >eIstanbulûzeriiıdenger- çekfcştL Balkanlar'da Hıristiyan nüfusu den- gefemek fizere Tuna Nefari'nden Mdin'e kadar uzanan hatta yerteştirüdi- ler. 1877-78 yıhndaki Osmanb-Rus Savaş/ndan sonra yaptlan Beıîin An- daşması ile Rusya, Balkanlar'da Slav ırkınıtebdheden Çerkeslerin bu böl- geden tümüyje çekflmesi koşulunu dayabnca. yeniden göç yoUan gözuk- müş, Suriye, Ürdün, Filistin ve Kıbns'a toplu olarak gomkrilmişlerdir. Çar II. Aleksandr'ın cevabı Yevdo- kümov'dan da sert oldu: "Size dü- şünmeniz için bir ay süre tanıyorum. Bır ay sonra Kuban boyunda sıze göstenlen yerlere taşınmayı kabul ettığinizi bildireceksiniz ya da Os- manlı ülkesine göçedeceksiniz." Ancak Çerkes dırenişi 21 Mayıs 1864'te Kbaada'da yapılan son kan- lı savaşla kırılmış oldu. Rus ordusu 21 Mayıs'ta Kbaada düzülüğünde geçit töreni yaparak zaferi kutladı. Sürgün başhyor Aslında göç hareketı Ruslann "Bü- yük Kafkas Savaşı" dedıklen dıre- nış harekâtından önceye dayanıyor. Osmanlı'ya yakın duran bazı feodal- lerle, dın adamlan aileleriyle Os- manlı'ya göçüyorlardı. Ancak bu yıllarda göç kitlesel değildi. Rus or- dulannın Adıge ve Kuzeybatı Kaf- kaslann diğer halklanm askeri ve ekonomik açıdan abluka altına alma- sıyla kaçınılmaz olarak kitlesel göç- ler de başlamış oldu. Ordu, halkı süngüyle Karadeniz kıyısına sürüyor- du. Köylerin boşaltılinası sırasmda Rus askeri birlikleri Çerkeslere çok kısa süre tanıyordu. Çerkesler Rus hükümetiıün gös- terdiği Kuban'ın bataklıkJanna göç- meyi reddettiği için gende baba yurt- lannı, mezarlannı ve anılannı bıra- karak, dilini bile bilmedıklen bir ül- keye zorla sürülüyordu. Osmanlılarla anlasma Rusya, Çerkeslerin tümünü yurt- lanndan sürmeyi çok önceden plan- lamıştı ve daha Kafkas savaşı sürer- ken 1956 yılında bu konuda Osman- lı ile anlaşma yapmıştı. Bu anlaş- madan bir yıl sonra Osmanlı hükü- meti Göç Kanunu'nu çıkardı. Göçün koşuJlannı görüşmek üzere 1960 yı- lında Rus Generali Loris Meükov Istanbul'a geldi. Görüşmelerde sağlanan anlaşma gereğince Rusya göçün bir an önce olması için gemiler tahsis edecek, Os- manlı da sürülen Çerkesleri, Rus sı- nınna uzak bölgelere yerleştirecek- ti. Zira Ruslar, Çerkeslerin geri dö- nüp savaşa devam etmesınden kor- kuyordu. Kuzey Kafkasya'dan elini çekme- yen Ingiltere ise sürgün edılen Çer- kesleri, gerektiğınde yeniden Rus- ya'ya karşı kullanmak için Osman- lıya akıl veriyordu: "Savaşçı Çer- kesleri Rus sınınna verleştirerek, gü- cünüzü tak\i>e edebilirsiniz. Ay nca Trabzon-Erzurum yohınun inşaaün- da çauştınnanız mümkündüıf Ingilız telkınlerine kulak veren Osmanlı'nın ıse Çerkesleri kabul et- mesinin 4 ana nedeni vardı: •Savaşlarnedenıyle Müslüman- lann azınlığa düştüğü bölgelere Çer- kesleri yerleştirerek Hıristiyan nüfu- su dengelemek, sınırboylanndasa- \aşçı Çerkeslerdenbirtamponböl- ge oluşturmak. •Her savaşta bıraz daha azalan or- duyu Çerkeslerle tak\'iye etmek. • Ziraat ve hayvancılığın gelişme- si için Imparatorluğun boş arazile- rini Çerkeslere tahsis ederek üreti- miarttırmak. • Osmanlıya karşı ayaklanan azın- lıkların üzerine Çerkesleri salmak. Güzelyurtlarımız vardı... Ve riizgar kanatlı atlarımız... Güzel şarkılarımız vardı... Ve sonsuz düşlerimiz... 21 Mayıs 1864 Çerkes Sürgünü'nü(*) ve sürgün yollannda ölen sevdiklerimizi anıyoruz Sürgünde yas 25 Mayıs Pazar günü Saat 20:Û0'de Istanbul/Üsküdar'da Kız Kulesi'nin karşısında denize çiçek bırakacağız. D e m o k r a t i k Ç e r k e s P l a t f o r m u Adnan Karaten. Ahmet Özel, Ahmet Köksal, Ahmet Tayyar, Akın Bal, Albuz Kaya, Alp İyıgiin, Alpay Ardzınba, Alper Kahraman, Alper Mangır. Ataman Oğuz, Ayhan ÖndeT, Aysel Çiçek, Ayşe Demircan. Ayşe Seda Berzeg, Banş Güven, Baturay Tok, Bengun Gül, Berslan Duman, Beynan Utku, Betül Şenyüdız, Bülent Atçı, Bülent Özbelli. Ziya Mıs, Beycan Şen. Birgül Hızal, Can Kesgın, Cahit Aslan, Canberk Aydemir, Cankat Devrim, Cengiz Gül. Cevaı Bageoğlu, Cevat Ongım. Cihan Candemır, Çetin Öner, Derya Taymaz, Eİışeps Atila, E>üriye Huvaj. Emel Bezeg. Emel Dinçer. Emin Babakuş, Emine Aksan Canbulat, Emir Babakuş. Ender Kankoç. Ercan Yavuz, Erdinç Özen, Erdoğan Akman, Ergun Yıldız. Ergıin Ekol, Ergıin Özgür, Ergiin Utku, Erhan Şahin, Ersin Aşan, Erol Akçam, Erol Taymaz, Ertuğnıl Çolak, Ertuğrul Karuk. Fahri Huvaj, Fanık Karöz, Faruk Hurma, Fehmi Yapıcı, Feımhan Töre, Filız Çehk. Fuat Uğur, Gazanfer Doğu, Gökştn Duman, Gubse Arıt, Gunda Demiröz, Gülden Kayhan, Gülten Yener, Hacı Apha. Hakan Karuk, Handan Demiröz, Hanife Güngör, H.Okan İşcan, Hatko Cantürk, Hatqo Fathi Racap. Hava Karadaş. Hıcran Bolat, Hikmet Neguç. Hikmet Şenses, Hürsen Özlü, Hüsnii Altınışık, İlhan Canbolat, İlkay Bıngöl, Ilkay Nefın Güçlü, Ilknur Bilgiç. Jale Bulut, Janberd Dinçer, Janset Sertkan, Janset Şekercan, Kani Çiçek, Kansu Dinçer, Kanşav Atila. Kaya Şenvar, Koçai Elam, Köksaİ Kaplan, Kudret Taş, Leyla Şen, Levent Kaplan, M. Attar. Mansur Balcı, Mecıt Teber. M.Akif Pekmezci, M. Emin Kaynar, Mehmet Dündar. Mehmet Yediç, Mehtap Koşak. Metın Caha, Metın Özdemir. Mine Bağ, Muharrem Çurey, Muhittin Ünal, Murat Özkan, Mural Kerim Enan, Muraı Pap^u, Murat Seyok, Murat Yağan, Muharrem Tambova, Murathan Oğur, Muazzez Yağan, Murat Yavan, Musa Tok, Mustafa Uslu. MuzarTer Dinçer, Mucella Aksoy, Münevver Aykaç, Nafız Canbulat, Nafız Tok, Necdet Canbulat, Nejan Huvaj, Nevuı Uğur. Nevzat Özbay. Nihal Baykal, Nur Anoğul, Nur Polat, Nuray Özdemir, Nuri Tandoğdu. Olcay Cengiz. Osman Gökhan Arığ, Osman Ömür, Olgun Özbaş, Osman Güdü, Öner Yılmaz, Özalp Göneralp, Özdemir Özbay. Özen Atçı, Özlem Aydemir, Ömer Enes, Ömdr Enes, Perihan Şenses, Rahşan Erdoğan. Recep Adal, Recep Güçlü, Rengin Yurdakul, Rezzan Kartal, S. Allen, Sadık Çelik, Sami Korkut, Sebahattin Özden, Seçkın Atan, Seda Cantiirk, Serap Alpsoy. Setenay Özcan, Sezai Babakuş, Sezgin Apbak, Sinan Çetav. Sinejan Duman, Suna Ocak, Sunay Ömür, Suzan Işbaşı. Şamil Erdoğan, Şamil Turan, Şefîk Ceylan. Şehirhan Ju, Şemsettin Çevik, Şogen Umıt. Şule Bebleney, Şükran Canseri Özen. Talih Altınışık, Tamer Duman, Tank Acaroğlu, Tarkan Eyerci, Tayfun Habiçoğlu. Uğur Erşan, Cnal İnci, Vecihe Özden, Yalçın Karadaş, Yaşar Erdoğan, Yaşar Güven, Yaşar Janberd. Yusuf Taymaz, Yüksel Dinçer, Yüksel Selek, Zafer Kaya, Zehra Açiçbe. Zehra Demircan, Zeki Tok, Zeynel Besleney. Zeynep Özkan, Zekai Baydilli, Zeki Çelik Emıne Dolay, Erdoğan Ya^ar. Gupse Altınışk. tlhan Kıymet, Kenm Kenan Co§kun, Nılgün Dolay. Önder Ayhan www.cerkesplatformu.org (*) Çerkesler, 21 Mayıs 1864*de sona eren Rus-Kafkas Savaşrnın ardından insanlık tarihinio en trajik sörgönlerindea birini yaşadı. Adjğe, Abbaz ve Ubıb oüfusuoun yâzde 7O'i \urtlanndan edildi. Onbinlercesi sürgün yoilannda can verdi. Karadeniz'in karanlık sularına gûmüldü. Sağ kalanlar dönemin Osmanlı topraklarına (Anadolu, Ortadoğu ve Balkanlar) dağıtıldı. Halen Çerkes nüfusunun büyûk çogunluğu diasporada (Türkije, Surive, Mısır, Urdün, tsrail, Rusva. Yugostavya, Almanya, Ingiltere, Fransa, HoUanda, ABD) yaşıyor. Vali, saraya Çerkes cariye anyor Yildız Sarayı arşivlerinde 1891-1892 yıllanna ait 21 mektup ve telgraftan oluşan şifreli yazışmalarda Dahiliye Müs- teşan'nın valılerden güzel Çerkes kızlannı canye olarak saraya gön- dermelerinı istediği anlaşılıyor. Bu yazışmalardan bın başkâtip Sürey- ya Paşa ıle Konya Valısı Hasan Hil- mi Paşa arasında geçıyor. Süreyya Paşa, Konya Vahsinden, güzel Çer- kes kızlannı seçip canye olarak gön- dermesinı ıstıyordu. Sarayuı haremi için 14 yaşın üzerinde, sağlıklı ve güzel genç kızlar aranıyordu.Yazış- malardan kızlann san saçlı, mavi gözlü olması tercih nedeniydı. Kon- ya Valisi, bölgesine yerleşmek iste- yen Çerkeslerden 250 aileyı bu amaç için kullanmıştı. Ancak sarayın is- tediği evsafta güzel kızlar gelenler arasında yoktu. Göçmenler aylarca yollarda sü- ründükleri için Konya'ya perişan birdurumda gelmışlerdi. Konya Va- lisi, seçtiği Çerkes kızlannı "üyiba- kıldıklarugry dirildikleri ve yıkanıp paklandıklan takdirde güzelleşe- ceklerini umduğunu" belırten bir yazıyla birlikte saraya gönderdi. An- cak yazışmanın akışından Vali'nın saray başkâtibı tarafindan azarlan- dığj ve elinde göndermeye hazır ola- rak beklettiğı Çerkes kızlan da gön- derilenler gibiyse hiç zahmet bu- yurmamasmın kendisine iletildiği anlaşılıyor. Ancak Konya Valisi Ha- san Hilmi, güzel Çerkes kızı arama- yı kendisine göre\ bilmişri bir kez. Hızını alamayıp Konya hudutlan- nın dışuıa, Bursa, Ankara. Sıvas gi- bi illen dolaşarak güzel Çerkes kı- zı aramayı sürdürdü. Bu kez tedbi- n elden bırakmamış, sarayın istedi- ği koşullara uyan ıkı güzel kızın res- mıni alarak yollara düşmüştü. (Kay- nak: Ehud R. Toledano-Osmanlı Köle Tıcareti 1849-1890) Yollarda kırıldılar Açlık ve hastalıktan öldüler Rusya tarafindan Karadeniz kıyılarına sürülen onbinlerce Çerkes, aylarca soğukta aç susuz kendilenni Osmanlı ülkesine götürecek gemilen bekledi. Rusya'nın tahsis ettiği gemıler yetmıyordu. Yanlarma taşıyabileceği kadar erzak alan Çerkesler açlıktan ölmeye başladılar. Bu arada tifüs, çiçek ve dızanteri salguıı nedeniyle, ölümler katlanarak artıyordu. Çerkesler bır an önce gitmek için bulabildikleri küçük teknelere doluşupyola çıkıyordu. Osmanlı, Rus ve Ingilız belgeleri bu teknelerin bir kısmının denizde batması sonucu yüzlerce Çerkes'uı Karadeniz'in sulanna gömüldüğünü belirtıyor. Ancak kendı olanaklanyla tuttuklan bu teknelere kaç kişinin bindıği resmi kayıtlara geçmediğı için ölenlerin net bir sayısı verilemiyor. Çar yönetimınin asken olan A.R Berje Kafkasya kıyılannda yaşanan trajediyi şöyle yazıyor: "Novorossiysk koyunda 17 binrfagtınmtoplandığı kıyıda gördüklerimi unutamayacağıın. Onlann durumunu gören Hırisryan olsun, Müslüman olsun, ateistolsun . murJaka çöker ve perişan olurdu. Kışuı soğuğunda, karyağmur alünda, evsiz, yiyeceksiz ve elbisesizbu insanlar tifo ve çiçek hastalığının daazizliğiyle tamamen mahkûmdular. Anasız kalmış bebeler ağlaşryorlardı, aç bebekkr, öimüş annelerinin göğüslerinde anne sürü anyorlardL Binlerce insan göz önünde öliip tükeniyordu." Çerkesler gemilere ağzına kadar rıka basa dolduruluyor, bu nedenle salgın hastalık hızla yayılıyordu. Gemi mürettebatı salgın hastalık yayılmasm diye hastalananlan denize aönaya kalkışınca bu kez Çerkeslerle aralannda arbede çıkıyordu Çerkesler yolda ölen yakınlannın cesetlerinı denize atmaya yanaşmıyor, bu nedenle de sık sık gemilerde çatışmalar oluyordu. Gemi sahipleri yol ücretinı ödeyemeyen Çerkeslerden 30 yolcu başına bir çocuk alıyor ve köle pazarlannda satıyorlardı. Osmanlı kıyılarına sağ çıkmayı başarabilen göçmenlenn durumu daha da kötüydü. Bu kadar yoğun bir göç beklemeyen Osmanlı yönetimi aciz kalmıştı. Trabzon, Samsun ve Sinop kıyılarına çıkan göçmenler haftalarca kıyıda yerleşim yerlerine gitmeyi beklerken ya hastalık ya da açhktan ölüyordu. Yöre ahalisi başlangıçta erzak yardımı yaptığı göçmenlern salgın hastalıktan öldüğünü görünce kaçmaya başladılar. Osmanlı hükümetınin adam başına günde bir ekmek • Yaşanan göç trajedisiyle ilgili olarak Ingiliz belgelerinde şu satırlar yer alıyordu: Ölenlerin ekmek istihkaklanm almak için cesetleri gömmeyip gizliyorlar. verdığı Çerkesler, daha fazla ekmek alabılmek için ölülenm saklıyordu ki, bu da ölümlerin artmasına yol açıyordu. Göçmen kampı olan ıllerde Çerkes mezarlıklan oluşuyordu. Açlık nedeniyle Çerkesler "kannlannı dojTirur" umuduyla çocuklarmı satıyordu. Trabzon'daki Rus Konsolosu Moşnin'ın raporu da bunu dogruluyor. Osmanlı'nın Göç Kanunu'na göçmenlerin 25 yıl askerlıkten muaf rutulacaklanna ılışkın bır madde konulmasına karşın "gönüllü askertik" çağnlan ile kannlanm doyurmak isteyen Çerkesler akın akın orduya yazıldılar. Açlıktan kınlmamak için gönüllü askerlığe yazılmada birbirlerını ezen Çerkesler, düzenlı ordu dısıplinine ayak uyduramayıp bır de bırkaç Osmanlı subayını öldürünce gönüllü süvari birlikleri lağvedıldi. Çerkeslerin göçünü teşvik eden Ingiltere ise yardım amacıyla sadece büsküvi ve peksimet göndermekle yetınıyordu. Ingiliz Dışişleri Bakanlığı belgelerinde yer alan raporlarda göçmenlenn yaşadığı sıkıntılar şöyle dıle getınlmiş: "Çerkes göçmenlerin bu kentte (Trabzon) yığümalan ciddi bir sorun haüne gebniş bulumnak- ulaşabilenlerin yüdereesi, daha önce çektikleri sefaletveaçhğaek olarak şu anda hastahklarla bo- ğuşmaktaduiar» Hastalık gerek Çerkes göçmenler gerekse yerli halk arasında korkunç bir şekilde yaydmaktadır. Herkes kenri terketme hazuiığı içindedir. Erzak kıtlığı başjanuşür. o'lu rapor) Hastalık tehlikeli ölçüde bu bölgeye sıçranuşnr. Son 48 saat içinde Samsun'da 50 kadar Çerkes göçmenj ölmüştür. Fırmcdar korkudan nnnlannı kapatarak kenti terk etmişlerdir. Bu yüzden kent birkaç günden beri ekmeksizdir..Temizlik kurallanna uymamalan hastahğuı basünlmasını engeDemekte ve korkutucu salgınlara neden olmaktadır. Sıkışık düzende bulunduklan için hızla birbirini enfekte etmektedirler. Yerel rnakamlarca dağıalan \iyecekvegr>ecek istihkaklannı ve çocuklarmı birkaç kuruş karşıhğı saüyorlar. Kefen bezlerini çahnak için geceleri ölülerini mezardan çıkanyorlar ve cesetleri açıkta bırakry oriar. Son zamanlarda bazüarı ölünı olay lannı, salt ölenlerin ekmek istihkaklannı almayı sürdürebilmek için yerel makamlardan saklry orlar. iNitekinı geçenlerde çadırlann birinde 2 gündür saklanmakta olan bir ceset bulunmuştur. (15.No'lu rapor)" Yarm: çerkeslerin Kurtulus savası'ndaki rolleri