Katalog

SAYFA CUMHURİYET 20 EYLÜL1993 PAZARTESİ DIZIYAZI Rusya'dakomünizmbittiıııi?^ ^ ^ ^ ^ ^ H i l d i ^ S ] T ^ ^ Sf X J ? i " V i i ' i Yll l KGB'd b k hibi dir yıl aradan sonra, geçti- ğimiz ağustos ayı içerisin- de Rusya Federasyonu'- na bir kez daha gittim. Bu bir yıl içerisinde ne gibi değişiklikler olmıış? Radıkal bir değjşim yok. Rusya Federasyonu için milattan önce, rnilat- tan sonra hala perestroyka ile glasnost ile belirleniyor. Sovyetler Birliğı"nin dağı- lması ve komünizmin resmen terkedilme- si bu ilk iki olgu yanında ikınci planda kalıyor. Daha doğnısu, gerek "dağıhna" gerek komünist uygulamayı terk, son ha- lini almamış. Bundan ötürü değişiklikten çok, çeşitli yönlerde gelişmelerden söz edilebılir. Herşeyden önce gittikce kesinleşmiş, artık sabitleşmiş olan gerçek, komüniz- min geri gelmeyecek olduğu, rejim olarak komünizmin en azından Rusya'da tarihe kanşlığı. Bugün Rusya'da en çulsuz va- tandaş bile kapitalizme ve vaat ettiklerine öylesine bir istek ve heves duyuyor ki, in- san artık "komünizm Rusya'da neden iflas etti" sorusuna değil. "komünizm nasıl oldu da böylesine kapitalist rtıhlu insanların bu- luoduğu bir ülkede yeşerip yerleşebildi" sorusuna yanıt aramak gereksinmesinı duyuyor. Yeltsin 'Yeltsin misyonunu tamamladT Sovyet tarihçiliğinin yetmiş küsur yıl boyunca sunmuş olduğu, utkudan utku- ya koşmuş Bolşevikler imgesinin ne denli yanlış olduğu seziliyor ve 1917'den, hatta 1905'ten bu yana gecen dönemin, artık elde edilebilen yeni belgelerle yeniden in- celenmesi gerektiği anlaşılıyor. tkinci ke- sinleşmiş gerçek ise, Boris Yeltsin'in gidici olduğu, ya da Amerikablann deyimiyle artık bir "topal ördek" sayılması gerektiği. "Gorbaçov komünizm sistemi çerçevesinde tslahat yapmak istedi" diye izah ediyor bana Türkolog Rafael Muhammedinov, "Yeltsin ise komünizme son \eren kişidir. Ancak şimdi misyonunu tamamladı". Evet, herkes Yeltsin'in, Rusya'da komü- nizm sonrası kurulmaya çaüşılan düzenı götürecek nitelikte kişiliğe sahip olmadığı konusunda birleşıyor. Eni sonu bilgisi ve kültürü kıt bir teknokrat Yeltsin. Ve de içiyor Yeltsin. Çok içiyor. Onun asıl sonunu getirecek olarun da bu içkı ol- duğu söyleniyor. Kimilerine göre Yelt- sın"in gidici, hem de çok yakınlarda gidici oluşunun gerçek nedeni, halen karaciğe- rinden hasta oluşu. Sirozdan söz ediliyor. ABD'de olsa, Amerikalılar. 'Sergi veren vatandaş" ya da "seçmen" olarak "Başkamn sağlık durumu konusunda tıp raponı görmek istiyoruz" diye yen göğü birbirine ka- tarlar. Rusya'da ise komünıst dö- nemden miras kalrraş kau kural- lar ve gözetilen hı- yerarşi, böyle is- teklerin yerine geti- rilmesıne olanak tanımadığı gibi gerçeğı de gereğinde perdeleyebiliyor. Onun için bu konuda belge gördüğümü iddia ede- mem.' Yeltsin, birçok kişinın gözûnde de maf- yanın oyuncağı. "Mafya Rusya'da halen o denli güçlü ki, istese Yeltsin'i bir günde de- virir. Onun için Yeltsin'in eli mahkum. on- lara karşı bir şey yapamadığı gibi ber iste- diklerine boyun eğiyor" denıyor. Devletin hoşgörüsü olmasa, gereğinde son derece acımasız yasalann hüküm sürebildiği Rusya'da mafyanın böylesıne dallanıp budaklanmasına olanak bulunmayacağı- na işaret ediliyor. 'Bunların kendileri mafya' Mafya ile devletin ya da çok daha genel olarak yolsuzlukla devletin bağı, kar- maşık bir ilişki. Bugün Rusya'da çok zen- gin bir ufak grup var. Onlann sayesinde, Moskova çok yakında dünyanın en yük- sek sayıda en pahah otomobiline sahip kenü haline gelecek. Bu insanlann elmde- ki servetin komünizmin resmen son bul- duğu 1991'in ikinci yansından sonra oluş- masına fızikman olanak yok. Belli ki ko- münizmin son yıllannda istif edılmiş, giz- lenmiş olan paralar, bugün yavaş yavaş gün ışığına çıkmakta. Böyle bir istifı ger- çekleştirmiş olabilecek tek grup ise üst ka- deme yöneticileri, yanı Komünist Parti ile- ri gelenleri. Oysa bu kişiler büyük çoğun- lukla bugün de iktidarda. Bu yüzden Yeltsin rejiminin muhalifleri, Yeltsin'i ki- şisel olarak suçlamamakla birlikte, tüm kadro için "Bunlann kendileri mafya za- ten" demekte. Belki de balık gerçekten baştan kok- muş. Yolsuzluk ya da Rusça adı ile karup- siya, en ufak gişe memuruna kadar her yanı sarmış. Rusya Federasyonu'nda ko- münizmden karupsia'ya geçilmiş. Televiz- yon haberlerinde açık açık, sık sık yinele- nen bir sözcük karupsia. Söylenen bir sürü sözü anlamıyorsam da bu sözcüğü kolaylıkla seçebiliyorum. Marks ve En- gels acaba mezarlannda ters dönüyorlar mı? 'Kapitalizmin temeli atümıştır' Sovyetler Birliği'nin Ortodoks komü- nizmin çizgisinden uzaklaşmaya başladığı yıllar, yani seksenlerin ortası, Baü'da Re- aganizm ve Thatcherizm'in egemen oldu- ğu yıllar. Onlann saçtığı çirkeften, siyasal yelpazenin solundan iktidara gelen Mit- terrand ve Gonzalez reiimleri bile kendile- rini koruyamadılar. Italya ise tam an- lamıyla bu çirkefe batmış. Rusya'run İtal- ya'yı da aşan tangentopolis'ı karşısında, insan BaU'daki tablonun Rusya üzerinde bir etkisi olduğunu düşünmeden edemı- yor. Buna iyimserlikle yaklaşanlar da var. Rusya Federasyonu'ndaki özerk cumhu- Moskova'da hayat pahalılığı ve enflasyonu protesto eden çiftçüer Yeltsin'in uygulamalannın yanlış olduğunu düşünüyorlar. /toris Yeltsin'in gidici olduğu düşüncesinin ürküttüğü de bir gerçek. Alternatif birdevletadamı net olarak belirmiş değil. Çeçen asıllı Hasbulatov'u kendi halkı Çeçenlerdahil, kimse sevmiyor. Gene de kimi zaman Yeltsin'in uygulamalanna karşı gelebildiği, bir tür "panzehir" işlevigördüğüiçin kabulleniliyor. ^omünizmden Âarupsiya'ya RUSLAR Hazıriayan: GÖNÜL PULTAR Mafya ile devletin ya da çok daha genel olarak yolsuzlukladevletin bağı, karmaşık bir ilişki. Bugün Rusya'da çok zengin bir ufak grup var. Onlann sayesinde, Moskova çok yakında dünyanm en yüksek sayıda en pahah otomobiline sahip kenti haline gelecek. V Moskova'da Yeltsin karşıtı gösteri düzenleyen çiftçiler, devlet başkanını istifaya çağırdüar (üstte). Moskoa'da SSCB'nin dağılmasından sonra sokaklarda çetelere karşı güveniik kuvvederi miicadelede yetersiz kalı>or (yanda). riyetlerden Tataristan'ın başkenti Ka- zan'dan bir saat uzaklıkta, "Arça rayo- nu"ndaki Pedagoji Koleji Müdürü Ilduz Sagdıev "Her ülkede kapitalizmin baş- langıcında hırsıziar ve üçkağıtçılar var" di- yor. Ve ekliyor: "Rusya Federasyonu'nda artık kapitaİizmin temeli atılnıtştır." Gelgelelim, Boris Yeltsin'in gidia oldu- ğu düşüncesinin ürküttüğü de bir gerçek. Alternatif bir devlet adamı net olarak be- lirmiş değil. Çeçen asıllı Hasbulatov'u kendi halkı Çeçenler dahil, kimse sevmi- yor. Gene de kimi zaman Yeltsin'in uygu- lamalanna karşı gelebildiği, birtür"panze- hir" işlevi gördüğü için kabulleniliyor. En son ruble operasyonunda, Hasbulatov'- un Yeltsin'e karşı çıkarak, 1993 öncesinde basılmış rublelerin, Yeltsin'in öngördüğü gibi bir iki gün içinde değil de ağustos so- nuna kadar değiştirilebilmelerini sağîa- ması. Hasbulatov'a halk arasında çok puan kazandırmış. Yeltsin'le Hasbulatov kedi-köpek gibi. Her birinin ayn televizyon kanalı var. Ka- nal 1 Hasbulatov'un, Kanal 2 ise Yeltsin'- in. Moskova'daki ileri gelenler de "Yelt- sin'in adamı" ya da "Hasbulatov'un adamı" diye aynlmışlar. Halk, tepedeki kavgayı biraz şaşkınhkla. biraz da uzun yıllann getirdiğı. "söz hakkı obnayan SH radan yoldaş" alışkanlığıyla ve umursa- mazhğıyla ızliyor. "Varsın savaşadursun- lar" dedi bana birbirinden habersiz bir- kaç kişi. Hem de neredeyse aynı sözcükle- ri kullanarak. "Eğer onlann savaşı biter, Yeltsin gjder, statüko bozulursa, içsavaş çıkar." Yeltsin'in bir tür denge unsuru ol- duğu. örneğin aşın mılliyetçileri frenleme- yi becerdiği bir gerçek. Birçok kişi için bu ne kadar süreceği bellı olmayan "statükonun" bizzat kendi- si sinirbozucu. Belirsizlik, tedirgin ediyor. Anlayamadıklan, yabancısı olduklan ka- rupsia ortammda, bu. orman yasalannın geçerli olduğu ortamda belirsizlik içinde yaşamak. sayısız mutsuz ve umutsuz insan doğurmuş. Düş kınklığı ile "An caaıum komünizm dönemi" demekteler. Evet, bu- İki kişilik kompartımanda yanıma kırk yaşlannda bir Rus kadını düştü Kuşak- lar öncesı Kazan'a yerleşmiş, bir ailenin, doğma büyüme KazanL kıâ. Tişört \e pantolon gjymiş, modern bir kadın. gün Rusya Federasyonu'nda "sokaktaki Yol arkadaşım mühendis. Ancak halen adam" kapitalizme olan iştahı ile çeliştiğj- işsiz. Türk usulü ınceliği bir yana bırakıp nin aynmına varmaksızın, komünizme "Neden" diye soruyorum. "Çalıştığım bil- inamlmaz bir özlem içinde. gisayar fabrikasında teknoloji o kadar ge- 9-10 ağustos tarihlerinde yer alan riydi ki kapatmaya mecbur kaJındı" diye "Altm Orda: Tarihi ve Lygarlığı" başlıklı yamtlıyor. Ve uzun uzun federasyonda seminere katıldığım Kazan kentinden durumun ne kadar kötüye gittiğinı anlatı- Moskova'ya yataklı trenle dönüyorum. yor. Rusya Halk Temsilcileri Kongresi'nin yapddığı Kremlin Sarayı'nm önünde bir grup komünist, Yeltsin ale\htarı gösteri vaparlarken. "ILskiden daha mı iyiydi" diye soruyo- rum. "Hem de nasıl" diye yanıt geliyor. "İnsanlar keyifliydi." Aramızda Almanca konuşuyoruz. "Die Menschen naren lus- tig" dıyor. İnsanlar keyifliydi! Bir kız çocuğu annesi olan yol arka- daşım. artık ekmeğini "bavTil ticareti" ile kazanıyor. Yanındaki boş seyahat çan- tasını gösterdi. Moskova'ya günü birliği- ne gitmekteydi. Moskova'nın spor giyim eşyası merkezi olan Luznik Alanı'nda satın alacaklannı, Kazan'daki pazarlarda kaldınmlarda satacaktı. Moskova'da, Kazan'da bu tür satış ya- pan kadınlann çok fılmini çekmiştim. Her biri kameramı görür görmez arkasıru dönerdi, hiç olmazsa yüzünün görülme- mesi için. Bir daha onlann fılmini çekebi- leceğimi sanmıyorum. Kazanh Rus mühendis kadın, "Altın Orda" semineri boyunca karşılaştığım, tarihsel akımlann. sosyal ve siyasal geliş- melerin bilincinde olan, yaşamını bun- lann üzerinde düşünmeye hasretmiş bili- madamı ya da aydınlardan değildi. Yelt- sin gibi, deyim yerinde ise, düz teknisyen- di. Yanımda trende okumak üzere, bu yıl Tataristan'ın en önemli edebiyat ödülünü kazanmış, Sultan Galiyefin yaşamını konu alan, genç Tatar romancı Rinat Mu- hammediev'in Sırat Köprüsü ad]ı ro- manının, yeni çıkmış Türkçe çevırisi vardı. Sultan Galiyefin yazgısı, komüniz- min Rusya'daki uygulamasının yadsına- mayacak bir yüzünü göstenyordu. İnsan- lan hiç de mutlu etmemiş bir yanını. Gene de bundan sonra. ne zaman eski Sovyetler BirliğVnin Rus olmayan ülkelerindeki Ruslar konusunda bir şey okusam, gözü- mün önüne, adını not etmeye o an gerek görmediğim, Kazan-Moskova arası ya- taklı vagon arkaşım gelecek. Rusya Fede- rasvonu'nda halen düş kınklığı egemen. Yıllar yılı KGB'den başka hiçbir şeyden korkmamaya alışmış. çalışmayı neredey- se tümüyle unutmuş olan insanlar, sanmı- şlar ki komünizmden vazgeçtikleri gün, Amenkalı propagandaalann soğuk sa- vaş süresince sunup durduğu bir dünyaya sahip olacaklar. Birden bire sanayi ötesi dönemi yaşamakta olan toplumlardaki her türlü dünya nımetlerine sahip olacak- lar. "İstanbul'un taşı toprağı altın", diye- rek. İstanbul'a ayak basar basmaz zengin olacağını sanan Anadolu örneği, kapi- tahzmi benimsedıklerini ilan ettiklen gün refaha erişeceklenni düşlemişler. Yeni ye- ni, yavaş yavaş. asıl şimdi ağır çalışmalan gerektığini, çok çekici görünen özel sektö- rün gerçekten ne yaman bir "sömürü dü- zeni" olduğunu anlamaya başlamışlar. Bu arada. kendi küçük yaşamlan ne olursa olsun. ülkenin, komünizmin res- men terkedildiğinin açıklanması ile ilerle- meye başlayacağını düşünmüşler. Oysa herhangı bir ilerleme bir türlü gerçekleş- miyor. Ya da hissedilebilir bir düzeye ge- lemiyor. Bir başka düş kınklığı da bu. Bir- çok insanda kısır döngü içinde debelenip durma. tıkanıp kalma duygusu var. Geç gelen perestroyka Gereklı gelışmeyi gerçekleştırecek kad- rolar yok. Tüm bır kuşak, doğal olarak sadece komünist ılkelerle yetıştırilmış. "Vaşamda ilerleme hırsı olan herkes Ko- münist Partisi üyesi olmuştu", diye açıklı- yor İslam tarihi uzmanı Nuriye Gereyova. "Düşünülürse bu tür hırs hiç de kötü bir şey değil" diye de ekliyor. Evet, düşünülürse, ilerlemek isteyen ınsamn iktidara yapışmış olması hemen her devirde ve di- yarda görülen bir olgu. Sonuçta. kısa va- dede Rusya Federasyonu'nda bir ekono- mık mucize beklenilemeyeceğı ıyice an- laşılıyor. Moskovalı yajına Yahya Giba- dullin'in kımyager eşı Flora Gibadullina "Bambaşka biçimlenmiş yepyeni bir kad- ronun >etişmesini beklemek gerekecek" dıyor. Yeni düzen sadece üçkağıtçı, hırsız ve kapkaççılara değilse de. en çok doğru dü- rüst mesleki becensi, hüneri olmayacak kadar eğitımsizkışılerevaramış. Buyıllar- da ünıversıteden yeni mezun olan gençle- re iyı gelır getirecek. yepyeni iş alanlan açılmakta. örneğin hukuİc mezunu özel avukathk bürosu açmayı gayet olağan saymakta. Ancak bu çok yeni. Orta yaş grubu için ise perestroyka çok geç gelmiş. Hiçbir profesyonel ya da akademisyenin. para kazanacağım diye, eğer var ise ışini ya da pozisyonunu bıraktığı. bırakmaya yanaştığı yok. Orta yaş grubunun zihinsel olarak ya- şadığı dünya. top- lumsal prestijın ancak devlet ıçin- deki konumla sağ- landığı bir dünya. Dolayısıyla, ken- dmi bıldi bıleli dev- let hastanesınde çahşmış olan dok- tor, gene sabahın köründe kalkıp hastanenin yolunu tutuyor. Zaten özel muayenehane açmak için gerekli yatınrrun bedeli. onun hem her türlü maddi olanağmı, hem de zihinsel ufkunu tümüyle aşıyor. Baş döndürüyor. Sistemi ayakta tutan propaganda Bu bağlamda komünizm yıllan, aşina, rahatlatıcı, herşeyin ukınnda işlediğı bir dönem gibi görünüyor. Sağlık ve eğitim hızmetlerinin ücretsiz oluşu bir yana, gi- yim ve gıda da çok ucuzmuş. Ellerine ge- çen, bize çok düşük gibi görünen ücretle- riyle rahatça geçınebilmek. Sovyet yetkılı- lerinin biçtiği ufak dünya içinde mutlu olabilmek pekala olanaklı imiş. Dış dün- ya ile hiç irtibatlan olmadığı için de neler- den yoksun olduklannı bilmedikleri gibi, aksine, Sovyetlerin her an ayakta tuttuk- lan propaganda sayesinde dünyanm en güzel ülkesinde, en ıyi koşullar altında ya- şadıklannı düşünmekteyTnişler. Bugün ise bedava hizmet ortadan kalktığı gibi, "giperinflatsiya" var. Ücret- lere en azından bir sıfir eklenmiş olduğu halde gene de çok düşük kalıyor. En çok Brejnev donemıne özlem duyulu- yor. "Brejne\ döneminde hem birçok kaö kuralda ge\şeme olmuştu. hem de o güne kadar üerlemiş olan teknolojinûı meyva- lannı alabiliyorlardı." Kazan'daki Ertuğ- rul Gaa Türk Lisesi Müdürü Mikail Söy- lemez bana bir \andan okulunu gezdirir- ken bır yandan da bunlan söylüyordu. "Brejnev döneminde Sovyet teknolojisi çoktan iflas etmişti. Ama öyle müthiş bir propaganda mekanizması işİemekteydi ki, insanlar bunun farkında değildi" dıyor. Moskovalı gazeteci Nezife Kerimova, Söjlemez'in sözlenni aktardığım zaman. "Öylesine müthiş bir propaganda meka- nizması vardı ki, Stalin öldüğü zaman in- sanlar "babamız öldü' dije üzüntüden ağ- ladı. Stalin'in yaptıklan neden sonra öğre- nildi. Zaten öyle bir düzen vardı ki, kapı komşun Gulag'a gönderilse ruhun duy- mazdı." En büyük düş kınklığı propagandanın son bulmasıyla görünen "kel" olmuş. Ni- tekim, özlemin büyük bir kısmı da yeryü- zünün en güzel ülkesinde. en iyi koşullar altında ömür sürmekte olduklanna inandıklan günlere duyuluyor. Moskova'da geçirdiğim son gün Nezife Kerimova'nın konuğuyıım. Televizyon- da 1950'lerde çekilmiş, kolhozda geçen si- yah-beyaz bır film var. Kolhoz başkaru kadmla. komünist yönetici erkek arası- ndaki "imkansız''1 aşkı anlaüyor. Kolhoz yaşamının "ideal" koşullan, artık bir düş gibi geliyor ınsana. Aşk öyküsü, aşılan- mak istenılen ilkeler için sadece bir araç mıydı o zamanlar? Şimdi. tüm düş kuran- lann, tüm özlem duyanlann keskin du- yarlığını yansıtıyor sanki. SÜRECEK