Catalog

8 Cavid VELİEV TUSAM Yakındoğu ve Kafkasya Araştırmaları Masası cveliev@tusam.net C S TRATEJİ Aslında bölgenin enerji kaynakları için güzergah olmak bir nevi o devletler üzerinde siyasi etkinliğinin olması anlamına gelmekteydi. Dolaysıyla İran ve Rusya arasındaki bu rekabet tam olarak ortadan kalkmadığı gibi ikili arasındaki kadim mücadelenin askeri operasyonlarla değil enerji projeleri üzerinden yürütülmeye başlandığı yorumları yapılmıştı. Enerji alanında sürdürülmeye başlanan mücadelenin ikinci aşamasının nesnesi Avrupa enerji pazarı oldu. Rusya kendi doğalgaz kaynaklarını Avrupa ve Asya’ya rahat bir şekilde satarken İran, yaptırımlardan dolayı sadece Türkiye ile uzun dönemli anlaşmaya sahipti. Rusya’nın 2005 yılında siyasi nedenlerle doğalgaz fiyatını yükseltmesi Avrupa ülkelerini Rusya’ya alternatif kaynak arayışına itti. Bu sırada AB’nin arayışında dünyanın ikinci büyük doğalgaz rezervine sahip olan İran gündeme geldi. İran doğalgazının Avrupa’ya çıkışı Rusya’nın Avrupa’daki enerji egemenliğine büyük bir darbeydi. Yani Rusya bir taraftan Orta Asya ve Hazar havzası enerji kaynaklarının Rusya’yı bypass ederek Avrupa’ya çıkışını engellemeye karşı çıkarken diğer yandan da İran’ın Avrupa’ya açılmasına karşı çıktı. İran, Ermenistan’la imzaladığı doğalgaz anlaşmasıyla ErmenistanGürcistan güzergahı üzerinden Avrupa’ya açılmayı planlarken Rusya engeline takıldı. Rusya Ermenistan’a baskı yaparak İranErmenistan doğalgaz boru hattının hacmini küçülttü ve doğalgaz boru hattı sadece Ermenistan’a yetecek kapasiteye düşürüldü. Bununla da yetinmeyen İran Rusya İlişkileri 1 991 yılında küresel siyaset dengesinin değişmesi İranRusya ilişkilerini de etkiledi. ABD ve AB’nin Güney Kafkasya, Orta Doğu ve Orta Asya siyaseti Rusya ve İran arasındaki tarihsel rekabetin yok olmasına ve zorunlu müttefikliğin ortaya çıkmasına neden olmuştu. Bunun yanı sıra 1979 devrimi sonrası Batı’yla ilişkilerin bozulması İran’ı Rusya ile ilişkilere itmiştir. Rusya ise giderek kötüleşen ekonomisini düzeltmek için hatırı sayılır askeri ve nükleer pazar niteliğinde olan İran’a yönelmiştir. Netice itibarı ile üçüncü faktörleri bölgede görmek istemeyen bu iki bölgesel güç arasında zorunlu bir müttefiklik ortaya çıkmıştı. Bu iki gücün bölgesel faaliyetleri her zaman için birbirlerinin ulusal çıkarlarına uygun olmasa bile var olan ortak paydalar zaman zaman karşılıklı göz yummalara yol açmaktaydı. Rusya kendisinin dolduramadığı boşlukları İran’ın doldurmasına, İran ise Rusya’nın bölgedeki varlığının devamına göz yummaktaydı. Çünkü tek başına bu iki bölgesel güç ABD’nin bölgeye girmesini engellemeyeceği gibi bunlardan birinin çekilmesi durumunda ABD’nin bölgeye girmesine davetiye çıkarılmış olacaktı. Zorunlu Müttefiklik Bozuluyor mu? Rusya ile İran arasında ABD’ye karşı zorunlu müttefiklik zamanla bozulmaya başladı. En büyük sıkıntı Bakü Tiftis Ceyhan Petrol Boru Hattı projesiyle birlikte ortaya çıkarken, mücadelenin ikinci aşamasının nesnesi Avrupa enerji pazarı oldu. Rusya kendi doğalgaz kaynaklarını Avrupa ve Asya’ya rahat bir şekilde satarken İran, Türkiye üzerinden Avrupa’ya doğalgaz satmak için anlaşma yaparak Rusya’nın politikalarının tam aksini gerçekleştirmiş oldu. ENERJİ PAZARI UĞRUNA MÜCADELE Fakat zaman geçtikçe küresel ve bölgesel koşullardan kaynaklanan asimetrik çıkarlar belirginleşmeye başladı ve ilk olarak bu sorun Hazar havzası enerji kaynakları üzerindeki mücadelede kendini gösterdi. İki ülke ABD destekli BaküTiflisCeyhan’a karşı çıktılarsa da BTC karşısında ortak bir boru hattı projesi geliştiremediler. Rusya BaküNovorossysk, İran ise kendi topraklarından geçecek bir boru hattı önerdi. Böylece bir taraftan rakip olan iki güç diğer taraftan rakiplerine karşı ortak bir tutum sergileyemediler. İran ile Rusya ilk kez BTC konusunda ayrılığa düşerken, bu ikili ilişkilerde büyük kriz yarattı.