Catalog

Bir elestirmen olarak Puskin TURKAN OLCAY ' u şk i n ofağan ü stü bir olaydır; belki de Rus bilincine özgü, eşi görülmedik bir olaydır" der Gogol. Gogol'ün bu sözlerine Dostoyevski bir de "peygamber" tanımlamasını ekler ve bunu şöyle açıklar: "Puşkin'in gelişi önümüzdeki karanlık yola yeni bir ışık saçtı, bize yardımcı oldu. Bu anlamda Puşkin Dİze gelecekten haber getiren peygambcrimizdir." Puşkin'in Rus edebiyatı için yaptıklan öylesine çok ve kapsamlı ki, Ruskultür tarihinin 18201840 yılları arasındaki dönem Puşkin döncmi olarak adlandırılmıştır. Puşkin çok yönlü bir sanatçıdır. Rus edebiyatının tüm türlerini büyük bir yaratıcılıkla yeniden biçimlendirmiş, yaşamı derinlemesine ve doğru bir biçimde yansıtarak ilk gerçekçi Rus romanını yazmıştır. Rus dram sanatını klasisizmin kısıtlayıcı kurallarından kurtarmış, ilk gerçekçi dram örneğini vermiştir. Bunun yanı sıra Rus düzyazısının altyapısını da hazırlamıştır. Puşkin aynı zamanda ulusal edebiyat dilinin de kurucusudur. Yapıtlarının dili son derece yalın ve ezgilidir. Getirdiği tüm bu yeniliklerle Puşkin Rus edebiyatının büyük bir reformcusudur. Olağanüstü yapıtları sadcce bir dehanın vcya onun geniş kültürünün ya da yaşadıklannın bir ürünü değildir elbette. Bunlar aynı zamanda yoğun çalışmalarının da bir ürünüdür. "Esin ne kadar daha parlak ise, onu hayata geçirebilmek için verdiğimiz uğraş o kadar daha fazla ve titiz olmalıdır" dcmcmiş miydi Tolstoy? Nitekim Puşkin de 38 yıllık yaşamı boyunca yaptıklanyla bu sözleri kanıtlıyor. Bugün burada Puşkın'ın ıılkemizde hemen hemen hiç bilinmeyen bir yönünü sizlere tanıtmak istiyomm. Sanatçı şiir, düzyazı ve dram yazarlığının yanı sıra çok etkin bir elestirmen ve gazetecidir. Delvig'in "Severnıye Tsvetı" ("Kuzey Çiçekleri" 18251832) adlı almanakının "Literaturnaya Gazeta" ("Edebiyat Gazetesi" 18301831) yayımlanmalarında Puşkin'in önemli katkısı olmuştur. Ölümünden bir yıl önce ise "Sovremennik" ("Çağdaş" 1936) dergisini yayımlamaya başlamıştır. Puşkin söz konusu derginin sayfafannda Gogol, Tyutçev, Koltsov gibi dönemin en iyi yazarıannı toplar. Aynca genç Belinski'yi de dergiye davet etmeyi tasarlamaktadır. Ancak bir düelloda öldürülmesi bu planları gerçekleştirmesine engel olur. Puşkin'in eleştirel yelpazesi çok geniştir. Sanatçı değişik türlerde edebi eleştiriler yazmıştır. Bunlann arasında çeşitli kitaplarla ilgili eleştiriler, bazı yerlî ve yabancı yazarlannın "edebi portreleri" ve kendi karşıtlannı (özellikle Bulgarin'i) acımasızca yergilediği yazılar vardır. Bazı yazılannda Rusya'nın gelişmesine katkısı olan Batılılan anlatmış, bazılarında da bu gelişmenin aşamalannı işlemistir. Puşkin'in son derece önemli kuramsal çalışmalan da vardır. Söz konusu çalışmalarda sanatçı değişik edebi türlerinin yanı sıra, Rus edebiyatındaki 'özerklik', 'halkçılık', henüz adı konulmamış olsa da 'gerçekçilik' gibi kavramlarının üzerinde durmuş vc bunlarla ilgili düşüncclcrini kalcmc almıştır. Bunun yanı sıra Puşkin, bir dizi eleştirel ve notlar biçimindcki yazılarında okura kendi 'laboratuvannın' kapısuu açarak yazdığı eser lerle ilgili açıklamalarda bulunur. Puşkin eleştiriye çok büyük öncm verir. Çünkü "eleştirinin bulunduğu konum" sanatçıya göre "edebiyatın gcnel durumunu göstermcktedir". Puşkin değişik dergilerdc çıkan eleştirileri dıkkatlc izlcr vc Rusya'da edebiyatın olduğunu, ancak eleştiriSAYFA 8 "P nin oimadığını" dile getirir. 1820'lerde Puşkin "üzerinde yeteri derecede düşünmeden" ortaya atılan fikirleri alaya alır, gayct açık ve sert ifadelerle görüşlerini belırtir. Sanatçı, eleştirel makaleler yazan pek çok dostuyla tartışır. 1825 yılında bir mektubunda Puşkin "profesyonel bir eleştiriye ihtiyaç olduğunu" yazar ve bu eleştirinin hangi temelıer üzcrine kurulması gerektiğini açıklar. Bu konuda Puşkin için en önemli olan şey eleştirinin bir bilim dalı durumuna getirilmesidir. Aynca eleştiri, edebiyatın gelişimini sağlayacak kurallan da belirlemelidir. Bu alandaki örneklerin araştınlmasının yanı sıra her yazann kendi eserinde uyguladığı kurallan iyi derecede bilmesi ve yaşamın titiz bir biçimde gözlenmesi gibi öncrilerde bulunur. Bir elestirmen olarak Puşkin, Winckelmann, Fr. Schlegcl, Lessing ve Mme de Stael'in fıkirlerinden yararlanmıştır. Puşkin'in eleştirel ve gazetecilik uğraşları, hem Rus ve dünya edebiyadanndaki olaylann kapsamı ve zenginliği açısından, hem incelemelerinin derinliği ve vanlan sonuç açısından, hem de yazılardaki yetkin vc etkileyici dil açısından düzyazı biçiminde yazdığı eserler kadar değerlidir. Puşkin Rus edebiyat tarihi ve eleşüri alanında da bir öncüdür. Elestirmen Kireyevski'nin sözleriylc "Puşkin eleştiriye yeni ve özgün yöntemler getirmiştir. Şiir alanındaki özgünlüftünü bir kitabın yalın vc yetkin bir biçimde incelemesinde de ortaya koymuştur." Puşkin ilk eleştirel yazısını 1815'te lise yıllarında tutnıgu güncesineyazmışür. Son yazılarını ise "Sovremennik" dergisinin 1837 yılının Ocak sayısı için yazmıştır. Günümüze Puşkin'in 160'a yalun makale ve notları ulaşmıştır. (Sanatçının güncesindeki yazılar bunlann içinde değildir.) Puşkin bunlann sadece 55'ini yayımlamıştır. Geriye kalan çalışmalar ki büyük bir bölümü tamamlanmamıştır, yazann ölümünden sonra araştırmacılarca bulunup yayımlanmıştır. 1825 yılının Ocak ayında "Çingeneler" eserine hayran kalan Rıleyev Puşkin'e edebiyatta "dev adımlarla ilerlediğini" yazar. "Dev adımlar" Puşkin'in edebi kuramsal görüşlerindeki gelişmesinde de açıkça gözlenir. Puşkin'in cstetik, edebiyat bilımi ve tarihi alanındaki çalışmalan son dcrcce kapsamlı olup dçâişik evrelcrden geçmiştir. Bu çalışmalar Fransız klasisizminden ve aydınlanmactlardan başlayarak Schiller ve Goethe'nin Aydınlanma estetiğine, daha sonra ise Byron'un ve Fransız romantiklerinin şiir sanatından Alman idealist felsefesinin estetik kavramlanna kadar uzanacaktır. Tüm bunlar 1820 yıllannın ortalannda Puşkin'in edebiyat geleneklcrini vc yeni edebiyatı eleştirel bir açıdan yeniden Beştlrmen ve gazeteci Puşkin ele almasına neden olacak, gerçek sanatın öncüsü olmasını sağlayacaktır. Puşkin yaşadığı dönemin Rus edebiyatının yanı sıra Rus edebiyatının geçmişiyle de ilgilenmiştir. Geçmişe yönelmesi Puşkin'in edebiyat tarihi üzcrine çalışmalarını doğururken, yaşadığı döneme yönelmesi edebiyat cleştirisi ve polemik yazılannın ortaya çıkmasını sailarnıştır. Tasarladığı ancak gerçekleştiremediği çalışmalannın arasında "Igor'un Sefieri Destanı"ndan, yani 1011. yy.'dan 1830'lara kadarki dönemi kapsayan bir Rus Edebiyat Tarihi çalışmasıdır. Bu çalışfnaya ait birkaç plan vc yazılmış olan ilk sayfalar günümüzün edebiyat bilimcilcrini bile şaşırtmaktadır. Puşkin, 18. yüzyıl Rus kültürü ve tarihini çok iyi derecede bilir. "Pugaçov tsyanı" monografısinin ve tamamlayamadığı "Büyük Petro" eserinin yazan olarak bu dönemin bilimsel araştırmalannın da başlatıcısı olmuştur. 19. yüzyıl başındaki Rus yazarları ve özellikle Knlov'un fabl'ları, Batyuşkov ve Jukovski'nin şiirleri, Ozerov'un trajedileri, Şahovskoy'un komedileri, Karamzin'in "Rus Devlcti'nin Tarilıi" üzerine çalışmalan son derece önemlidir. Söz konusu dönemin Rus edebiyatını ele aldığı hemen hemen tüm incelemelerinde Puşkin düzyazı ve dram türlerinin gclismesi gerektiğini savunur. Sanat hakkındaki düşüncclcri ilc edebiyat alanındaki çalışmaları bir uyum içindedir. Eleştirel makalelerinde açıkladığı önerilerini ilk önce kendi yapıtlaruıda uygular. Örneğin, "Düzyazı Hakkında" makalesini sanatçı 1822 yılında yazmıştır. Bu döneme kadar Puşkin'in hiç düzyazı türündc denemeleri olmamıştır. Ancak sanatçı bu makalesinde "söz kalabalıöına ve stilistik klişelcrc" savaş açar, "açık bir ilade ile gerçeğe uygunluk" önerisini dile getirir. "Kısa ve tam oluş iste düzyazının başlıca erdemleri bunlaroır. Düzyazı düşünce ve düşünce gerektirir. Düşünce olmadan en parlak ifadeler bile lıiçbir ise yaramaz; şiir tarklı bir uğraştır..." Puşkin in bu açıklamalan daha sonra yazacağı "Belkin'in Hikâyeleri", "Yüzbaşının Kızı" ve "Maça Kızı" gibi eserlerindcki ycniliklerinin sanki bir nabercisidir. dan en ilginç incelemeleridir. Puşkin klasik trajcdinin bazı kurallanrun eskidiğini dile getirir. Ancak Byron'un ro mantik dram sanatını da benimscmez. Onun ilgisini çeken Shakespeare'in sanatıdır. Puşkin'i, büyük yazar Shakespeare'in özgür ve geniş karaktcr betimleri, özentisiz ve yalın anlatımı son derece etkiler. Puşkin, Shakespeare'in dramlarına özgü halksal kurallarla Racine'nin trajedilerindeki saray geleneklcrini karşılaştınr. Bu karşüaştırma sonucunda Rus tiyatrosuna Shakespeare'in sanatı, yani halkçı kurallan daha uygun olduğunu düşünür ve bunu "Boris Godunov" trajedisinue uygular. Söz konusu trajediyi baskıya vermeden uzun uzun düşünür Puşkin. Kendisinin dc itiraf ettiği gibi bu eserin başansızlıgı onu üzecektir. Çünkü dram alanında "her başansız dencme Rus sahnesinin yenilenmesini geciktirecektir." Puşkin, Rus edebiyatının yanı sıra dünya edebiyatıyla da ilgilenmiştir. Yunan ve Roma Edebiyatı, Ortaçağ, Rönesans Edebiyatı üzerindeki uğraşlarının yanı sıra Fransız klasisizmi ve romantizmi, Alman, Ingiliz, italyan edebiyadanyla ilgili düşünceıerinin yer aldığı pek çok yazı ve notları vardır. Puşkin, büyük bir hayranlık duyduğu ve sık sık eserlerine başvurduğu Voltaire, Byron, Shakespcare, W Scott, Gcx;the gibi sanatçılannın Rus Edebiyatı için önemini dile getirir. Bunun yant sıra Wordsworth, Coleridge ve diğer îngiliz sanatçılannın da balad türündeki çalışmalannı ömck olarak göstererek bunlann "dürüst ve sıradan bir insan tarafından ifade edilen, derin duygular vc şiirscl düsüncelcrlc yüklü" çalışmalar olduğunu ifaae eder. Puşkin'in örnek aldıgı diğer bir Ingiliz yazan da Walter Scott'tur. Scott'un romanlarının cn büyük özclliği Puşkin'c göre "gerçekçilik" öğesidir. Scott, geçmişi son derece yalın bir biçimde anlatır. Scott'tan "Ingiliz sihirbazı" uiye söz eden Puşkin bu yazann tarihçilik öğesinin de aynı biçimde ele aldığını vur^ular. Aynı bakış açısından Hugo'nun "Cromweir ve A. de Vigny'nin "SenMarse" yapıtlannı ele alan Puşkin bunlann gerçek tarihçilikten uzak kaldıklannı bclinir. 1819. yüzyıl dünya edebiyatının en büyük ismi Puşkin'c göre Goetne'dir. "Faust" için "şiirsel ruhun en yüce yapıtı" değerlendirmesini yapan Puşkin, sözlerini şöylc sürdürür: " 'Iliada'eski klasik döneminin nasıl bir anıtı olmuş ise 'Faust' da yeni edebiyatının en yetkin yapıtı olmuştur." Puşkin'in ölümünden sonra gün ısığına çıkan yüzden fazla makalesini inceleyen Belinski şöyle bir değerlendirmede bulunur: "tlk kez gördüğüm bu ya/.ılarda, eleştirisi bilimsel ilkelere dayalı bir elestirmen dcğil de dogru ve derin duyarlılığıyla (va da zengin'cevheri sayesinde dememiz daha doğru olacaktır belki de) ele aldığı her şeyde doğruyu bulabilen bir dehadır Puş kin." Belinski Puşkin'in pek çok yazısında eksikleri ortaya çıkarmasına karşın şöyle der: "Söz konusu Puşkin gibi bir kisuikse cn basit bir olava ilişkin görüşü bile bizim için önemli ve ilginç olacaktır. Puşkin'in en hatalı kavramları bile binlerce insanın tartışdmaz doğruluklarından daha ilginç ve öğreticidir. Puşkin'in edebiyat eleştirisi ve edebiyat tarihi üzerindeki yazı ve notlan 19.yüzyılın ilk yansı Rus edebi ve kuramsal duşün ce alanının en büyük başarılanndan sayılmaktadır. Profesyonel bir eleştinnen olmamasına karşın Puşkin hem gerçekçi sanata, hem dc Rus ccıcbiyatının gcüşmesine ilişkin pek çok önemli düşünccler ortaya koymuştur. Gcrçekçiliğin amaçlarını vc özclliklerini yaşadığı dönemin elestirmenlerinden daha açık nir biçimde tanımlayaı ak Belinski ve Hertbcn'in edebiyat eleştirisi hakkındaki çalışmalarının altyapısını hazırlamıştır. • C) I.Ü. Edebiyat 1 akülteu, Rus Dili ve Edebiyatı, Bilim Da/ öğretim Elcmam * CUMHURİYET .slTAP SAYI 488 Puf kin'e göre Ingiliz sanatçılar Yan, mektup ve notlap "Kısa ve tam oluş", "en önemlisı düşünce" gibi ilkeleri aslında Puşkin edebi eserlerinden çok önce eleştirel yazılannda gerçeklcştirir. Puşkin "Boris Godunov" trajedisinin üzerinde çalışmaya başladığında (18241825) dram tarihi ve kuramı ya da dramın o dönemdeki durumu gibi konular üzerinde yogunlaşır. Halk dramı, Shakespeare'in yaratıcılığı, klasik ve romantik trajediler gibi konuların işlcndiği pck çok yazı, mektup ve notlar Puşkin'in eleştiri alanındaki incelemelerinin vardığı sonuçlarbakımın Pu$kln. ömrünün önemli bir bölümünün geçtlfll Mlhaylovsoye köyünde..