Catalog

BT1020Orta sayfa 3/10/06 18:26 Page 1 (1,1) BİYOTEKNOLOJİ Yalantespit teknolojisindeki son gelişmeler 11 Eylül’den sonra insanların yalan söyleyip söylemediğini saptamak için geliştirilen yeni teknolojiler, neredeyse insanların beyinlerinin içini okuyacak düzeye geldi. Ne var ki bu yeni teknolojiler giderek insanları rahatsız etmeye, hatta öfkelendirmeye başladı. Bazı sivil toplum kuruluşları bu teknikleri insanların özel yaşamlarına müdahale olarak yorumluyor. alanı söylemek kolay, yakalaması zordur. Din kitapları Kabil’in, Habil’i öldürdüğü zaman Tanrı’ya bile yalan söylediğini yazar. Başı sıkışan hemen hemen herkesin başvurduğu bu çözüm, tarih boyunca beraberinde güvensizliği ve çatışmaları getirdi. 11 Eylül terörist saldırılarından sonra bu paranoya giderek güçlendi ve yayıldı. Başta Batılı ülkelerin güvenlik güçleri olmak üzere tüm dünyada uçak yolcularını, ayırım yapmaksızın, potansiyel hava korsanları olarak görme eğilimi başladı. Dolayısıyla güvenlik güçleri, kan testlerinin DNA’yı, nefes testlerinin sarhoşları yakalaması gibi, teröristleri kolayca tespit edebilecekleri bir tekniğin peşine düştüler. Aradan geçen 5 yıl boyunca ABD Savunma Bakanlığı ve İçişleri Bakanlığı’na bağlı güvenlik birimleri, yoğun bir şekilde bu konudaki çalışmalarına hız verdiler. Çalışmaların maliyeti konusunda kesin bir bilgi verilmese de –gizli araştırmalar genellikle örtülü ödenekten karşılanır yüzlerce milyon doların yalan tespit etme tekniklerine akıtıldığı biliniyor. Bu teknikler, gözleri inceleyen kızılötesi görüntüleme cihazlarından, beynin içini gören tarayıcılara, yalancıları uzaktan tanıyan sensörlere dek çok geniş bir spektrumu kapsıyor. Y dan izledikleri yalan makinesi teknolojisi, ne yazık ki çok yavaş ilerliyor. Bu alanda en meşhur cihaz olan poligraf 85 yıl önce piyasaya çıktı. Pek çok mahkemenin sonuçlarını kabul etmemesine karşın, cihaz en azından sağlam bir temele dayanıyor. Çoğumuz kolaylıkla yalan söyleriz. Özellikle gerçeğin ortaya çıkmayacağına inandığımız durumlarda, yalana başvurmak kendimizi kurtarmanın en kolay yoludur. Yalan söylemek, kalp atışlarının hızlanmasına, soluk almanın sıklaşmasına ve terin artmasına yol açar. Ve poligraf bütün bunları ölçer. Bazı durumlarda makine gayet iyi iş çıkartmasına karşın, çoğunlukla dostane olmayan bir ses tonuyla sorular soran bir makine parçasına bağlı olmak, yalan söylemek ile benzer semptomları doğurur. Dahası, iyi bir yalancı kendini kontrol altında tutarak bu semptomları sergilemez. Poligraf makinesini savunanlar, cihazın cinayet soruşturmalarında yüzde 85 ile 90 arasında doğru sonuç verdiğini ileri sürüyor. Fakat üç yıl önce ABD’nin Ulusal Bilimler Akademisi’nin Araştırma Konseyi bu makinelerinin işe yaramadığına karar vererek son noktayı koydu. Ne var ki poligramın uzun ve sorunlu yaşamına son verecek yeni buluşlar, yaygın bir kullanıma henüz hazır değil. Ancak görece olarak daha başarılı olanlar şunlar: şım Güvenlik Dairesi personelinin de bulunduğu binlerce insan FACS konusunda eğitildi. Buna benzer bir davranış tarama sistemi birkaç yıldan beri İngiliz havaalanlarında kullanılmakla birlikte, FACS bir düzine ABD havaalanında terörist tarama yöntemi olarak kullanılıyor. SİSTEMLERİN SAKINCALARI ve EKSİKLİKLERİ Bu sistemlerin her birinin bilinmeyen yönleri ve eksiklikleri var. Sözgelimi EEG’lerle çalışan araştırmacılar, beyindeki her doğrunun aynı şekilde okunmaması gerektiği sonucuna vardılar. Nerede doğduğunuz ile ilgili bir yanıt daha hızlı bir sinyal üretirken, geçen doğum gününüzü nasıl geçirdiğiniz ile ilgili bir yanıt daha yavaş bir sinyal doğurabilir. Dahası sizin beyniniz ve bir başkasının beyni aynı soruya aynı hızda yanıt veremeyebilir. Böylece her testin her insana göre özel olarak ayarlanması gerekir. Bunun da testin uygulanabilirliğini azaltan bir unsur olduğuna dikkat çeken bilim adamları, bu uygulamayı herkesin farklı bir bazal vücut sıcaklığına sahip olduğu koşullarda hastalık ateşini ölçmeye benzetiyor. fMRI’ların eksiklikleri ise daha da ciddi. İnme geçirmiş olmak veya tümör gibi fiziksel anormallikler taramaların hassasiyetini bozuyor. Ayrıca test doğallıktan çok uzak bir ortamda uygulanıyor. Zanlı büyük bir mıknatısın içinde yatarken sorgulanıyor. Yüksek sesle konuşmak, yalan tespit sonuçlarını bozma özelliğine sahip beyin bölgelerini faal duruma geçireceği için, deneklere yalnızca "evet" veya "hayır" ile yanıtlayacakları sorular sorulur ve bir düğmeye basarak yanıt vermeleri istenir. Beyin büyük bir olasılıkla düğmeye basma sırasında da, sesli yanıt verme sırasında da aynı şekilde çalışıyor olabilir. Ancak çalışmıyor da olabilir. Ayrıca insanlar bazen beyaz yalanlar söyleyerek insanları incitmemeye çalıştığı için ilgili beyin bölgelerindeki faaliyet işaretleri sizin mutlaka suçlu olduğunuz anlamına gelmeyebilir. "Bütün fMRI yalantespit çalışmaları, anterior cingulate bölgesinde faali yet olduğunu tespit ediyor" diye konuşan University of South Carolina’dan psikolog Jennifer Vendemia, "Bence bu çok da kötü bir şey değil. O bölgede hiçbir faaliyetin olmaması, ölü olduğunuz anlamına gelebilir" diyor. Kaldı ki yüz mimiklerini okuma veya göz çevresindeki ısı ölçümü gibi yöntemlerle ilgili eleştiriler henüz gündeme düşmedi. Poligramda yanlış sinyaller üreten dürüst endişeler, aynı zamanda periorbital bölgede de kan akışını artırıyor olabilir. Kaldı ki yüz analizleri de büyük bir olasılıkla sorun yaratabilir, çünkü analizcilerin yeteneklerini standardize edecek bir yöntem henüz yoktur. Bunun yanı sıra soğukkanlı yalancıların heyecanlı yalancılardan daha az ipucu vermesi de mümkündür. AHLAKİ ve YASAL SORUNLAR Bu konuda karşılaşılan en büyük sorunlar ahlaki ve yasal alanlarda yaşanıyor. Şu anda yalan tespit teknolojisinde kaydedilen gelişmeler kamuoyundan büyük destek ve onay görüyor. Ancak bu teknikler gizlice özel yaşantımıza müdahale ederse ne olacak? Pennsylvania Üniversitesi’nden Biyofizikçi Britton Chance, fMRI’ın çektiklerine benzeyen bir şekilde uzaktan stresli insanları tespit etmek için kafatasının içine işleyen kızılötesi ışın göndermenin yollarını araştırıyor. Bu yöntem ve uzaktan periorbital termoterapi yöntemi, havaalanlarındaki kontrol kuyruklarında bekleyen yolcuların arasındaki stresli kişileri fark ettirmeden tespit edebiliyor. Bu stresin gizlemeye çalıştığınız bir bombadan mı yoksa geç kalmanızdan mı kaynaklandığı, ancak kuyruktan çekilip çıkartıldığınız ve sorgulandığınız zaman belli olur. Bazı sivil toplum örgütleri bu yeni teknolojiler hakkında daha fazla bilgi edinmek için başvuruda bulundular. Amerikan Sivil Özgürlükler Birliği geçen haziran ayında Bilgi Edinme Hakkı’nı kullanarak bir dilekçe verdi. Bu dilekçede, hükümetin bu teknikleri halihazırda kullanıp kullanmadığını sordu. Bu yılın sonlarına doğru ABD’nin önde gelen bilim dergilerinden birinde Stanford Üniversitesi’nden hukuk profesörü Hank Greely ve diğer hukukçuların yalan tespiti teknolojisinin ahlaki yönü ile ilgili görüşlerine yer verecek. Frank şimdiye dek yüz ifadeleriyle ilgili pek çok uzmanı eğittiğini belirterek, "Bu insanların pek çoğu ilgili bölgelere gönderildi" demekle yetiniyor. Çeviren: Reyhan Oksay Kaynak: Time, 2 Ekim, 2006 Yalan söyleme. CBT 1020/12 6 Ekim 2006 Sağ taraf. Sol taraf. Ön taraf. BEYNİN HANGİ BÖLGESİ YALAN SÖYLER? Beyin, kendini gizlemeye çalıştığı zaman daha fazla çalışır. Daha fazla çalışan bölgeler daha fazla kana ihtiyaç duyar. fMRI’lar kilit bölgelerdeki yalan işaretlerini tespit edebiliyor. CBT 1020/13 6 Ekim 2006 GÜVENLİK TARAMALARI ve YALAN TESPİT ETME SİSTEMLERİ BİREYSEL ÖZGÜRLÜKLER A) Manyetik rezonans görüntüleme: Sorgulama sıÇalışmalardan çok sayıda elle tutulur sonuçlar alın rasında ne kadar soğukkanlı olursanız olun düşüncedığı bildiriliyor. Ekim ayında, kamu ve özel sektöre leriniz sizi ele verir. Beyin çalışmak için kana gerekbeyintarama yalan dedektifliği hizmeti veren San sinim duyar. Dolayısıyla ne kadar çok çalışırsa o kaDiego’da merkezi bulunan "No Lie MRI" isimli ku dar fazla kan gerekir. Korteksin büyük bir kısmının ruluş, bu konuda sansasyon yaratacak bazı buluşlar yalan söylemeye yardımcı olduğu bilinse de üç bölge yaptığını açıkladı. Massachusetts’deki "Cephos of Pe öne çıkar: perell" isimli başka şirket, birkaç yıl içinde üzerinde çalıştıkları dedektörün piyasaya çıkartılacağını bil 1) Anterior (ön) cingulate: Hedefler ve niyetler aradirdi. Bu tür gelişmeler birbiri ardından gündeme dü sında arabuluculuk yapar... şerken, insan hakları savunucuları bu konuda sıradan 2) Sağ orbital/interior frontal: Ödül duygusunu işleminsanların özgürlüklerinin kısıtlanacağı uyarısında den geçirir... bulunuyor. Havaalanlarında, tarayıcılarının ayakka 3) Sağ orta frontal: Sıra dışı düşüncelerin yönetimibı topuğunun içine bakması veya ne yardımcı olur. diş macunu tüpünün içinde ne olFonksiyonel manyetik rezonans göründuğunun araştırılması kabul edileŞu anda yalan tespit tüleme (fMRI) tekniği özelliği bol okbilir sınırlar içinde kalırken, güveteknolojisinde kayde sijen alan ve faal bölgeleri görüntülenilirliği tam olarak kanıtlanmamış ustadır. Bu üç bölgeyi MRI ile gödilen gelişmeler ka mekte bir tarayıcının alarmını çalıştırdırüntülediğiniz zaman yalanı ortaya çımuoyundan büyük kartabilirsiniz. No Lie MRI ve Cephos ğınız için güvenlik güçlerinin sizi sorguya çekmesi kabul edilemez. destek ve onay görü bu teknik ile yalancıları yüzde 90 ile Ayrıca Guantanamo Üssü’deki yor. Ancak bu teknik yüzde 93 doğruluk oranı ile tespit edegözaltı gibi hapishanelerde hangi ler gizlice özel yaşan bildiklerini iddia ediyorlar. tekniklerin kullanıldığı konusuntımıza müdahale ederda kimsenin bilgisi yok. B) Elektroensefalogram: Gerçek düse ne olacak? İnsanların gelişimini çok yakınşüncelerinizi açığa çıkartan yalnızca kan akışı değildir; elektriksel faaliyetler de düşüncelerinizi ele verir. Beyniniz, Event Related Potentials (Olaya Bağlı PotansiyellerERP) adı verilen sinyaller çıkartır ve bunlar yüksek yoğunluklu elektroensefalogram (EEG) makinesi ve yüze ve kafa derisine bağlı 128 sensör ile izlenir. Önce doğruyu daha sonra da yalan söylemek, art arda iki doğruyu söylemeye göre 40 ile 60 milisaniye daha uzun zaman alır, çünkü beyin verimontaj stratejilerini değiştirmek zorunda kalır. Kuramsal olarak, denek, bir niyete bağlı olan soruyu doğru yanıtlarken, (örneğin, "Bodrum’a mı gidiyorsunuz?") ve daha sonra niyeti ortaya koyan daha ilgili bir soruyu yanıtlarken (örneğin, "Bomba patlatmayı planlıyor musun?") doğruyu söylüyorsa bunu ERP şeklinden anlayabiliriz. Bu teknolojinin üzerinde çalışan psikologlar EEG’nin yüzde 86 oranında doğru çalıştığını belirtiyor. lığı Poligraf Enstitüsü’nden (DODPI) araştırmacılar, yüzde 84’lük bir doğruluk payına ulaştıklarını belirtiyorlar. DODPI’dan bilim adamları ayrıca gözün hareketlerini izleme konusunda da uzmanlaştıklarını açıklıyorlar. Göz, yüzlerin, nesnelerin veya manzaranın bir dizi görüntüsü karşısında, tanıdık gelen unsurlar üzerinde daha az zaman harcar, çünkü beynin bunları yorumlamak için fazla çalışmasına gerek yoktur. DODPI geliştirdiği bir kızılötesi kamera yardımıyla göz hareketlerini takip eder ve algoritma bunları değerlendirir. Böylece deneğin tanıdık bir yüzü görüp görmediğini anlar. Yapılan testler bu uygulamada başarı oranının yüzde 8592 arasında değiştiğini gösteriyor. C) Göz taramaları: Poligramın yakaladığı verileri yaratan stres aynı zamanda gözün çevresindeki ince damarlardaki kan akışını da artırır. "Periorbital Termografi" denilen termalgörüntüleme teknolojisinin yeni bir uygulaması, bir yüksek çözünürlüklü kameradan yararlanarak 0.025 derecelik (santigrat) sıcaklık değişikliklerini tespit edebiliyor. Rochester’daki Mayo Clinic’ten James Levine, 2002 yılındaki "Nature" dergisinde yer alan bir makalesinde bu uygulamanın yüzde 73 oranında doğru sonuç verdiğini belirtiyor. South Carolina’daki ABD Savunma Bakan D)Mikro ifadeler: İyi bir poker oyuncusu, rakibinin yüzündeki tiklere ve hafif ifade dalgalanmalarına bakıp blöf yapıp yapmadığını anlar. Poker oyuncularının yüzlerindeki bu ifade dalgalanmalarına poker ipuçları denir. Bilim adamları, insan yüzünün, söylenmemesi gereken şeyleri söylediğini kabul ederler. San Francisco’lu psikolog Paul Ekman, 49 yüz hareketini, "Facial Action Coding System (Yüz Hareketi Kodlama SistemiFACS) adını verdiği 10.000 mikro ifadeye kodlamış. Buffalo Üniversitesi’nden sosyal psikolog Mark Frank ile birlikte çalışan Ekman bu konuda bir katalog geliştirmişler. Bu katalogdaki ifadelere göre yüzleri değerlendiren Ekman ve Frank yalanı yüzde 76 oranında bir doğruluk payı ile yakalayabildiklerini söylüyor. Ekman’a göre, aralarında Ula Gerçek. BİYOTEKNOLOJİ