Catalog

HAYVANLAR DÜNYASI Vahşi doğada streş Uzmanlar, insanlar ve babunlar gibi bazı akıllı hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalarda, stres yaratan en önemli unsurun toplumsal kaynaklı olduğunu ıleri sürüyorlar. Çevirt Gülşat Aygen ıl 1936'ydı. Montreal McGill Üniversitesi'nde araştırma yapan genç doktor Hans Selye kobay farelere her gün belirtı bir kimyasal madde enjekte edip etkilerini gözlemlıyordu. Kimyasal maddeyi enjekte ettiği farelerde peptik ülser, bağışıklık sistemi dokularında atropi ve adrenal bezlerde büyüme saptadı. Ancak sadece tuzlu su enjekte edilen kontrol grubu farelerde de aynı belirtileri gördül Bu açmazın üstüne giden Selye her iki kobay grubundaki ortak noktayı saptadı: Yinelenen iğneler. Benzer deneyler sonunda farelerin strese gösterdikleri tepkinin aynı olduğunu belirledi. Böylece stres fizyolojlsi alanı doğdu. O günden berl strese gösterilen tepkiler konusunda önemli araştırmalar yapıldı. Örneğin bazı insanların stresebağlı hastalıklara karşı daha dayanıksız oldukları biliniyor. Bu farkı yaratan nedir? Xalnızca bazı insanların günlük yaşamlarında daha fazla strese maruz kalmaları mı yoksa her insanın vücudunun strese farklı tepki göstermesi mi? Bu sorulara Stanford Üniversitesi'nden R.M. Sapolsky farklı bir biçimde, serbest yaşayan babunları araştırarak yaklaşıyor. Bu araştırma insanların fizyolojik ve toplumsal özelliklerinin (örneğin duygusal yapılarının, kişiliklerinin ve toplumdaki konumlarının) strese gosterdikleri fizyolojik tepkiyi etkilediği tezini destekleyen veriler sağladı. Strese gösterilen tepkiler organizmanın homostatık dengesıne ya da fizyolojik dengesıne yönelik tehlikelere karşı koymasını sağlar, vücudu mücadeleye hazırlar. Vücudun birincil enerji kaynağı olan glikoz, depolardan çıkar. Glikoz ve oksijen taşıyan kan, deri ve bağırsaklar gibi fiziksel baskı ortamlarında çok gerekli olmayan organlara değil kalp, iskelet kasları ve beyin gibi yaşamsal organlara yönelir. Kan akışındaki değişiklik bazı damarlann daralıp diğerlerinin genişlemesiyle sağlanır Bu sırada acil yarar sağlamayan, büyüme, üreme ve sindirim gibi fizyolojik faaliyetler ertelenir. Strese gösterilen tepkilerin kronik olarak harekete geçmesi, sağlığa zarar verebilir. Örneğin glıkozun depolanmaması sağlıklı dokuların atropiye uğramasına ve sürekli bitkinliğe neden olur. Kardiyovasküler değışıklıkler zamanla yüksek tansiyon yaratır, bu da kalbe, kan damarlarına ve böbreklere zarar verir. Ayrıca büyümenin ve doku onarımının durması bağışıklık işlevlerini azaltır. Y Stres ve hastalık ilişkisi Stresle hastalıklar arasındaki ilişkiler birer birer ortaya çıktıkça çağımızda pek çok insanın yaşamını başarıyla sürdürebilmesine şaşıyoruz. Bunu nasıl başarabildiğimiz araştırma konusudur. Ancak insanlar, kobaylar gibi kafeslere kapatılıp gözlemlenemedikleri ve test edilemedikleri, hayvanlar da tutsaklık koşullarında olağan olmayan tepkiler gösterebildıkleri için bu konuda araştırma yapmak oldukça güç. Bu nedenle Stanford Üniversitesi'nden Sapolsky Kenya'da Masai Mara Ulusal Koruma Bölgesi'nde özgürce yaşayan babunları (Papio anubıs) ıncelemeyı yeğledi. Bu hayvanların birincil stres kaynakları, tıpkı modern toplumdaki insanlar gibi fizikselden çok psişik. Yiyecek bol, düşman az, bebek ölüm oranı düşük; bu nedenle hayvanlar kendilerini, birbirlerini rahatsız etmeye adıyorlar! 1978'de başlatılan söz konusu araştırmada babunlar, strese karşı tepkilerine ve topluluk içindeki yerlerine göre iki grubu ayrılırlar: Egemen ve tabi gruplar. Babun topluluğu içindeki erkekler en çok kavga kazanandan en az kavga kazanana doğru sıralandıklarında ilk % 50'ye girenler egemen, kalanlartabi gruba girerler. Böylece toplumsal konumlarına göre gruplanan erkek babunlann hormondüzeylerinin tabanı saptandı ve fiziksel bir stres etkenine, anesteziye gosterdikleri metabolik tepkiler ölçüldü. Ortaya şu sonuç çıktı: Dinlenmekte olan egemen ve tabi erkek babunlann or Kenya Ulusal Parkı'ndakı yeşıl mnklı erkek babun yakaladığı avını (solda), ancak daha güçlü bir erkek (arkadan yaklaşan) ggldiğinde bırakır. Yfeşı/ babunlar tıpkı insanlar gibi birbirlerini strese sokmak konusunda ustadır. Blr dövüş sırasında yapılan Ihanet babunları strese sokan tıpik olaylardan biridir. Erkekler, dövüş için sık sık gruplar oluşturur, ancak eşlerınln güvenilır olduğundan hiçbir zaman emin olamazlar. talama testosteron düzeyleri hemen hemen eşit ancak ortak bir strese (anestesi) maruz kaldıklarında tabi erkeklerin hormon düzeyi dikıne düşerken egemen erkeklerinki önce hızla yükselir ve bir saat kadar yükselmeye devam eder. Babun topluluğunda egemenlik hiyerarşisi sabit olduğunda egemen ve tabi erkeklerin hemen hemen bütün fizyolojik sistemlerin çalışmaları farklıdır. Ayrıca tabi hayvanların fizyolojik profili stresebağlı hastalıklara eğilimlı insanlarınkine çok benzer. Tabi erkek babunlardaki hormon düzeyi düşüşünün bir nedeni stresle başlayan betaendorfin salgısıdır. Bu salgı LHRh ısimli hormonun hipotalamik salgısını baskılar, buna bağlı olarak pitüıter salgılanımı baskılanır ve hormon düzeyi düşer. Bir diğer neden ise testisin (erbezi) luteinize (LH) hormona duyarlılığımn azalmasıdır. Bu azalmaya stres sırastnda adrenal bezler tarafından büyük miktarlarda salgılanan kortizol hormonu ya da hidrokortizol neden olur. fili görülür. Bu da onların egemen grupta olmalarının nedeni değil etkisidir. Öneriler Bütün bu bulgülar stresle ilgili şu önermeyi destekler: Toplumsal etkileşimlerin sonuçlarını öngörmek ve denetlemek, gerilimi azaltarak stresin uzundönemli etkilerini önler. İnsanlar üstündeki araştırmalar da denetimin fizyoloii üstündeki olumlu etkisini doğrulamakta. Örneğin, çocukları kanser olan ebeveynlerin kortizol düzeyleri yüksektir. Bu yüksekliğin düzeyi ebeveynlerin sorunla başa çıkabilme tarzına bağlıdır. Endişeye karşı dini ınanç, çocuğun hastalığının ciddiyetini yadsıyabilme ya da çocuğun bakımına ilişkin ayrıntılara ğömülerek sorundan uzaklaşma gibi psikolojik savunmalar yapabilen ebeveynlerin kortizol düzeyleri çok düşüktür. Strese karşı şu tavrın yararlı olduğu açıktır: İnsan değışebilecek ve değişmeyecek olguları ayırt edebilmelı, değışmeyecekleri oldukları gibi kabul etmeli, değişen koşullara ilişkin öngörü ve denetim yolları bulmalıdır. İnsanlar ve bazı akıllı hayvanlar için stres yaratan en önemli unsur toplumsal olarak yaratılandır. Bu kadar çok stres yaratabilen aklımız, onlarla başa çıkabilecek güçte olsa gerekir. D Erkek egemenliği Yenı toplumsal gruplar oluşurken egemen erkeklerin bazal kortizol ve testosteron düzeyleri çok yükselir, çok saldırgan•laşırlar. Toplumsal gruplar sabitleşince egemen erkeklerde optimal hormon pro çm babun, kar* tarpya gmr (***); dOvOa bflad&nda bt babun mrtmdmşmı yüzustu bnhr (ortmda), aonrm dfar ç*tin bk •hmmn d> dövu» almm tmk «dw (0<to.)