Catalog

DOÖA Acımasız kıyım önlenmeli Avrupa'da yetişmeyen veya korunan çok değerli bitkilerimiz, insafsızca talan edilerek yok ediliyor. Prof. Dr. Türkan Altan Çukurova Üniversitesi, Adana Berlin Teknik Universitesi "Konuk Prof." oğanın ulkemıze bır comertlığı ve lutfu da "geofitlerdlr". Ülkemızın hangı yönunden bakarsak rahatlıkla gorebıleceğımız doğal zengınlıklerınden onemlı bır temsılcısı de bıtkılerımızdır Bu bıtkılerımız ıçınde "soğanlı, yumrulu ve rizomlu bitkiler", yanı "geofitler" ayrıcalıklı bır yer tutar Çunku yaklaşık yuz yıldır yetış tıklerı ortamdan sökulup koparılıp tanımadıkları kendılerıne yabancı Avrupa ve Amerıka ulkelerıne satılmaktadırlar Yılda yaklaştk 15002000 ton (yanı 150200 TIR kamyon dolusu) gerçekleştırılen bu dışsatıma karşı yıllarca yaşam kavgası veren bu bitkilerimiz, artık savaşı kaybederek yok oimaya başlamışlardır Geofıtlerın ıçınde en acımasız ışlem görenı de boynu bukuk "kardelen"dır Insanlar son otuz yılda kendı yaşam ortamı koşullarını kotuleştırırken, aynı zamanda bırçok bıtkı ve hayvan turunun de yok olmasını veya yaşamlarını tehlıke altına sokmayı da başarmıştır Buyuk kentlerde yapılan bır çok araştırmalar, bundan bır sure evvel kentlerde yaşayan turlerın yaklaşık %50'sının neslının tukenme tehlıkesı altında olduğunu göstermıştır öncelerı sadece ender turler ıle ozel yaşam koşulu ısteyen turlerın gerıledığını görmemıze karşın 5O'lı yıllardan bu yana çok yaygın olan turlerin bile yok olmaya yuz tuttuğunu uzulerek kabul edıyoruz Bu durum çok tehdıt edıcı boyutlara ulaşmaktadır Çunku gözlenen tehlıkeler bıtkı ve hayvanlar ıle onların yaşam ortamları arasındakı çok yönlu ve karmaşık ılışkının bozulmasından kaynaklanmaktadır Ekolojık ılışkı sıstemı ağında oluşan boşluk sadece bır turun kaybı ıle değıl, aynı zamanda kestırılmesı zor bır zıncırleme reaksıyon da oluşturmaktadır örneğın, bır bıtkı turunun yok olması ıle ortalama 10 ıle 20 hayvan turunun yaşam ortamı da tehlıke altına gırmektedır Yapılan kestırımlere göre dunyada mevcut bıtkı turlennın % 1520'sı, yanı yaklaşık 500 000 tur 2000 yılına kadar yok olacakhr Ulkemızde yaklaşık 9 bın bıtkı turu vardır Turkıye bununla dunyanın zengın floraya sahıp ender ulkelerı arasına gırıyor Tum Avrupa'da yaklaşık 12 bın bıtkı turunun bulunduğu duşunulurse, ülkemızın bıtkı zengınlığı daha da belırgınleşır Hele bu bitkilerin 3 bın turunun sadece Turkıye'de yetıştığını (Avrupa'nın tum ulkelerıne has bıtkılerı 2750 tur) buna ekleyecek olursak, florıstık açıdan ne denlı onemlı olduğumuz ortaya çıkar Ancak, ulkemıze has bitkilerin, yanı "endemlk bitkilerin" 8'ı yok olmuş, 46'sı tehlıke altında, 1B3'u halen zarar gormekte, 17O1'ı çok nadır olarak gorulmekte, 331'ı hakkında da net bılgı yok veya yetersız bılgı bulunmaktadır Kardelen ve diğer bitkilerin yok oluş öyküsü D 1. Bu bitkiler yuksek dağların çok çetın doğa koşullarında yetıştığı ıçın ustun genetik ozelllklere sahıptırler Turkiye'de ekonomık değerı olan geofıtlerın'498 turunden 162 turu sadece Turkıye'ye hastır (endemık turler) Bu genetik özellıkle, verım, kalıte, hastalık ve zararlılara dayanıklılık, ustun renk ve torm guzellıklerı vb olarak ozetlenebılır Bu özellıkler, ıslah çalışmaları ıle bırçok kultur bıtkılerıne aktarılarak ınsanların sınırsız yararına sunulabılır Bu nedenle genetik kaynak" olarak korunmalıdırlar 2. Geofıtlerın soğan ve yumruları çok eskı zamanlardan berı şifa verlcl olarak yaygın bıçımde kullanılmaktadır Son yıllarda yapılan bılımsel araştırmalarla elde edılen sonuçlar, kardelen, adasoğanı, golsoğanı, devetabanı, acı çığdem (urgenıa marıtıma, leucojum, cyclamen, colchımcum) gıbı bıtkılerden elde edılen alkoloıdlerın kalp ve kanser de dahıl olmak uzere, onemlı bırçok hastalıkların lyıleştırılmesınde kullanılıyor özellıkle kardelen'den elde edılen Galenthamln'ın kanser lyıleştırmesınde umıt verıcı olduğu bılınmektedir Insanlar ıçın bu kadar onemlı olan bu b.tkılerın sus bıtkısı olarak hovardaca, yok pahasına (yılda dışsatım ıle yaklaşık 23 mılyon dolar gelır sağlanıyor) dış ulkelere satımı ıle, ne kadar onemlı bır kaynağı savurduğumuzu bılmemız gerekır Sadece bu nedenle bu bitkilerin korunması zorunludur Avrupalı niçin tercih ediyor? İki özelliği Geofıtlerın olağanustu önemlennı vurgulamak ıçın ıkı nıtelığınden kısaca bahsetmek yeterlıdır 1885 yılında, Alman asıllı tuccar F Slöser Ege bolgesı ve Toros Dağlan'nda topladığı bırkaç çıçek soğanının (kardelen ve lale) Avrupa'da çok tutulduğunu gördu ve bundan "tatlı para" kazandı Işı gelıştırılerek babadan evlada geçen bır temele oturttu 6O'lı yıllardan sonra Turk ışadamları pıyasaya gırdı, pıyasa kızıştıkça da fırma adedı artarak bugunku durumuna geldı 'Bugun yaklaşık 15 fırma bulunmakta) • Bu bitkilerin hemen hepsı Avrupa ülkelerınde doğal koruma altında • Kultur koşullarında uretımlerı çok zor (Çunku bu bitkilerin çoğalmalan doğal yetıştıklerı ortamlardakı ekolojık koşullara çok bağhdır) • Uretımlerı en az 45 yıl gıbı bır sure olması dolayısıyla ekonomık değıl • Avrupa ekolojılerı dışındakı bahçe ve parklara dıkılen bu çıçek soğanları bır ıkı yılda çuruyerek kayboluyor Işte bu nedenlerden dolayı Avrupalı, Turkıye'den her geçen yıl artan mıktarda ıstekte bulunuyor Turkıye'dekı tuccar da, yenı dövız lıberaiızasyonu ve Tarım Bakanlığf nın yardımı ıle bu ıstemlerı karşılamakta 1972'de 24 mılyon adet çıçek soğanı satılırken, o zamankı Tarım Bakanlığı'nın olumlu bır yasaklama kararıyla 1973'te 3 mılyona duşmuş, ancak fırmaların baskısına dayanamayan bakanlık yasağı kaldırınca, satış 1979'da 43 mılyon adede, 1982'de 59 milyona, 1984'te 80 mllyona, geçen yıl ıse 100 mllyon adedın uzerıne çıkmıştır Bunun bır kısmını fırmalar uretUklennı söyleyerek Tarım Bakanlığı'ndan kontenjan dışı satış yetkısı almaktadırlar işte doğa tahriblnde etklll olan birınci faktör budur. 19811988 yılları arasında Turkıye Bılım' sel Araştırma Kurumu'nun (TUBİTAK) ısteğı uzerıne bırbırını butunleyen ıkı araştırma projesının yurutuculuğunu yaptım Bırıncı proje, geofıtlerın Toros Dağlan'nda yayılış alanları ve bunların sokulerek satılmasından hangı ölçulerde tahrıp olduklarını, yanı azaldıklarını saptama amacı ıle yurutuldu Uç yıl suren bu çalışma sonucu, 1984 yılında TUBİTAK ve Tarım Bakanlığı'na ıletıldı Dığer proıe yurutucusu meslektaşım ıle bırlıkte, kardelen sökumunun (katlıamının) durdurulması ıçın proje bıtımını takıp eden zaman ıçınde yaptığımız gırışımler maalesef sonuç vermedı Bakanlığın resmen yasak demeslne rağmen, etkın bır kontrol sağlanamadığı ıçın sokum ve dışsatım artarak devam ettı Turkıye'de halıhazırda uretım olarak nıtelendınlen ve bakanlıkça kabul edılen, "buyutme"den başka bır şey değıldır Çunku Uretim: Bıtkılerı tohumdan veya dığer generatıf organlarından çoğaltmadır Halbukı fırmaların yaptığı, kuçuk soğan ve yumruların buyutulmesıdır Arazıde sokum yapılırken toplanan kuçuk soğan ve yumrular elekten geçtıkten sonra, altta kalan kuçuklerı tekrar arazıye ekılmekte (dıkılmekte) ve gelen Tarım Bakanlığı uzmanlarına uretım olarak gosterılmektedır Buyutme malzemesının uretım olarak kabulu ve fırmalara "kontenjan dışı" serbest dışsatım hakkı verılmesınden sonra, kuçuk soğan ve yumrular da buyutme yapılma amacı ıle koyluden satın alınmaya başlandı Böylece doğadan, köylunun elıne kuçuklu buyuklu ne gelırse sökulup pazarlanmaya başlandı Halbukı bu kuçuk soğanlar bıtkının çoğalmasını ve tamamen yok olmasını önlemekte ıdı Bu nedenle buyutme soğanların, sankı üretımmış gıbı kabul edilerek "kontenjan dışı" serbest dışsatımı kesınlıkle önlenmelıdır Ne yapılmalı? Sorunu temelde çozecek bır tek çare vardır Doğanın bırer olağanustu varlığı olan bu kaynak elde edılen 23 mılyon dolar gelırle otçulemez Turkıye 23 mılyon doları, alınterı ile urettığı tekstılınden el sanatlarına, turızmıne kadar her uretım dalında çok rahatlıkla yerıne koyabılır Geof Itlerin dışsatımı tamamen yasaklanmalıdır. Bunu yapamıyorsak bitkilerin yok olmasını önlemek uzere acılen aşağıdakı önlemler alınmalıdır • Kardelenlerın dışsatımı 5 yıl ıçın tamamen yasaklanmalıdır Dışsatımcılara ellerındekı buyutme malzemeler ıçın bır yıl ızın verılıp tamamını satmaları sağlanmalı, daha sonra kesınlıkle hıçbır dışsatım yapılmamalıdır Dığer turlerın sökumlerınde ıse 1. Kontenjan mıktarları 1979 yıl mıktarlarının uzerıne çıkarılmamalı 2. Erken sokum yapılmaması ıçın arazlde sureklı kontrol yapılmalı 3. Kuçuk soğan ve yumruların sökumu önlenmeli 4. Elek altında kalan kuçuk malzeme tekrar doğal yetışme ortamlarına tade edilerek dıkılmelı Buyutme malzemeye "kontenjan dışı" serbest dışsatım usulu tamamen kaldınlmalı . 5. Sökum yapılan köylerde sokumun zarar vermeden yapılabılmesını sağlamak uzere eğıtım çalışmaları, tarım orgutlerınce sağlanmalı 6. Orman Genel Mudurluğu olanakları ıle orman ıçı uretım alanlarında çoğaltım teşvık edılmelı 7. Bılımsel olarak bitkilerin sökum ve sokumden etkılenme durumlannın sureklı olarak ıncelenmesı ıçın olanak sağlanmalı t J