Katalog

10 StYASET 85 Veren Mirası" gibi başlıklara bakılırsa, Yalta'yı üç liderin bır araya geldiği günün şartlarının ötesinde dUşunmek gerekiyor Yalta şu iki derin anlamı ifade edıyor: 1. Avrupalılar tarihlerınde ılk kez Avrupa'nın kaderinin saptanmasında rol sahibi olamamışlar ve kaderlerıni kendı dışlarında sayılması gereken iki büyük güce, \BD ve Sovyetler Birliği'ne bırakarak kıtanın bölünmesı karşısında çaresız kalmıslardı. 2. Avrupa'nın ABD ve Sovyetler Birliği'nin nüfuz alanlarına bölunmesi ıkı super devlet in, uluslararası sıyasî yaşamın biçimlenmesınde Avrupa'nın yerını almasına ve dolayısıyla dunyanın her ikısi arasında nüfuz alanları mucadelesıne ayrılmasına ışaret ediyordu. Avrupalılar yüzyıllardan berı savaşmışlarsa da Westfalya Banşı'nın, 1815 Vıyana Kongresı'nin ve 1919 Versailles Anlaşması'nın ortaya koyduğu gibi kıtanın kaderini saptayan barışı da kendi aralarında bulmuşlardı Yüzyıllar boyu tUm dünyaya egemen bır uygarlık Brzezinskı'nin Foreign Affairs'de yer alan yazısında kullandığı deyımle "tki yıkıcı dunya savaşı çıkararak tarihi bir intihara süruklendi... Avrupa'nın geleceği, toprak uzerinde dogudan ve batıdan, Avrupa'nın yüregine, yani Almanya'ya yiiklenen buyuk ve Avrupa otesi ordularca kararlaştırddı." Bır Fransız yorumcu, JeanLouis^rnaud Yalta'nın ortaya çıkardıgı manzarayı şöyle dıie getıriyor "Batı Avrupa, birbirine zıt iki gücun etkisi altında kaldı: Bir yanda Atlantikci ve Akdenizci yapısının, siyasi ve iktisadî çogulculuga, ticart geleneklerin, kttltttrel evrenselliglne duydugu ozlemin çekiciliği. Ama aynı zamanda jeopolitik yasasının, kıtusal gucun çekimi." Yani bır yanda ABD'nın, dığer yanda Sovyetler Birliği'nın. Tarıhın cılvesı gelışmelerın sonucu: Avrupa'nın bölünmesı Bır bölümünun güvenlığını Amerikan nükleer şemsiyesıne ve toprakları üzerındekı ABD askeri varhğına terk etmesı; dığerınin ise Sovyetler Birligi yönetimmın ınsafına ve guvenlık gereklerıne tabi olması. Avrupa'nın uluslararası yaşamda küçülen rolü, iki süper devletı tüm dünya çapında ağırlıklarını koymaya surUkledıği gibi, Avrupa'nın bölünmüşlüğü de uluslaralası gerılımı a/altnudı Tersınc arttırdı Al manya'nın bölünmUşlUğünde simgelenen Avrupa'nın iki yakasının dokunulmaz sınırları sürekli bir gcrılım odağı olarak bugünlere dek süregeldı. Geçicı detant dönemleri dışında Avnıpa, Cruıse ve Pershıng ya da SS20'lerin yerleştınldığı, dolayısıyla bloklararası gerilimın beslendiğı ve dünyayı nükleer bir karabasanın etkısı altında yaşatan bir alan haline geldi. Batıda antınükleer gösterılerden komünistlerın oy oranlarını arttırmasına dek bır dizi ıç gelışme, karşıt blokun destabılızasyon girişimlerı olarak algılamrken, Doğuda empoze edılmış sısteme karşı her yercl kıpırdanış kanla bastırıldı ve "emperyalist tahrikler" dıye nıtelenerek uluslararası siyasi çatışma boyutlarına ulaşıverdi. Gerçi, Doğu Avrupa ülkelerindeki kıpırdanmaların Batının ılgısı dışında, Batı Avrupa'nın destabılızasyonunun Doğunun ilgisi dışında olduğu söylenemez. Hatta radyolar, espıyonaj faalıyetlerı ve bu: yığın yoldan taraflar diğerlerine yönehk olarak aktif bir faahyet ıçındedırler. Ancak kırk yıllık deneyim, Yalta'da çizilen çizgilerın pekiştiğini, Doğu Avrupa'da kamp değişıklığıne yol açacak bir gelışmeye izin verilemeyeceğıni (1956 Macarıstan, 1968 Çekoslovakya, 1981 Polonya) gösterdi. Yine kırk yıllık deneyim Batı Avrupa'da Sovyet modelıne uygun bir evrimın bıle imkânsızlığını kanıtladı. Batı Avrupa komünist partilerinin bırçoğu başta ttalyan partısievrimsel yoldan Sovyet etkisınden uzaklaş Yalta: 40 yıllık bıçak CENGİZ ÇANDAR ı^a bır süre önceydı WashıngtonNew York trenı Baltımorc'a yaklaşırken, yanımda ve karşımda otııran gürüllucü genç yol arkddaşlarım okuduğum uzun makale ile nıhayet ılgılendiler Makale Foreign Affairs dergısının kış sayısında yayımlanmıştı vc Zbignie* Br/e/inski'nın ımzasını taşıyordu Eskı ABD Ba^kanı Jimm> Carter'm Ulusal Guvenlık Başdanışmanı, Brzezınskı, "The Fulure of Yalta Yalta'nın Geleceği" başlıklı, şu günlerde başta Avrupa, genış çevrelerde büyük yankılar uyandıran bır makale kaleme almıştı. incır çekırdeğını doldurmaz konularda dakıkalardır sohbet halındekı Amcrıkalı gençler, yazı başlığını okur okumaz başİadılar Yalta hakkında fıkır yurutmeye Onlara göre, Yalta, "Ba^kan Roosevelt'in Ruslara karsı verdigi ıınlamsı/ tavizlerin bir toplamı, ABD hesabına bir utanç belgesiydi." Roosevelt, bıraz Stalin'e aldandığından, bıraz da ABD'nın gücünu yeterınce değerlendıremedıgınden "Ruslara Noel Baba'nın hediyc dagıtması gibi, Avrupa'nın birçok ulkesini hediye etmişıi." K ABD'de, bır tren koltuklarında, Reagan'ın yerleştırmeyı başardığı guçlü Amerıka ımgesının genç Amerıkalı beyınlerde Urettığı bır yaklaşım mıydı bu, yoksa Yalta'nın anlamı bu kadar basıt mıydı? Yalta'nın 411 şubat arasındakı bır haftalık sureye denk gelcn 40. yıldönUmünün gerek ABD'nin, gerekse Avrupa'nın çeşıtlı yayın organlarında kaynaklık ettığı hararetlı tartışmalara, bır yığın yazıya bakılırsa, konu, Baltımore'da trenden ınen ısımsız üç Amerıkalı gencın tanımlanıasından daha çetrefıl ve anlamlı Zbıgnıew Brzezınskı'nın gözünde Yalta "Buyuk jeopolilik önemini koruyor, çunku Avrupa'nın geleceği için bitmemiş mucadeleyi simgeliyor." Brzezınskı, yankı yaratan ınakalesının ana fıkrını şu cümleye sığdırıyor. "Yalta'dan kırk yıl sonra, bu mucadele hâlfl Amerika ve Rusya'yı kapsıyor, ancak şimdi şıırası açıktır ki, bu mucadele çalc>manın nesnesinin kendisi, yani Avrupa daha aktif bır rol yuklenmedikçe, tarihî anlamda yapıcı bıçımde çozulemez." Mxon"un "Sovyeller Birligi uzmanı", Henry Kissinger'ın Ulusal Güvenlık Kurulu'ndakı yardımcısı ve Sosyalıst bloka ılışkın kendı adıyla amlan bır doktırın sahıbı Helmut Sonnenfeldt ıse Yalta'yı bır "yuzeysel simge" olarak nıtelıyor Sonnenfeldt, Yalta'nın fazla kurcalanmamasından yana Fransız Le Matin gazetesının Yalta1 nın 40 yıldönümüne denk gelen 4 şubat tarıhlı sayısında yer alan goruşlerınde Sonnenfeldt, Yalta ıle uğraşmaktan çok, Sovyetler'ın kırk yıldır Yalta'ya getırdığı yorııma karşı mucadele edılmesı gerektığını vurguluyor. Sonnenfeldt'e göre, Yalta, hatalı bıçımde Sovyetler'ın Doğu Avrupa üzerındekı de facto (fıılî) ve "fizikî" hâkımıyetı olarak yorumlanıyor "Batı'da hiç kimsenin, bu meydan okumaya karşı koyacak ne aracı, ne de inancı yok. Tek bir Avrupa, tumuyle hayali, premature ve utopiklir. Ancak hunun boyle olması, Doğu Avrupa ulkelerindeki Rus baskısını hafifletme ugrunda yurululecek calışmalan, o/elllkle Almanya, Avrupalıların bolunmesinin ustesinden geltne gayretlerini engellememelidir. Ne var ki, bu çabalarda çuk hı/lı gitmek de Almanya'da patlayıcı bir durumun oluşmasına ve bir ihtimalle Rusların ycni bir (, ekoslovakya yaralmasına yol acahilir. Amerikan birliklerinin Avrupa'dan cekil meleri de gerekçe olmaz." Sonnenfeldt'in çözüm yolları bır yana, Yalta konusundakı temcl yaklabimı, yanı Yalta'ya ılışkın Sovyet yorumunun kabul edılmemcsı gereği, dünyanın en guçlü dcvletinin yürutme cihazının tepesındekı kışı tarafından da paylaşılıyor Başkan Ronald Reagan, "Yalta Anlaşması'nın Avrupa'nın nufuz alanlarına bolunmesine Amerika'nın rıza goslermesi biçimindeki yorumunu" reddettığını açıkça bıldırdı Sadece Reagan mı? Fransa'nın Sosyalıst Cumhurbaşkanı François Mittcrrand da "Yalta'dan kurtulmamuı sağlayacak herşey iyidir" demıştı Mitterrand'ın bu anlamda zamanında kendısıne şıddetle muhalefet ettığı Oeneral Charles de Gaulle'Un Yalta'ya ilışkın tutumuyla tümuyle bu leştığı görülüyor De Gaullc, "Urallara dek lek Avrupa" şıarıyla, Yalta bölünmesını hıçbır zaman kabullenmemıştı 1945 şubatında Nazi Almanyası'na karşı Uç müttefık Ulkenın liderlerı Roosevelt, Cburchill ve Stalin, Kınm'da Yalta'da biraraya geldiklerınde savaş sonrası yeni uluslararası düzenin temellerinı saptamışlardı. Yalta'nın nıhaî bıldırısi altı noktayı ıçeriyordu: Almanya'ya empoze edilecek şartlar; Yeni uluslararası orgutun kurulması (daha sonraki Birleşmiş Milletler); Kurtanlmıs Avnıpa'ya Uisldn bildiri; Polonya konusu; Koordinasyon konferanslan toplanması (Muttefik dı>ı>lerı bakanları arasında bir konsey oluşturulması). Yugoslavya'daki durum. Ne var ki, Yalta'nın anlamı nihaî bildiriye sığan cümlelerin çok ötesıne geçti. Yalta Anlaşması aslında, Avrupa'da o sıradaki kara kuvvetlerı arasındaki güç dengesini yansıtıyordu. Bu nedenle, Roosevelt'ın Dışişleri Bakanı Stettinius, "Askeri duruma bakılacak olursa, ABD ve Ingiltere'nin Ruslara izin vermesl soz konusu degildi. Tersine bu ikl ulke, isteklerini kabul ettirdiler" sözleriyle Yalta'yı savunmuştu. Stettinius, Yalta'yı ABD ve lngıltere için bir "diplomatik zafer" olarak tanımlamaktan da kaçınmamıştı. Stalin, Yalta'da, BM'de tüm Sovyet cumhunyetlerııun temsili isteğını geçırememıştı. Ayrıca, Kızıl Ordu'nun kontrolü altındaki bütün Ulkelerde serbest seçimler yapılmasına söz vermiştı. Sovyet ordulannın Elbe ırmağına kadar Avrupa ıçlerıne dalmış olmasına ve kâğıt üzerınde çıkan sonuca bakılırsa Stettinius'a hak vermemek elde değil. Oysa, 4 şubat tarıhli Le Monde'dakı "Yalda'dan Bu Yana Kırk Yıl Geçti Avrupa Nasıl Blrbirinden Ketrildi?", Le Maün'dekı ' 'StallnRooseveltChurchUI Buluşmasından Kırk Yü SonraYalta İhtiyarlamadan Yaş Aldı". Newsweek'deki "Yalta'nın Acı Avrupa, Yalta gunlerinde (solda) ve bugun... Avrupa nasıl paylaşıldı Yalta Konferansı, kırk yılönce, 411 Şubat 1945 tarihinde Sovyetler Birliği'nde Kırım'm tatilbeldesi Yalta'da Stalin, Roosevelt ve Churchıll'ln başkanhk ettikleriSovyet, Amerikan ve tngiliz heyetleri arasında gerçekleşti. Sekiz gun suren toplantılara uç ulkeden yaklaşık 1000 ki$i heyetler halinde katıldı. Yalta Konferansı toplandığı sıralarda Sovyet orduları Almanya'da Oder Irmağı'na ulaşmış, Berlin'den sadece 50mil uzakhkta bulunuyorlardı. Amerikan ve Ingiliz kuvvetlerı de Ardenler civarında Ren Irmağı'na doğru llerliyorlardı. Askeri durum Almanya'ntn ve Nazi ordularından kurtanlması artık belli olmuş Avrupa'nın kaderinin bir an önce saptanması zamanının geldiğini ortaya koyuyordu. 11 Şubat 1945 'te vanlan anlaşmayla Almanya 'nın ışgal bolgelerine bolunmesi ve Stalin'in isteğiuzerine Sovyetler'e mumkun olan en yuksek miktarda tazminat odemesi kararlaştırıldı. 25 Nisan 1945'te bir Birlesmıs Milletler toplantısının San Francisco'da duzenlenmesiuzerindeanlaşıldı. Yalta nihaibildirhiayrıca, "Nazı Almanya'smdan kurtarılan halklara acıl sıyası ve ıktısadı sorunlarını demokratık yollardan çözmelerı" konusunda yardımda bulunulacağı vaadinde bulundu. Konferansın en onemli konularından biri olan Polonya'ya ilişkin olarak Roosevelt ve Churchill, Sovyetler'in desteklediği "Polonya Geçıcı Hükümetı"ni "Mtimkıin olan en kısa sure ıçınde serbest seçımlere gıtntesı ve tabanmı genışletmesı'' şartıyla kabul etti, liatılı liderler, Stalin 'in Polonya sınırlarının yeniden duzenlenmesi isteğini de onayladılar. Buna gore savas oncesi Polonya sınırlarının uçte birlik bolumu Sovyetler Birliği'ne katıldı. Polonya ise Almanya'dan toprak kazandı. Yalta Konferansı, Almanya'nın ve Avrupa'nın bolunmesi sonucunu getirdi. NATO ve Varşova Paktı'mn temellerini attı. Yalta'nın biçimlediği ve esas olarak iki super devlet tarafından belirlenen uluslararası siyasi yaşamın yeni kalıpları kırk yıldır yururlukte kaldı. Bu nedenle, Yalta, A vrupa bolunmesinin ve uluslararası siyasetin genel çizgileriyle ABD ve Sovyetler tarafından belirlenmeslnin simgesi olarak kabul edildi.