Katalog

nın köklerini araştırmaktadır. unsurlarının, halka yol göstereceği ve bunun da bir dönüşümün önünü açacağı- Bu konuda yazarın önemli tespiti şudur: nı” varsayıyordu. (s. 181) “Mustafa Kemal, bir bilimci olarak cen- nete hangi lisanın konuşulduğunu değil; ‘CEMİYET-ORDU- ilk aletleri yapan, hayvanları ehlileştiren, KAHRAMANLIK: İTTİHATÇI hububat ekmeyi öğrenen ilk uygar insan- BİR ZABİTİN YÜKSELİŞİ’ ların ve bunların çağdaş Türklerin atala- 5. bölüm (s. 207-261) “Cemiyet-Ordu- rı olduğu konusunda sarsılmaz bir kana- kahramanlık: İttihatçı Bir Zabitin Yük- ate sahiptir ve geliştirdikleri dilin ortaya selişi” başlığını taşıyor. Mustafa Kemal çıkarılmasını arzu etmiştir. (s. 594) “Selanik’te görev yapmasına karşın İt- tihat ve Terakki’nin merkez yönetimine DİKTATÖRLÜK VE DEMOKRASİ davet edilmiyor, kendisine önemli dosya- DÜŞÜNCESİ lar havale edilmiyordu” (s. 215) Atatürk, 1930’da yazdığı Medeni Bilgi- İttihat ve Terakki Genel Merkezi’ne ege- ler kitabında “demokrasiye sahip çıkarak men olan İttihat ve Terakki liderleri Musta- Türkiye’nin de bu alanda önde gelen ör- fa Kemal’i kendi içlerine almıyordu. neklerden birini teşkil ettiğini savundu” (s. “Ancak fazla tanınmayan bir kaymakam 755). Ayrıca “demokrasinin bütün icapla- olarak geldiği Çanakkale cephesinde, Os- rının (bütün gereklerinin) sırası gelince uy- manlı ve yabancı nişan ve madalyaları ile gulamaya konulacağını” belirtti. (s. 824) ödüllendirilmiş bir miralay ve kamuoyun- Atatürk, Medeni Bilgiler kitabında da bir görünürlük kazanıyordu.” (s. 245) “çağdaşlıkla ilintilendirdiği demokrasi- Bu zaman diliminin sonunda “… Ğenç nin temel nitelikleri ve tarihi gelişimini” yaşta başarılar kazanmış bir komutan, tartışmıştır. (s. 865) hem yeni Sultan (Vahdettin) hem de İtti- Atatürk, 1930’larda açıktan otoriter ve sömürgeleşmiş İslam dünyasının liderliği; ikincisi Afri- hat ve Terakki tabanıyla iyi ilişkiye sahip totaliterliği savunan, Avrupa’daki rejim- ka ve Asya’da ivme kazanmaya başlayan antiemperyalist nadir subaylardan birisi olması ise ona gelecekte geniş lerin “modası geçmiş demokrasiden üstün olduğunu iddia mücadelenin liderliği. bir alan açmış bulunuyordu.” (s. 260) eden görüşe katılmamıştır”. (s. 865) Buna karşın Atatürk, “Ancak Mustafa Kemal’in global ölçekli önderlik pe- Medeni Bilgiler kitabında “Türkiye Cumhuriyeti, demok- ‘ANADOLU’DA MÜSLÜMAN MİLLİYETÇİLİĞİNE şinde koşmaya niyeti yoktur... Yeni Türkiye’nin lide- rasi esasına dayalı bir devlettir” savunmasını yapmıştır. DAYALI FRANSIZ İHTİLALİ’ ri, kendisini milli sınırlar içinde sınırlamakta, Türkçü, Prof. Dr. Hanioğlu’nun bu kaynak kitabında, “bir dev- 6. bölüm (s. 263-322) “Anadolu’da Müslüman milli- Garpçı ve bilimci görüşler çerçevesinde yeni bir millet let kurucusu olan Atatürk’ün düşünce ve siyasetlerini ana- yetçiliğine dayalı “Fransız İhtilali” başlığını taşıyor. inşa etmeyi tasarlamaktadır.” (s. 414) liz eden bir entelektüel biyografinin ana hatları ortaya ko- Mustafa Kemal’in Anadolu’ya geçişi, Milli Onun hedefi, “Cumhuriyet rejimini kurmak ve cumhu- nulmaya”, “... Bir liderin fikirlerinin tahlili ötesinde, on- Mücadele’nin başlangıcı ele alınıyor. Fransız İhtilali”, riyetçi vatandaşların oluşmasının gerçekleşmesini gör- ların esin kaynakları gösterilmeye çalışılmıştır.” (s. 867) Mustafa Kemal için çok önemli bir örnektir. mektir.” (s. 415) “Ancak Mustafa Kemal, ideolojik motor gücünü Müslü- ‘BATI’NIN KÜLTÜREL PARÇASI YENİ TÜRKİYE’ Bu nedenle “... saltanatın tasfiyesi ile yetinilmeyecek man milliyetçiliğinin oluşturduğu bir hareketin lideri olarak Kitabın 10. bölümü (s. 643-752) “Batı’nın Kültürel Par- laik, tesanütçü (solidarist) dini bireyselleştirerek, ulema- bunu uzun süre açık biçimde dile getirmeyecektir.” (s. 322) çası Yeni Türkiye: İçselleştirilmiş İnkılapçı Oryantalizm” yı toplumsal alan dışına çıkaracak bir cumhuriyet inşa ve 11. bölümü (s. 753-866) “Yeni Patrimonyalizm, Tek şefli etmek...” amacını güdecektir. Kuşkusuz böylesi bir yapı- KOŞULLAR İttihat ve Terakki Şahıs Kültü Kemalizm” başlıklarını taşı- lanmada hilafetin yeri olmayacağı ortadadır.” (s. 418) 7. bölüm (s. 323-412) “Müslüman Milli Komünizm maktadır. Bu 200 sayfayı aşan iki bölümde inkılap, kariz- mi? Kendi Olmayan Lider ve İstiklal Harbi” başlığını ta- II. GRUP’TA SALTANATA KARŞI matik liderlik konuları üzerinde durulmaktadır. şımaktadır. Bu bölümde, Prof. Dr. Hanioğlu şu değerlen- Yazar, Meclis görüşmeleri sırasında “Monarşiye yöne- dirmeyi yapıyor: KİTABIN NİTELİKLERİ lik sert tenkitlerin sadece I. Grup üyelerince değil, kar- “... Bu dönemde ileri sürdüğü düşünce ve analizlerle zo- Yazar, “Kurucu lider Atatürk’ün söz, yazı ve eylemleri- şıtlığı temsil eden II. Grup üyelerince de dile getirildiği” raki ve benimsemediği bağdaştırmalar yapmıştır. Bu, bir nin dayanaklarının, bu düşüncelerin köklerinden soyutla- üzerinde durmaktadır. (s. 431) tercih değil, koşulların doğurduğu bir gelişmedir. Ancak, narak değil, bunların arka planını ortaya koymaya çalışa- Kitapta hilafetin kaldırılışı da ayrıntılı bir biçimde in- kazandığı karizma, edindiği saygınlık ve oluşan yeni şart- rak anlaşılacağını” ileriye sürmektedir. celenmektedir. İzmir milletvekili ve adalet bakanı, din ve lar onun, yaklaşık dört yıllık bir parantez sonrasında devlet Kitapta Garpçılık ve “Seküler Türkçülük” düşüncesi üze- hukuk alimi Seyyid Bey’in yaptığı konuşmalarla “hilafe- kurucusu ve millet inşa edicisi konumunda kendisi olarak rinde özellikle durulmuştur. Atatürk’ün “bir teorisyen değil, tin kaldırılışının teorik zeminini hazırladığını ve bu alan- konuşması ve siyaset geliştirmesini mümkün kılacaktır.” bir Cumhuriyet kurucusu” olduğu vurgulanmıştır. (s. 872) da entelektüel üstünlüğün Mustafa Kemal’e geçmesinde Atatürk’ün yetiştiği çevre, aldığı eğitim, entelektüel, kül- önemli rol oynadığı” belirtilmektedir. (s. 465) HANGİ ATATÜRK? türel ve siyasal yaklaşımlarını somutlaştıran düşüncelerin Çeşitli dönemlerde farklı Mustafa Kemal’ler vardır yargı- İSLAM DÜNYASININ EN RADİKAL DÖNÜŞÜMÜ ele alındığı bu kitap, yazarın da belirttiği gibi Atatürk’ün sına karşın Prof. Dr. Hanioğlu şu çok önemli tespiti yapıyor: Prof. Dr. Hanioğlu’nun şu tespiti önemlidir: düşünce yapısını oluşturan fikir hareketlerinin, onda yarat- “Bu açıdan bakıldığında, ‘Hangi Atatürk’ sorusunun “Cumhuriyet kurucusu... Çağın gerisinde kalmış top- tığı etkileri irdeleyen “entelektüel bir biyografidir”. fazla anlam taşımadığı ortadadır. O, dünya görüşü, te- lumu... Fransa’nın bir buçuk asırda yaptığı dönüşümü 16 Atatürk’ün yarattığı “Cumhuriyet Türkiyesi” idealinin mel tezleri ve gelecek tasavvuru ciddi dönüşümlere uğra- yıla sığdırdığını düşünmüş ve gelecek için ümit olmuş- fikrinin dayanaklarının ortaya konulmaya çalışıldığı bu yan, savrulmalar yaşayan bir lider olmamıştır. Söylemin- tur. Buna karşılık vefatı sonrasında yaşanan gelişmeler; kitap, birincil kaynakların ele alınarak derinlemesine ir- deki çarpıcı değişime karşılık, bu konulardaki ‘gerçek’ yüksek beklentilerinin karşılanamaz olmasının yanı sıra delendiği nadir bir çalışma olarak Atatürk literatüründe yaklaşımları açısından, 1919 ilkbaharında nerede ise dönem entelektüellerinin düştüğü yanılgıların bazıları- yerini almış bulunmaktadır. 1922 sonbaharında da aynı yerdedir.” (s. 412) nı paylaştığını ortaya koymaktadır.” (s. 518)Ancak Ata- Mustafa Kemal aslında, Nutuk’ta düşüncelerini zaman SİYASET TEORİSYENİ türk, “İslam dünyasında görünen en radikal dönüşümü içinde aşamalara ayırarak gerçekleştireceğini belirtmiştir Prof. Dr. Hanioğlu, Atatürk’ün “bir siyaset teorisyeni ol- gerçekleştirmiştir.” (s. 521) ve “Milletin vicdanında hissettiğim büyük gelişme yetene- madığını” ayrıca bu konuyu kendi “dönüşüm programının ğini, bir milli sır gibi vicdanımda taşıyarak yavaş, yavaş ‘MEDENİYET KURUCUSU: YENİ MİLLİYETÇİLİK’ önceliklerinden birisi haline getirmediğini” belirtmektedir. bütün topluma uygulatmak mecburiyetindeydim” demiştir. 9. bölüm (s. 523-641.) “Medeniyet Kurucusu Brakise- Bu önemli bir tespittir. Prof. Dr. Hanioğlu, Atatürk’ün fal Irkın Torunları: Yeni Milliyetçilik” başlığını taşıyor. “çağdaş, medeni ve modern bir toplum yaratılması, yeni ‘LAİK CUMHURİYET VE DİN’ Bu uzun bölümde Atatürk’ün “Tarih Tezi” ve “Güneş kimlik ve aidiyetleri olan bir millet inşa edilmesi tasavvur- 8. bölüm (s. 413-522) “Laik Cumhuriyet ve Din” baş- Dil Teorisi”nin dayanakları üzerinde duruluyor. ları üzerine yoğunlaştığını” söylemektedir. (s. 859) lığını taşıyor. (s. 413-522) Yazar, Mustafa Kemal’in İs- Atatürk’ün bu konuda Batı dünyasında yayımlanmış Prof. Dr. Hanioğlu’na göre Atatürk’ün kurucu Cumhu- tiklal Savaşı sırasında kullandığı söylemlerinin sosya- hemen tüm bilimsel eserleri okuduğu, özellikle Cenevre riyet ve dönüşüm hedefi “... basit bir modernleşme pro- list çevrelerde yarattığı etkinin kısa sürdüğünü belirterek Etnografya Müzesi kurucusu Eugene Pittard’ın 1924 ta- jesi değil... Tekil medeniyet aktarımı ve Batılılaşmanın iç 1923 yılında Pravda gazetesinin Mustafa Kemal’in Türk rihli Les Races Et L’Histoire kitabından etkilendiği belir- içe geçtiği güçlü bilime dayalı, milliyetçi, sekülarist... bir halkının davasına ihanet ettiğini yazdığını not ediyor. tiliyor. (s. 547) uygarlık ve kültürel alan değişimi girişimidir.” (s. 650) LİDERLİK Ayrıca Henri Berr, Dr. Herman Feodor Kvergic gibi Prof. Dr. M. Şükrü Hanioğlu, Atatürk kitaplığımızda bilim adamlarının konuyla ilgili yapıtlarının ele alındığı, tartışmalı ve epeyce boş olan bir alanı doldurmayı amaç- Yazarın belirttiği gibi Milli Mücadele’de kazandığı iti- barı gözlemleyenler Mustafa Kemal’in önünde iki önem- bu konuda o tarihte yayımlanmış tüm yapıtların titizlikle layan çok önemli ve etkin bir yapıt yaratmıştır. Atatürk li küresel liderlik alanı olduğunu düşünüyorlardı. Birisi incelendiği belirtiliyor. Amaç bilimsel olarak Türk ırkı- kitaplığına önemli bir katkıda bulunmuştur. n 8 Şubat 2024 9