Katalog

P O P Ü L E R B İ L İ M Y A Y I N C I L I Ğ I P A N E L İ CBT'nin 10. yılı: Bilim ve toplumun bekâsı A M. C Şengör Popüler bilim yayıncılıgı, bilim ve toplum 3) Toplum, bekası ve rahatı gereğı yapmış olduğu dâhılî ış bolumu nedenıyle ın sanlığın çok buyuk bır kesımını bılımı bılımcı duzeyınde oğrenıp uygulamaktan alıkoymaktadır 4) Bılım gıderek daha gehşmış beyınlere ıhtıyaç gostermekte, bu da bılımı hem kalıtımsal, hem de kulturel olarak en lyı teçhız edılmış beyınlerın bır yarışı halıne getırmektedır Davıd Faust'un^ gösterdığı gıbı bılım pek çok bılımcının dahî algılama kapasıtesının uzerıne çıkmış durum dadır (bır dığer değışle, kulturel evrım, bıyolopk evrımın burada da onune geçmış tır) Bu dort noktanın ortak sonucu, bılımın topluma eşıt bır şekılde oğretılmesının mumkun olmadığıdır Dolayısıyla, populer bılım kendısıne, tum ınsanlığın bılımcı ya pılması ıdealfakat gerçekçı olmayan amacıyla, bugun ıçınde bulunduğumuz, ezıcı ekserıyetın bılımın ne olduğunu dahî bılmedığı tehlıkelı vazıyet arasında ger çekçı olabılecek bır amaç seçmelıdır Şekıl 1 bu gerçekçı amacın gunumuzdekı uzucu vazıyet ıle ıdeal amaç arasında na sıl bır yerde durabıleceğını gozler önune sermektedır Herşeyden once, populer bılımın ılk hedefı halka bılımın temel belırtecını oğreterek neyın bılım neyın bılım dışı olduğunun bılınmesını sağlamak, bılımın ınsan yaşamı ıçın tum dığer duşunce sistemlerıne nazaran avantajlarını gozler onune sermektır Populer bılım bunu ıkı vasıta grubu ıle yapabılır Bunlardan bırı benım burada ve faydalarını oğren memış, çoğunluğun goru şunu gerçek sanan bır çoğunluk toplu mu felâkete surukleyebılır Hele 20 yuzyılın ıkıncı Bugünku durum yarısında post modernızm dalgaları arasında "gerçeğın kışıye gore değışebıleBilımcıler ceğı" saf <i7inlıkta satasın ı " r o I a 11 vızm" gıbı şık bır ad altında topluma sunan orneğın Paul Feyerabend gıbı entllektuellerın bılı mın gerçeğı arayışında keyfî tercıhlerın akılcı seçımlerın onunde olduğunu savu nan meselâ Thomas Kuhn gıbı bılım tarıhçılerının veya bır metınle yazarını ayıran ve bu şekılde ıletışımın guya olanaksız olduğunu savunan bır Jacques Derrıda gıbı edebıyatçıların bulunduğu bır toplumda aynı zamanda orta çağdan, hattâ ılk çağdan kalma ırrasyonel mıtolojık fıkır ler sosyal yaşamı tehdıt eder hale gelmışlerse toplumun yaşamını surdurebılmesının en önemlı şartla rından bırı, bıreylerıne ıçınde yaşadığı evrenın, yanı bılımın gerçekle rıyle safsatanın farkını en kesın çızgılerle oğretebılmesıdır Işte popu ler bılımın en önemlı görevı budur Bu bağlamda, populer bılımın başarısı toplumun bekâsı uzerınde bırıncı derecede rol oynayacaktır Bu nedenle tum bılımcıler mutlaka po puler bılımde kalem oynatarak kendı varlıklarının neden ve sonuçlarını kendılerını besleyen topluma anlatmak mecburıyetındedırler Bu, bı lımcıler kumesının yaşamı ıçın onemlı olduğu gıbı, toplumun bekası ıçın de hayâtîdır Populer bılım yapmak, yalnız bılımcının meslekî bır yukumluluğu değıl, aynı zaman da en onde gelen vatandaşlık görevlerınden bırıdır Ccrçckçi amaç jugun burada, ulkemizln en gözde k populer bılım mecmualarından bırı 'olan Cumhunyet Bılım Teknık'm yayın hayatına başlamasının 10 yılı muna sebetıyle populer bılım yayıncılığını tartışmak onun gorev ve sorumluluklarını, toplum yaşamı uzerındekı etkılerını ırdelemek uzere toplanmış bulunuyoruz Bu amaçla ben once kısaca "populer bılım" terımını oluşturan ıkı sozcuğun anlamlarını hatırlatmak ıstıyorum "Populer", ınsanlar, haJk, buyuk ınsan topluluğu anlamına gelen Lâtınce populus kelımesınden turetılmış olan popularıs'den gelır kı bu da ınsanlara aıt demektır Buradan populer bılımın topluma dönuk, yalnızca bılımı ya panlara, onunla doğrudan ılgılenenlere, yanı bılımcılere değıl, olabıldığınce genış bır halk kutlesıne hıtap eden bılım olduğunu goruruz Populer bılım, bılımın bılımle doğrudan ılgılı olmayan, belkı yetışme yolları bılımı veya yalnızca belırlı bır bılım dalını profesyonel duzeyde anlamalarına ımkân vermeyen kışılere de ulaştırılmasını amaç edınmış bır uğraştır Pekı, bılım nedır? Bılımın ne olduğunu bılmek, onu tanımlamak önemll mıdır? Bılım, gıderek yaşamımıza daha çok yon veren, onu gıderek daha çok ıdare eden bır duşunce sıstemı olduğu ıçın, neyın bu sıstemın ıçınde, neyın onun dışında oldu ğunu bılmemızın toplumumuzun bekası açısından hayâtî bır onemı vardır Topluma hastanelerden, doktor muayenehanelerınden, muhendıslık burolarından hattâ bazan okullardan, unıversıtelerden bılım dıye satılan şarlatanlıklar hemen her gun gazetelerımızın sahıfelerını, televızyonlarımızın programlarını ışgal etmekte, çevreyı kırleten bılım yoksunları ıle guya onu korumak bahanesıyle şıddet ureten "yeşıl" cahıller, sağlığımızdan guvenlığımıze, eğı tımımızden eğlencemıze kadar her turlu ıhtıyacımızı kendılerıne emanet ettığımız polıtıkacılarımızın her ıkı lâfın başı ıçerığını anlamadan ve oğrenmek ıçın de en ufak bır çaba dahî sarfetmeden dıle getırdıklerı "bılım" lâfı hemen her gun oturma odalarımıza kadar gelmektedır Tum bunlardan korunabılmenın ılk şartı bılımın ne olduğunu ve ne olmadığını bılmektır En kısa ve açık tanımıyla bflim, Ifadelerı gozlemle yanlışlanabılen duşunce sıstemlerının tumüne topluca verılen addır Evrenı gozleyıp bunu aklın eleştırel suzgecınden geçırmek, gozlemın yardımıyla aklın urettığı yanlışları ve bu arada gözlem yanlışlarını da olabıldığınce elemek ve bu sayede hem evren hakkındakı bılgılerımızı hem de aklımızı gelıştır mek dışında bılımın kendıne has hıçbır ozel yontemı yoktur Bılımın en onemlı ozelhğı hem bılgı ıçerığı, hem de yontem lerıyle beraber sureklı bır yenılenme, sureklı bır gelışme ıçınde olmasıdır Insanlık tarıhı boyunca sureklı gelışen tek ınsan uğraşı bılım olduğu gıbı gerçekten tam bır uiuslararası karakterı haız tek uğraş da bılımdır^ Ifadelerı gozlemle yanlışlanabılen duşunce sıstemlerı yaşamımızın hemen her yanına ve her safhasına uygulanabıleceğı ve uygar ulkelerde uygulan dığı ıçın de bılım yaşamla ıç ıçe geçmış demektır Bu durumda, doğrudan populer bılımın konusu olan şu soru onem kazanmaktadır Bılım olduğu gıbı halk top luluğuna oğretılebılır mı? Her ne kadar ıdeal, bılımı halka olduğu gıbı oğretmekse de bu, aşağıdakı nedenlerden oturu ne yazık kı ımkânsızdır 1) Bılım hemen her dalında belırlı bır eğıtım sonucu kazanılmış becerıler gerek tırır (or matematık, mınerallerın tanınması vb) 2) Bılım gıderek artan bır hızla ılerledı gınden her an kendısıyle temasta olunmasını gerektırır Bu ıse artık ancak pro fesyonel organızasyonlar aracılığıyla yapılabılır olmuştur , Yarrfla'ıı ıazla,bifim yyptemini b«nimscrmş Her buyuk dıkdörtgen tum dunya duşunebılen varlık sayısını temsıl eder. Noktalı dıkdortgenler toplumdakı toplam bılımcı sayısına teşkıl eder. Taranmış dikdörtgen bılımcı* bılımcı olmadığı halde yaşamında bılımsel yontemı temel edlnmlş klşlleri temsll eder. se, karşımıza ulkemızde her geçen gun daha sık gorduğumuz akıldışı safsata resmıgeçıtlerı çıkar1 Bunların da kuşkusuz onune geçecek olan populer bılım hem toplumunun hem de kendı duzeyını yuk seltmış olacak, bılımın en onemlı belırtecı olan sureklı gelışmeyı kendı bunyesınde de hıssedecektır Turk tarıhının kanaatlmce en yuce noktasını oluşturan Ataturk uygarlığı ıle ya şıt olan ve başından ben onun bayraktarlığını ustenmış bulunan Cumhunyet gazetesı, Cumhunyet Bılım Teknık'\ buyuk fe dâkarlıklarla çıkarmaktadır Bu buyuk hızmet ıçın başta azız dostum Orhan Bursalı olmak uzere bu muessesenın tum mensupları hıç kuşkusuz bılım âlemının en derın ve en ıçten şukran hıslerıne hak ka zanmışlardır 1 Bazıları san atın da bilim kadar uiuslararası olduğunu soyler Ancak san at bılımden çok da fazla kultur bağımlıdır ? Faust, D , 1984 The Lımıts of Scıentıfıc Reasonıng Unıversıty of Mınnesota Press Mınne apolıs xxvıı+198 pp "kurgusal olmayan popüler bilim" adını vermek ıstedığım, bılımı halka doğrudan anlatmayı amaç edınmış Cumhunyet Bılım Teknık gıbı dergıler bılımı basıtleştıre rek anlatan son yıllarda TUBİTAK'ın (ma alesef kotu tercumelerle olsa bıle) yayınladıkları turunden kıtaplar, belgesel fılmler ve televızyon programları ve bır zamanlar Orhan Bursalı nın TRT 2'de sunmakta ol duğu "Bllım Gundemı" gıbı belgesel/talk show karmaşıgı programlar Dığerı de bı lımkurgu tıpı eserlerle edebıyat ve sınemadan yararlanarak halkı eğlendırırken dolaylı olarak bılgılendıren "kurgusal populer bılım" Her ıkı tur populer bılımde de bılımın temel belırtecıne, yanı bılımın bılımsellığıne saygı en önemlı şarttır Bu nedenle ornegın Jules Verne'nın bılım kurgu eserlerı ıle once televızyon dızısı olan sonra da sınemaya ve kıtaplara sıçrayan Uzay Yolu (Star Trek) turlerının şa heserlerı arasında yer alırken Mıchael Crıchton'un Jurassıc Park ve The Lost World gıbı eserlerı kanaatımce, bılım kurgu addedılemezler Populer bılım bu her ıkı vasıta grubunu kullanarak elınden geldığınce toplumu bılım konusunda bılgı lendırmeğe gayret eder Hattâ, bazan toplumdan ozellıkle genç bıreylerın bılımcı saflarına katılmasını sağlar Örneöın Cumhunyet Bılım Teknık'm bu konudakı bır başarısına ben kendı mesleğımde şa hıt oldum Bırkaç yıl bnce, İTU Maden Fakultesı Jeolojı Bolumune yabancı lıse lerden gelen bazı öğrencılere, bu bolumu nıçın seçtıklerını sorunca, bolum elemanlarının Cumhunyet Bılım Teknık'de yaptık ları yayınların kendılerının ılgısını çektığı gıbı çok sevındırıcı bır cevapla karşılaştık Demokratık bır toplumda, bılımın nıtelık Cumhunyet Bılım Teknık 10 yıllık yaşamında Turkıye kamuoyuna yalnız sevıyelı bır bılım kulturu sunmakla kalmamış, hattâ bılımcıler arasında pek çok konuda ıletışımı de hızlandırarak doğrudan bılıme de katkı yapmıştır Yazarları arasında yalnız ulkemızın seçkın bılımcılerını değıl, dunya çapında pek çok buyuk yabancı ısmı de alarak halkımıza ornek bır hızmet sunmuştur Bılımın kuru bır gozlem raporu değıl, bır duşunce sıstemı olduğunun yayımlayıcılarınca takdır edılmış olması sonucudur kı, sık sık bılım fel sefesı, bılım tarıhı gıbı konular da Cumhunyet Bılım Teknık'm sahıfelerını doldur muştur Cumhunyet Bılım Teknık, yazılarının orıjınallığı, guncel bılım olaylarına ayır dığı yer ve edıtorunun başyazılarıyla ulkemızde gıderek dunyadakı meşhur Nature dergısının yerını tutmaya başlamıştır Bu rol faal bılımcılerımız dunya kamuoyuna sundukları guncel araştırmalarının sonuç larının bırıkı sahıfelık Turkçe ozetlerlnı de bır lıse mezununun anlayacağı dıle dokup Cumhunyet Bılım Teknık'e yollarlarsa gıderek pekışecek Turkıye'de pek eksıklığını çektığımız arkeologun tabıpe, fızıkçının jeologa botanıkçının matematıkçıye ve hepsının bır arada halkımıza hıtap edebıldığı gerçek bır bılımsel haber dergısı oluşacaktır Bu dergıyı okuyan orta oğ retım oğrencılerı bılimı ılk elden tanıyarak heveslenecekler ve daha şımdıden or neklerını gorduğumuz gıbı unıversıte ımtıhanlarına ış ve para peşınde koşan heyecansız zavallılar olarak değıl, yaşamları nın karın doyurmanın yanında bır de ınsan onuruna yakışan yuce bır amacı olan saygın oğrencıler olarak qıreceklerdır Gençlerın amaç, yaşama anlam arayışları aklı başında bır şekılde yönlendırılemez Hayat boyu öğrenim ortamı: Bilim Merkezleri Ersın Arıoğlu ) ılım Merkezı Başkanı Dr Ersın An ğlu, Cumhunyet Bıljm Teknık'm '10 yayın yılın edenıyle duzenlenen Populer Bılım Yayıncılıgı, Bılım ve Toplum panelınde yaptığı konuşmanın ıkıncı bolu munu, bılım merkezleri konusuna ayırdı Arıoğlu, bılım merkezlennın de amaçları arasında, populer bılım yayıncılıgı gıbı bı lımsel olayları anlaşılır kılmak, bılımı sevdırmek ve bılımsel duşunmeye teşvık et mek olduğunu belırttı ve Bılım Şenlığı'nı zıyaret edenlerın anı defterlerıne yazdıkla rından örnekler vererek, bılım merkezının ulkemız ıçın buyuk bır ıhtıyacı karşılayacağının şımdıden anlaşıldığını belırttı Arıoğlu konuşmasını ozetle şoyle surdurdu Bılgı gunumuzde gerçek sermayedır Sanayı toplumundan bılgı toplumuna ge çış surecının temelınde, daha çok bılgı uretımı yatmaktadır Bılgı aynı zamanda mutlu bır toplumsal hayat ıçın de gereklıdır Bılgı sayesınde toplumlar daha temız bır dunya, daha kalıcı bır barış, daha kalıtelı bır demokrası, daha anlamlı bır ınsan mutluluğu yaratırlar ve butun bunlar ıçın de bılgı gereklıdır Gunumuz toplumlarında artık salt okur yaza" olmak veya bır dıploma sahıbı ol mak yeterlı olmamaktadır Bugun "Bılgı okur yazarı" olmak zorunluluğuyla karşı karşıyayız Eğıtım ve oğrenme evde okulda, ışyerınde ve her yerde 'hayat bo yu" surdurulen bır faalıyete dönuşmuş durumdadır Çunku okulda geçen sure yetmemektedır Ortalama 70 yıl yaşayan bır ınsanın okullu yıllarının 16 yıl tuttuğu nu varsayarsak yılın sadece 28 haftasın 5248