Katalog

BELGESELLER UZ AY TV 2 15.20 Belgesel "Vahşi Güney" T 215.45 Bunları Biliyor musunuz? TV 3 115.50 Belgesel "Akdeniz" TV 3 18.00 Belgesel "Parmak Ucundaki Yaşamlar" TV 3 18.00 Gökyüzünün Biitün Renkleri TRTINT 19.40 Cumhuıiyet'e Kanat Gerenler TGRT01.30 Belgesel "Kaptan Cousteau" KanalE 17.35 Belgesel "Hayvanlann Dunyası" Kanal E 21.35 Belgesel "Yüksek Devir" atv 15.30 Belgesel "Uzaklar" Flash TV 15.00 Belgesel "Suyun Yerinde Kullanımı Acil Tıp Hizmetleri" 15ŞubatCumartesl Güneş Sisteminin oluşumu üzerine farklı kuramlar Osman Demican* G IBŞubatPazar TV1 21.00 Belgesel T 219.20 Belgesel "Dünyanın Öteki Yüzü" Doğal kaynakların oluşumu konu edilıyor TV 2 20.25 Belgesel "Dörtnala" Bır döğuş bır mucadele sporu olan cıntın tarıhsel gehşımı ele alınmaktadır TV 2 21.25 Cumhuriyet'e Kanat Gerenler TV 3 16.30 Bilim ve Teknoloji TV 3 21.30 Belgesel "Anadolu Medenlyetleri" TRT INT 19.40 Belgesel "Türkiye'nin Dostlan" TGRT 01.15 Belgesel "Kaptan Cousteau" Kanal E 17.35 Hayvanlann Dünyası uneş sisteminin, Guneş etrafında daha doğrusu onun çekım alanında dokuz buyuk qezeqen, sayılamayacak kadar kuçuk ge/egen, gezegenlerın etrafında dolanan çok sayıda ırılı ufaklı do gal uydu, zaman zaman Guneş'e yaklaşarak ıhtışamlı goruntuler oluşturan kuyruklu yıldızlar, dev gezegenler etrafında halkalar ve gezegenler arasında hareketlı gaz ve toz bulutîarından oluştuğunu bılıyoruz Tum bu oluşumların Guneş'ın ekvator duzlemınde dev bır dıskın ıçınde kaldığını ve hareketlerın oldukca duzenlı olduğunu da bılıyoruz Ustelık bır butun olarak guneş sisteminin en az bır ıkı mılyar yıldan berı aynı duzende ışledığı, gezegenlerın Guneş'e, uydularında gezegenlere uzaklıklarının hemen hemen hıç değışmedığı de çok onemlı bır özellıktır Bu ozellıkler sıstemın oluşumuyla ılgılı olmalıdır Başka bır deyış le Güneş sistemi oluşumunu açıklamayı amaçlayan her kuramın yukarda özetlenen ozellıklerı dıkkate alması gerekır Bu bağlamda bılımsel dıyebıleceğımız en çok tutulmuş kuramları tanımaya çalışalım En çok sozu edılen kuramlardan bırı Alman Immanuel Kant'ın (1724 1804) bu lutsu kuramıdır Newton prensıplerıne gore evrenın yapısı ve oluşumu uzerıne 1755'te yazdığı kıtabında Guneş sıstemını, mercek bıçımındekı galaksının bır uyesı olarak tanıtmış ve gokyuzunde "Nebula" olarak adlandırılan bulutsu yapıların uzak galaksıler olduğunu ıddıa etmıştır Kant'ın bulutsu Bulutsu Kuramı den savrulan parçalar halka şeklınde olamazdı, olsa bıle halka gezegene dönuşemezdı Gezegenlerın bulunduğu temel duzlemın Guneş'ın ekvator duzlemı lle çakışmaması da sorun yaratıyordu Merkez kaç kuvvetıyle atılan maddenın ekvator duzlemınde olması gerekıyordu, ama farklılıklar nasıl açıklanacaktı Örnegın yerın yörunge duzlemı ıle Guneş'ın ekvator duzlemı arasında yedi derecelık bır açı bulunmaktadır Asıl onemlısı bu kurama gore gezegen buyukluğunde kutlelerın merkezkaç kuvvetıyle fırlatılması ıçın merkezın (yanı Guneş ın) çok hızlı donmuş olması gerekmektedır Halbukı Guneş ortalama 26 gunde bır tur atmaktadır Guneş'ın kutlesı butun gezegenlerın toplam kutlesınden 745 kat fazla olduğu halde ya vaş dönduğu ıçın Guneş sıstemındekı top lam açısal momentın sadece %0 5 'ıne sahıptır Bu yonde acımasız saldırıları nedenıyle 1800'lu yılların sonlarında artık bulutsu kuramı hıçte eskısı gıbı rağbet görmuyordu Bu yıllarda konu uzerıne kafa yoran bır başka bılım adamı Ingılız astronom Sır J.Jeans (18771964) ıdı Jeans Guneş sıs temı ıçınde momentum dağılımını yenıden ele aldı ve çok hızlı donen bır yıldızın ya ıkıye bölunerek çıft yıldız oluşturacağı ya da atılan maddenın çekım alanından kurtulup uzaya gıdeceğı, fakat hıçbır zaman gezegen oluşamayacağı yargısına vardı Ustelık Guneş yavaş donuyordu ve sıstemde açısal momentum gezegenlerde toplanmıştı Jeans, açısal momentumun bır dış kuvvet etkısı dış gezegenlerde toplanmış olabıleceğıne ınandı ve bu dış kuvvetın de Guneşın yakınından geçen bır yıldızın çe yanından uçuncu bır yıldız geçmış olabılır duşuncesıyle kuramını oluşturmaya çalışırken Sır Fred Hoyle1 de Guneş'ın çıft yıldız bıleşenının supernova olarak patlamış olabıleceğını, gezegenlerın de uzaya saçılan gazdan oluşabıleceğını duşunuyordu Bu goruşlerden hıçbırısı gerçekçı değıldı ve tutulmadı Çıft yıldızlar uzerıne araştırmalar yapan astronom G.P.Kuiper (19051973) 194O'lı yıllarda Guneş Sıstemı'nın oluşumu ıçın bır başka kuram gelıştırdı Kuıper'e gore Gu neş tam gerçekleşememış bır çıft yıldızın uyesıydı Dığer uye yıldız olamamış, once gezegenımsıler oluşmuş sonra da onların bırleşmesıyle gezegenler oluşmuştu Bu kuramın da açıklık getıremedığı bır suru sorun vardı örneğın gezegenlerın bır duzlemde olduğu, aynı yonde hareket ettıklerı bu kuramla açıklanamıyordu Yenıden başa donuldu Bulutsu kuramı lyı bır başlangıç olabılırdı Guneş sisteminin Oluşumu ıçın gezegenlerın bır duzlemde oluşmasını açıklamak ıçın bulutsunun mer cek gıbı yassı olması gerekıyordu Bu da hızlı donmeyle oluşabılırdı Momentumun korunumu prensıbıne göre başlangıçta ku çuk bır donme hızına sahıb olan bulut buzuldukçe hızlanmalı ve hızlandıkça da mer kezkaç kuvvetıyle yassılaşmalı Bu bulutsu galaksı ıçınde buyuk bır bulutun parçası olmalı ve çokmeyı galaksı ıçınde yayılan şok dalgaları başlatmalı Buraya kadar sorun yok Bundan sonra açısal momentum yassı bulutun dışına doğru dağıtılmalı Işte bu ancak manyetık alanla mumkundur Bu gerçek ancak 1960'larda anlaşılabıl mıştır Nasıl mı? Bakın açıklayalım Buzulduğu ıçın hızlanan bulut yassılaşırken, çe kımsel çokme yanı buzulme merkez yo ğunluğunu da arttırır Merkez yoğunlaştık ça gaz basıncı ve sıcaklık da artar Iç sı cakîık on mılyon kelvın dereceye ulaşınca nukleer reaksıyonlar başlar yanı atom çekırdeklerı kımlık değıştırır Silbaştan 17ŞubatPazartesl TV 2 21.25 Yerli Belgesel "Boşluğa Dokunmak" TV 3 11.35 Yerli Belgesel "Kümbetler" TV 3 13.40 Belgesel "Alo Dünya" Belgeselın bu bolumunde, sınema ve fotoğrafcılık aletlerı muzelerde alet kul lanımıyla ve Pısagor'un önemı anlatılmaktadır TV 3 15.10 Belgesel "Esrariı Beldeler" TV 3 20.30 Belgesel "Dağlar ve Yaşam" Soldan sağa doğru Mas, Jupiter, Saturn ve Uranus kuramına gore başlangıçta bugun Guneş sisteminin bulunduğu yerde yavaş donen kuresel yapılı bır gaz toz bulutu vardı Bulut ıçınde rastgele hareket eden parçacık lar çarpışarak kınetık ener|ilerını yıtırıp kutle merkezıne doğru yığılma gosterdıler Bu yığılma sonunda Guneş'ı oluşturdu Onun çevresınde daha kuçuk bölgesel yığılmalar da gezegenlerı oluşturdu Kısaca boyle ozetlenen Kant'ın oluşum kuramı gezegen lerın neden bır duzlemde olduğunu ve Guneş'e uzaklıklarının neden bır geometrık dızı oluşurduğunu açıklayamamaktadır Meşhur Fransız astronom matematıkçı PS Laplace (17491827) bulutsu kuramı nı daha da gelıştırmıştır Laplace 1796 da yayınladıgı kıtabında oluşumu şoyle açıkla maktadır Çekımsel çokme ıle ılk bulut bu zulurken çevresıne halka bıçımınde madde fırlattı ve bu gaz halkaların yogunlaşmasın dan gezegenler oluştu Laplace bu oluşu ma ornek olarak gokyuzunde gözlenen sarmal galaksılerı gosterıyordu Bugun on ların guneş sıstemınden çok farklı dev galaksıler olduğunu bılıyoruz Laplace ılk bu lutun donmesını ve açısal momentumunu dıkkate almış, buzuldukçe basıklaştığını ve aşama aşama halkaların atıldığını, her hal kadan bır gezegen oluştuğunu açıklamıştır Buna gore en dış gezegen en yaşlı, en ıç gezegen de en genç olmalıydı Boylece gezegenlerın Guneşten farklı uzaklıklarda, farklı boyutlarda ve aynı duzlemde olmaları kabaca açıklanabılıyordu Bu açıklama ıçın bır suru matematıksel hesaplama yapılmıştı Kuram uzun yıllar genış bır kıtle tarafından kabul gormuştu Ancak sonradan yapılabılen detaylı hesaplamalar kuramın bırçok açıdan dogru ola mayacagını gosterdı Kurama ılışkın ılk cıddı eleştırıler 1861'de J.Babınet tarafından yapıldı Bu eleştırılere göre merkezı kutle kım kuvvetı olabıleceğını savundu Jeans'ın duşuncesıne gore Guneş'ın yakınından bır yıldız geçmış ve çekım etkısıyle gu neşten buyuk bır parça koparmış, yıldıza doğru uzanan gaz madde, yıldız geçıp gıttıkten sonra parçalar halınde Guneş etrafında yorungeye oturmuş ve sonradan bu parçalardan gezegenler oluşmuştur 1919 yılında ılerı surulen bu ılgınç kuram Amerıkalı astronomlar T.C. Chamberlin (18431928) ve F.R. Moulton (1872 1952) tarafından desteklenmıştır Ancak kısa sure ıçınde yıldızlar kınematıgındekı gelışmelerle yıldızların boyle bır etkı oluşturacak kadar bırbırıne yakın geçemeyeceğı kanıtlanınca ılgınç kuram da onemını yıtırdı Boylesı yakın bır geçış gerçekleşmış olsa bıle Guneş'ten kopacak sıcak gaz kutlenın yoğunlaşamadan dağılacağı gerçeğı daha o yıllarda anlaşılmıştı J.Jeans ve H.Jeffreys kuramı farklı duzeltmelerle bıraz daha savundular Jeffreys, mısafır yıldızın gelıp geçmedıgını Guneş'e çarpmış olabıleceğını gezegenlerın de saçılan mad deden oluşabıleceğını savundu Tum bu çabalar kuramı kurtaramadı Kuramın geçerlı olamayacağı yukarıda sozu edılen ıkı fızıksel gerçek kullanılarak kanıtlandı. Böylece Guneş sisteminin oluşumu uzerıne çalışmalarda başa donulmuştu H.N. Russell (19771957) ılgınç bır göruş ılerı surdu H N Russell'a gore mademkı uzaydan bır yıldızın gelıp Guneş'ın yakınından geçmesı veya ona çarpması mumkun değıl oyleyse Guneş başlangıçtan bır çıft yıldız bıleşenı olabılır ve bıleşenı ıle çarpışma gerçekleşmış olabılırdı Çunku uzayda çıft yıldızlar olabılıyordu, hatta ısta tıstıklere gore tek gorunen yıldızların en az %50 sı, çıft yıldız bıleşenıydı ve çıft yıldızlar başlangıçta çıft olarak meydana gelıyorlardı Aynı yıllarda R.A. Lyttleton çıft yıldızın Bu sureç sonunda açığa çıkan ener|i ışınım enerjısı olarak ortama yayılır Bu durumda Guneş oluşmuştur Guneş'ın oluşumu sırasında başlangıçta var olan zayıf manyetık alan da buzulme sonucu guçlenmıştır Manyetık alan yuklu par çacıklara bır kuvvet uygular ve parçacıklar bu kuvvet altında manyetık alan çızgılerı etrafında spıraller çızerler Guneş oluşurken ısındıkça gazda lyonıze olmuş yuklu parçacıklar açığa çıkmıştır Guneş ıle beraber donen dıpol manyetık alan bu yuklu parçacıkları da beraberınde suruk lemektedır Bu suruklenme dış kısımlarda lyonıze olmamış gaz ve toz ıle surtunme oluşturur Böylece ıç kısım hızlanırken dış kısım onu yavaşlamaya zorlar Yassı bulutsunun dış kısımlarına kadar uzanan man yetık alan yuklu parçacıkları oralara taşır, o bolgelerı de hızlı dönmeye zorlar Boylece merkez bolgeden dış kısımlara momentum aktarılmış olur Dış kısım hızlanırken ıç kısım yavaşlamış olur Momentum kazanan yassı dıskte'geze gen oluşumu ıse bır dızı olaydan sonra gerçekleşnııştır önce bulutsu gazda soğuma sonucu toz oluşumu gerçekleşmış, sonra tozlar çarpışmalar sonucu bırleşe bırleşe buyuk kutielere ulaşmışlar ve kutle çekımı ıle bu buyume kartopu modelıne gore hızlanmıştır Bu yapılar bır bakıma ortamı supurerek gezegenlerı oluşturmuşlar dır Farklı elementlerın farklı sıcaklıklarda toz oluşturması Guneşten farklı uzaklıklardakı gezegenlerın farklı kımyasal yapıda olduğunu açıklamaktadır Bu şekılde oluşan gezegenlerın yuzey şekıllerı ve atmosferlerı Guneş'ın ışınım et kısı ve çarpışmalar ve kendı ıç evrımlerıyle zamanla değışmıştır (*) Prof. Dr. emaıl: demırcan@astro1 scıence.ankara.edu.tr 18 Şubat Salı TV 2 17.50 Belgesel "Cumhurlyet Çınan" TV 3 11.35 Belgesel "Beş Şehir" TRT INT 14.25 Belgesel "Türk Resminde Kadın" 19 Şubat Çarşamba TV2 18.10EğitimPaketi TV 2 18.30 Belgesel "Marmara Adalan" TV 311.35 Belgesel "Eldeki Hüner" TRT INT 14.25 Belgesel "Yedi Tepe Yedi Iklim" 20 Şubat Perşembe TV219.20Çevre TV 2 20.35 Belgesel "Derindekl Izler" TV 3 12.30 Belgesel "Düş Değll Gerçek" Guney Çın'de hâlâ kullanılan eskt bır Çın yazısı ve bunu deşıfre edebılen bırkaç yaşlı tanıtılıyor. TV3T11.35 Belgesel "Geleceğe Miras: Kayseri Evleri" TV 3 15.30 Belgesel "Muradiye, Ölüm ve Gül" TRT INT 14.25 Belgesel "Beylerbeyi Sarayı" 57770 21 Şubat Cuma