Katalog

FİZİK VE İNSAN Ptolemıler'ın egemenlığındeydı. Aynı şekılde, Kıbrıs Roma Imparatorluğu'nun bır parçası halıne geldıkten sonra da Mısır ve Fılıstın'de bu kez Roma hesabına bulun dular Her iki dönemde de Kelt birliklerinin Mısır veya Filistın'den gorev ıcabı Kıbrıs'a geçmış olmaları, yadsınamayacak bir olasıiık hallnde belırmektedir. Ustehk, Lequenne (1991 4050), Kelt halklarından oluşturulan askerı bırlıkler hakkında şu ılgınç bılgıyı vermektedır "Vakıtlerı dolunca pek çoğu geldıkleri ulkeye gerı donuyorlardı Ya da oldukları yerde yerleşiyorlardı." (Vurgulama tarafımızdan yapılmıştır) Bu satırlarda çarpıcı bır ıpucu yatmaktadır Ptolemıler yahut daha sonra Roma lılar donemınde Kelt kokenlı askerı bırlıkler Ada'ya uğramış ve görevlerını tamamladıktan sonra da bu bırlıklere mensup savaşçılardan bır kısmı Ada'da kalıp, yukarıda andığımız o uç yerleşım bırımını kurmuş olabılırler Yer Konumlan: Bundan sonra gozden geçıreceğımız hususlar yukarıdakıler kadar guçlu ya da elle tutulur olmasa da destek sağlayacak nıtelıktekı ıpuçları olarak bunları da değerlendırmekte yarar go ruyoruz Bızı ılgılendıren bır açıklama gene Le quenne kaynaklıdır (1991 59) " Keltler her zaman yuksek yerlerı aramışlardı Fransa'nın, Castılla'nın, Galıçya'nın, Portekız'ın, daha sonra Balkanlar'ın yuksek yerlerı" Kıbrıs'ın soz konusu koylerının uçu de yuksek yerlerde konuşlanmışlardır Belkı de bır rastlantıdır bu, belkı değıldır' Galata, Ada'nın bır zamanla unlu asbest madenının bulunduğu Amıandos'un kuzeyınde, Trodos Dağları'nın uzerınde yer alırken, Galatarıa da gene Trodoslar'ın guneybatı eteklerınde kurulmuştur Galatıa (Galatya Mehmetçık) ıse, Ada'nın kuzeydoğusunda yer alan Karpaz Bur nu'ndakı, çevresıne gore yuksekte kalan doğal bır platformun uzerınde uzanır. KozmoRituel Bağlantı: Keltler'ın sıhrıdını ınanç sıstemlerı ve bu bağlamda kozmorıtuel nıtelıklı uygulamaları bızı belırlı bır noktada yakından ılgılendırmektedır. Işte, ılgımızı çeken bu konuda, Pıggott (1978 163) kısa ve oz bır açıklama yapmakta "Galyalılar'ın, ıç kısımlarına öluler gomduklerı megalıtık yapılara duydukları belırgın "ılgı'ye . dıkkat çekebılırız (bunların geçmışlerı) I ö 3 bınyıla kadar dayanır' Megalıtler, tarıh oncesı dönemde dev taşlarla ınşa edılmış, ırılıklerınden dolayı da bu ada layık gorulmuş, basıt ama boyutlarıyla ınsanı etkıleyen yapı turlerıdır Brıtanya Adaları'ndan Trakya'ya (Kansu 1969) ve hatta oradan da Fılıstın'e (Lequenne 1991 105106) kadar çok genış bır bolgeye yayılan megalıtık yapıların bır orneğıne de Kıbrıs'ta rastlıyoruz. Bu yapı, Larnaka kentı yakınındakı unlu Hala Sultan Tekkesı'ndekı, Ada'ya yapılan ılk Arap akını sırasında olen Hala Sultan'ın kabrını orten taş strukturdur. Megalıtlerın çeşıtlerı de vardır Fılıstın'de rastlananlar, menhlr denılen turden dıkılıtaşlardır Hala Sultan'da yer alan yapı tarzı ıse "kabaca yontulmuş dıkey taşlar uzerıne yatay olarak oturtulmuş bır taştan oluşur" (Sozen ve Tanyelı 1985 70) ve bunlara genelde dolmen denır Menhır ya da dolmenlerın, Brıtanya Adaları'nda gorulduğu gıbı daırevı yahut elıptık çemberler halınde dızıldığı megalıtık yapı tur lerı de vardır Bunlara ornek olarak Stonehenge'ı (Ingıltere) gosterebılırız Keltler'ın sıhndını rehberlerı olan unlu Druıdler'ın kendılerınden çok once dıkıl mış olan bu yapılara gosterdıklerı buyuk ılgıye ve bu halkların megalıtlerı gomut yerı olarak kullanma alışkanlıklarına bakacak olursak, doğuya doğru yayılırken, megalıtık yapıların soz konusu yayılış yolları uzerındekı varlığını, kendılerıne yerleşebıleceklerı alanları gösteren bır çeşıt 'kutsal' ışaret ya da kılometre taşı olarak değerlendırmış olabıleceklerı ortaya çıkar Bu durumda acaba dıyoruz, Hala Sultan'dakı dolmen de Ada'ya yukarıda sozunu ettığımız nedenlerle gelmış olabılecek Kelt ınsanını burada kalmaya teşvık eden bır 'kutsal ışaret' ışlevı görmuş olabılır mı'' * Girne Amerikan Üniv. Kuzey Kıbrıs Fizik bilenler için doğa, zevk alınan, korkunun yeri olmayan, gerçekten yaşanmaya değer güzellikleri içerir. Muhlıs Koca* Fiziksel bilimlerde birim ve boyut bulunması nedenıyle, karışıklığı onlemek amacıyla, temel kavramlara eşllk eden nıcelıklere aıt bırımler gruplandırılarak ' bınm sıstemlerı" elde edılır Fızıksel bilimlerde, gdzönune alınan bılım dalına gore karşımıza farklı fızıksel kavramlar çıkar örneğın, Fızığın ılk gelışen dalı olması ve otekı bılım dallarına te mel oluşturması nedenıyle Mekanık dalını goz onune alırsak (otekı fızıksel bılımler, kullandıkları kavram ve bırımlerın bırçoğunu Fızıkten almışlardır), Mekanık olaylarda (bır cısmın duşmesı, bır sporcunun belırlı bır mesafeyı koşması, ıkı bılardo topunun çarpışması vb ) olaya uç nıcelık karışır Duran cısımlerın Mekanığı ozel bır haldır Bu nıcelıkler, olaya konu olan cisim (kutlesı), olayın olduğu uzay bolgesı ıçınde cismın aldığı yol (uzunluk) ve olayın suresı (zaman) nıcelıklerıdır Mekanıgın "temel nıcelıklerı" (temel buyukluklerı) olan bu nıcelıkler sırasıyla m (mass= kutle), I (lenght= uzunluk) ve t (tıme zaman) sımgelerıyle gosterılır Bu sımgeler ılgılı nıcehgın Ingılızce karşılığı olan sozcuklerın baş harflendır Buna gore uzunluk lar cm (santımetre) ıle, kutleler g (gram) ıle zamanlar s (sanıye) ıle olçulurse, orta öğretımden bıldığımız CGS birim sıstemını elde ederız Mekanıkte çoğunlukla bu ıkı bınm sıstemı kullanılır Mekanıgın temel yasalarından yola çıkarak çeşıtlı formuller boyut takımı daha sık kullanılır Burada kuvvetın boyutu, Newton'un ıkıncı hareket yasasının Matematık ıfadesı olan f= m a eşıtlığınden bulunabıleceğı gıbı, F= MLT2 ıfadesıne sahiptır Bınm ve boyutlarla ılgılı ışlemler cebır (basıt ıfadesıyle, ışaretlı sayılar arıtmetığı) ışlemlerındekı kurallara uyarlar Doğa olaylarını anlatan eşıtlık ve denklemler bınm ve boyut bakımından tekduze (her terımı aynı bırım ve boyuta sahıp) olmak zorundadır Aksı halde Fızıkçe anlamlı olmazlar örneğın, Bınalar + Caddeler + fnsanlar +, Ağaçlar = Şehır şeklındekı bır eşıtlığın Fızıkçe anlamı yoktur Bu bır doğa olayını anlatıp yorumlamada kullanılamaz Bu eşıtlık ancak başka bır bakımdan doğru olabılır Halbukı, v hareketlı bır cısmın hızı, a ıvmesı ıse v= vO + a t eşıtlığı bır doğa olayını anlatır ve Fızık bakımından doğru bır eşıtlıktır Burada t zaman, vO ıse hareketlı cısmın t= 0 anındakı hızıdır Bu eşıtlıkte her terım aynı boyutta (L/T) sahiptır Ivmenın, bırım zamanda hızdakı değışım mıktarı olduğunu hatırlayınız Fızığın ötekı bılım dalları (Elektrik ve Manyetızma, Işık Olayları, Termodinamık, Atom ve Çekirdek Fiziğı, Katıhal Fiziğı vb.) yozonune ahndıgında, bu bılım dallarıyla ılgılı doğa olaylarına daha başka temel kavramlar karışacağından, yukarıda Mekanık ıçın yazdığımız boyut takımına yenı boyutlar eklememız gerekır Elektrik ve Manyetizma olaylarında elektrik akımı da (A, amber) ışe karışacağından, bu bılım dalının temel boyut takımı MLTA olur Termodinamikte ıse, ayrıca sıcaklık (0, kelvın derecesı) boyutu eklenerek MLTA0 temel boyut takımı elde edılır Fızığın tüm dallarım ıçıne alan temel boyut takımı ıse yedi temel boyuttan oluşan MLTA0CN takımıdır Burada C (kandela) ışık şıddetıne aıt temel boyutu, N ıse mol sayısına aıt temel boyutu göstermektedır Gunumuzde boyut analizi adı verılen bır ınceleme yontemı ıle, bır olaya karışan değışkenler bılınırse, olayın Matematık modelı (değışkenler arasındakı Matematık bağıntı) ede edılebılmektedır Bu bır ampırık formuldur Bu ınceleme yontemı, doğa olaylarını anlatacak Matematık ıfadelerın boyutça tekduze olmaları gerektığı gerçeğıne dayanır Boyle tekduze denklemlere aıt Buckıngham (bakıngam) teoremı yardımıyla elde edılen "boyutsuz değışkenler" arasındakı Matematık bağıntılar doğa olayının ya da yapay olarak oluşturulan olayın (model deneylerınde yapılan) uyması gereken denklemı verır (1, 2) B u yazının amacı, bınm ve boyutun onemını vurgulamak ve okullanmızda (gunumuzde amacı ve ılkelen belırsız hale getırılen orta oğretım ve ünıversıtelenmızde) öğrencılenmızın korkulu ruyası olan fızık derslerını öğrencıye sevdırmek ıçın katkıda bulunmaktır Doğa Bilımlerının Önemı Fızıksel bılımlerın (bazen fen bılımlerı ve temel bılımler de denmesıne karşın, bız başlıktakı ısmı benımseyeceğız) amacının doğayı öğrenmek ve onun bı lınmeyenlerıne çozum getırmek oldu^u unutulmamalıdır Doğa sözcuğunden evrenın bugun ıçınde yaşadıgımız kısmı anlaşılmalıdır Fızıksel bılımler Fızık, Kımya, Jeolojı, Astronomı, Muhendıslık, Meteorolojı bılımlerını ıçıne alır Doğanın bır parçası olan canlı organızmaları konu alan Bıyolojı ve Tıp bılımlerını de fızıksel bılımler arasında saymak gere kır Bu bılım alanlarından özellıkle Fızığın amacı tumuyle doğa olaylarını ıncele mek ve teknolojı uretımıne katkıda bulunmaktır Zaten kelıme anlamı da doğa bılımıdır Bu anlamda fızıksel bılımlere çoğu zaman doğa bılımlerı adı verılır Doğa bılımlerıyle ılgılenenler doğayı ve doğa olaylarını oğrenıp, elde edılen bu bılgılerden ınsanlığın yararına olan teknolojık gelışmeler sağlamaya çalışırlar Bunu yapabılmek ıçın deney yapıp olçu alırlar ve teorı kurarlar Boylece ıçınde yaşadıgımız doğayı tanır/tanıtır, doğa olay larının nedenlerını ve nasıllarını oğrenırız. Doğa ıçınde yaşadığımıza göre, onu tanımak her bılınçlı canlı ıçın gereklıdır T> Bu da doğayı, ılk ınsanla» rın bılgıslzlıklerı nedenıyle "korkunç" olmaktan kurtarır özellıkle Fızık bılenler ıçın doğa, zevk alınan, korkunun yeri olmayan, gerçekten ya şanmaya değen guzellıklerı ıçerır Bırim ve Boyut Kavramları Gunluk yaşamımızda hepımız çeşıtlı bırımlerı kullanırız ömeğın, otomobılı mızın deposuna 50 lıtre benzın koyup bununla 10 saatte 700 kılometre yol gıttığımız, pazardan, 500 000 Turk Lı rası'na 2 kılogram elma, 3 kılogram greyfurt ve 1 5 kılogram beyaz peynır aldığımızı vb soylerız Bunun gıbı, harcadığımız elektrığın kılovatsaatının 3.000 Turk Lırası olduğunu, aylık gelırımızın 16 mılyon Turk Lırası olduğunu soylerız vb Yukarıda kullandığımız lıtre, saat, kılometre, kılogram, Turk Lırası, kılovatsaat gıbı sozcuklerın her bırı bır "bırımı" gosterır Bılındığı gıbı, lıtre hacım bırımı, saat zaman bırımı, Turk Lıra sı para bırımıdır Fızık başta olmak uzere, tum ötekı doğa bılımlerınde bu tur bırımlerı çok sık kullanırız Bu bılımlerle uğraşanlar orneğın bır cısme uygulanan kuvvetın 5 sanıyede 15 julluk (bır ış bırımı) ış yaptığını, bır hastanın kanının lıtresınde 2500 mılıgram şeker bulunduğunu soy lerler vb Boyle sayısal değerlerı elde etmek ıçın uygun ölçu aletlerıyle ölçme yaparlar Pek çok sayıda nıcelık (uzunluk, kutle, zaman, elektrık akımı, sıcaklık vb) y ard ı mıyla tanımlanan ve elde edılen turetılmış bırımler de gozon u n e alındığında Fızıkte pek çok bırımle karşılaşacağımız açıktır Bunların bırbırlerıyle bağlantılı (çoğu kere basıt formullerle) oldukları duşunulmeden ezberlenmeye kalkışılması, bu bılımı zor ve urkutucu yapan etkenlerden bırısıdır Gunumuzde MKS bınm sıstemı daha yaygın bır şekılde kullanılmakta olup, buna SI (uluslararası bırım sıstemı) sıstemı adı verılmektedır Yukarıda gorduğumuz temel Mekanık buyuklukluklerı temsıl eden m, I, t sımgelerı buyuk harflerle yazılırsa Me Sonuç Fızıgi ogrenmek, doğayı sevmekle eşanlama gelir Buraya kadar soyledıklerımızı özetleyecek olursak, Fızık oğrenmenın doğayı sevmekle eş anlama geleceğını soyleyebılırız Fızık bılımını öğrenmek ıçın ıse, bu bılıme aıt temel yasalarla bırlıkte temel kavram ve tanımları çok lyı anlamak ve bırımboyut kullanımını lyı öğrenmek gerekir Boyut analızı aşağıdakı amaçlar ıçın kullanılabılır 1) Bır Matematık eşıtlığın Fızıkçe doğru olup olmadığını kontrol etmek, 2) Bır temel boyut bakımından başka bır temel boyut takımına donuşum yapmak, 3) Bırım sıstemlerı arasında çevırme yapmak, 4) Bır doğa olayına aıt Matematık ıfade elde etmek, 5) Uçak kanadı ve gemı govdesı gıbı cısımlere etkıyen kuvvetlerı analız etmek ıçın, ıncelemeyı bu cısımlerın kuçuk modellerı uzerınde surdurup ekonomık bakımdan ve zaman bakımından yarar sağlamak, 6) Yenı deneyler planlamak. Kaynak 1) F M Whıte "Fluıd Mechanıcs", McGrawHıll 1986 2) W J Remıllard Am J Phyb , 51(2) 137 140(1983) MLT elde edılır Yanı boyut, bır nıcelığı temsıl eden boyut F olmak uzere FLT kanığın "temel boyut takımı" olan •Atatürk Üniversitesi, FenEd. Fakültesi, Fizik Bolümü. Erzurum. 4909