Katalog

BİLİ Piri reis hapitasına yeniden bir Piri Reis'in 1513 tarihli dünya haritası, sanıldığının aksine, ne Amerikanın ilk haritası ne de bir haritacılık harikasıdır. Bu harita, bilim geleneği olmayan Osmanlı toplumunda, bilime susamış zeki ve çalışkan bir denizcinin toplumuna vermek istediği bir çağdaşlık mesajıdır. A. M. C. Şengör,* Yerbilimci meslekdaşım Muhiddin Piri Reis'in azîz hâtırasına mıyla Atlantik merkezli çizdiği haritayı Piri Reis'in haritasıyla karşılaştırırken, Pırî Reis'in "haritasının" aslında gerçek haritanın 1/3'ünü oluşturduğunu unutmuştur. Şekil 2 Pirî Reis haritasının tamamının Soucek tarafından yapılmış tahmınî bir şeklini göstermektedir. Bunu Şekil 5'de gösterilen Caveri (eskiden Canerı dıye okunurdu) haritasıyla karşılaştırarak rüzgâr güllerının dağılımına bakınız. Bu temâşa bizi Sönmez'in 2. sorusuna götu rür. 2) Sönmez'in 1,2,3,4,5 diye tanımladığı noktalar, aynı bölgenın Pirî Reis haritasından önce yayınlanmış olan haritalarında da üç aşağı beş yukarı benzer yerlere yerleştirilmiş olan rüzgâr gülleri veya pusula gülleridir (Şekil 2 ve 5'e bakınız!). Bu rüzgâr veya pusula gülleri aslında haritada gösterilmek ıstenen tüm kerte çızgilerinin neş'et ettikleri merkezlerdır. Bu kerte çızgilerı ya tâ ılk çağdan beri yapıldığı gibi rüzgâr yönlerine göre, veya çok daha sonra pusulanın denizciler tarafından kullanılmaya başlamasıyla cogrâfî yonlere doğru çizilirlerdi ve gemi rotalarının tesbitınde kullanılırlardı'1. Şekil 4 ve 5 sırayla 1502 yılında yapılmış "Cantino Planisferi" ile, 15041505 yıilarında Nıcolo Caveri tarafından yapılmış olan dünya haritasını göstermektedir. Her ıkı haritanın da Pirî Reis haritasına olan benzerlikleri dikkat çeker; her ıkısı de Pırî Reis'in haritasından on yıl kadar eskidir. Her ıkisinde de rüzgâr gülleri ve bunlardan neş'et eden kerte çizgileri vardır. Hele Caverı'nin haritasındaki güllerın yerleri ve birbirleri ile olan ilişkileri neredeyse Pirî Reis'in haritasındakilerın aynısıdır. Yer darlığı sebebiyle buraya dercedemediğim, ancak kartoğrafya tarihi ile ilgili yazılmış pek çok kitapta ve özellikle Monumenta Cartographica eserlerinde tıpkı basımları bulunan 16. yüzyıl dünya harıtalarının batı kesimlerinin pek çoğu Pirî Reis'in haritasının elimizde kalan parçasına benzemektedir. Bu haritanın, dünya kartoğrafya tarıhı açısındantek bir özelliği hariçhemen hiçbir özel değeri yoktur, hattâ denebılır kı zamanının keşiflerini tam olarak yansıtmaması nedenıyle yapıldığı vakıt dahî çağın gerısinde kalmış bir haritaydı. Bu nedenle, Sön mez'ın ıkıncı sorusunun ımâ ettiğı gibi (ve Hapgood'un denedıgi gibi) Pırî Re is'in bu ilk dünya haritasında kartoğrafik bir fevkalâdelik aramak boştur. Aşağıdaki bölümlerde kısaca Pirî Reis'in bu ilk dünya haritasının elimizde ka lan parçasının kartoğrafya tarihi açısından değerıne değıneceğım. C umhuriyet Bilim Teknik'in 15 Haziran 1996 tarıhlı 482 numaralı sayısının 9. sahifesinde Bay Ahmet Sönmez'in "Piri Reis haritasına lütfen bir daha bakar mısınız?" adlı yazısını büyük bir ılgi ıle okumaya başladımsa da daha büyük bir duş kırıklığı ile bitırdim. Sayın Sönmez, EarthPlot programı ile Macintosh bir bılgısayarda çizılen bir Atlantik Okyanusu haritası ile Pirî Reis'in ılk çizdiği 1513 tarihli (H. Muharrem 919) dünya haritasından1 (Şekil 1) elimizde kalan üçte bırlık kesımı karşılaştırarak "harita mühendisi ve gemicilere" şu soruları yöneltiyor: 1) Pırî Reis haritası nasıl oluyor da aynı çağlarda gravür tekniği ile çizilmış duzlem harıtalar gibi değil de uydu fotoğrafı gibi kuresel bir ifâde tarzı ile çızılmış? 2) Pirî Reis Haritası'nda gördüğümüz ve sağ alt köşeden başlayarak 1,2,3,4,5 diye işaretlediğimiz noktalar nasıl oluyor da dunya çevresınde daıresel yörünge benzeri bir geometriye sahıp? Veya bu noktalarda herhangı bir ada olmadığına göre Pirî Reis, aynı yörunge üzerınde eşıt aralıklarla yer alan bu noktaları hangi amaçla, neden, nasıl ışaretlemış?" lürkçe yayınların ekserisınde Pirî Reis'in bu ilk cihan haritası hakkında ve hem bu haritanın, hem de Pirî'nin diğer eserlerinin dünya ve Türk coğrafya tarihindeki yerleri hakkında çok yaygın yanlış ve abartılmış bılgiler mevcuttur. Sayın Sönmez de kısmen bu yanılgı ve abartıların2 bir kurbanı gibi gözüküyor. Bu yazıda kısaca bunların kökenlerine değinerek Pırî Reis'in bu önemli eserini ve kendi bilimsel kişiliğini biraz değişik bir açıdan tanıtmak ıstiyorum. Şekil 1. Muhiddin de yaptığı dünya h. rayı Rütüphanesi, I Yanda. Şekil 2. Svat Sou nin (Şekil 4) üzerin' mamının nasıl olmu lımına dikkat edıniz lesinden (bkz. not 1 geçmış olan Sultan I. Suleyman bu haritalara herhangi bir özel değer vermedikleri gibi 6 , Pirî Reis yaşamını seksen küsur yaşında Sultan I. Süleyman'ın bir idâm fermanı ile yitırmiştır. Kendisinden sonra El Muhit ve Mirâtül Memâlik yazarı Seydî AN Reis ve atlas sahibi Macar asıllı Alı Macar Reis7 gibi bazı haritacılar, gene Seydî Ali Reis, Ali Ekber Hataî ve Evlıya Çelebi gibi seyahatname yazarları, ve Tarihi Hindi Garbi6 yazarı gibi coğrafya tarihçileri türünden bireyler ve Kâtip Çelebi'nin hemen tamamen batıya dayanarak, ancak onu da tamamen anlayamadan 9 yapabildikleri gelmiş olmasına rağmen bahse değer herhangi bir coğrafya geleneği geliştirememiş olan Osmanlı devleti10, 1770 yılında Rus Baltık donanmasının kendilerine taarruz maksadıyla yola çıktığını haber veren Fransız elçisi Kont St.Priest'e, Akdeniz kapalı bir deniz olduğu ıçın herhangi bir tehlikenin mevcut olmadığı cevabını verebilecek kadar cehâletın pençesine düşmüştür11. Hattâ Rus donanması Akdeniz'e vardıktan sonra, Bâbı Âli, Venedik balyosunu çağırarak, Ruslar için Adriyatik'e açılan özel bir kanal kazıldığını ve ancak bu suretle Rus Donanmasının Baltık'tan Akdeniz'e vâsıl olabıldığını, dolayısıyla Osmanlı Imparatorluğunun Venedik Cumhurıyetı'ne eseflerını bıldirmışti!12 Bu ınanılmaz cehâlet, en azından 18. yüzyılın son çeyreğınde sarayda Pırî Reis'in haritasının ve onunla beraber her turlü rasyonel coğrafya mefhumunun tamamen unutulmuş oldugunu gosterır. Bilindıği gibi harita, 9 Ekim 1929 tarihınde, o zaman' Topkapı Saray Müzesı müdürü olan Halil Edhem (Eldem) Bey'in kendısı tarafından Saray Kütüphanesınin gayrııslâmî elyazmalarını ıncelemek üze re dâvet edılmış olan f'rot. Adolf Deismann'ın Fatih Sultan Mehmet'in coğrafyaya olan merakını hissederek saray ıçınde coğrafya ve kartoğrafyaya daır başka yazmalar olup olmadığının incelenmesı rıcası uzerıne toplatıp Deısmann'a verdigi bir küme harita arasında keşfedılmıştır. Afetınan, Piri Reis' ın Hayatı ve Fserl&ri adlı kitabında konuyla ılk ılgılenmeğe başladığı yıllardaki hâtıralarını anlatırken, Pirî Reis'in haritasının ılk bulunduğunda "üzerınde örtü olarak kullanıldıgını belirten yemek kırıntıları"13 oldugunu kaydediyor 14 . Bulunduğunda, harita üçte ikisi dışarıda bırakılacak şekil de yırtılmıştı. Keza, I Reis'in 1528 yılında yaptığı ıkıncı dür haritasının da ancak 1/6'sı bulunabilm Sönmez'in sorularına cevap öncelikle Sönmez'in sorularınıharita mühendisi veya gemici olmamama rağmencevaplıyayım: 1) Pırî Reis, harıtasını tüm çağdaşı olan portulan, yani belli bir tıp denızcı haritası, çizenler gibi bugün Mercator dediğimiz projeksiyon sistemine yakın fakat herhangi bir matematik temelı açık olmayan (ancak büyük bir ıhttrnalle ya Tır'li Mahnos'tan veya Araplardan öğrenılmış veya kopyalanmış) bir projeksiyona göre çizmiştir. Portulan harıtalarının Mercator sıstemıne yakın olması maksatlarına da uygundur. Gerçek Mercator projeksıyonunda tüm merıdıyenleri aynı açı altında kesen bir çizgi (loksodrom çızgisi) düz bir hattır ve rota hesaplamalarında kolaylık sağlar. Pırî Reis'in haritasındaki tüm kerte çizgilerınin (veya kunbas hatları=rhurnfa lines: lıgne de rhumb; Kompaliiinieri) dümdüz olması, kullanılan projeksıyonun Mercator türünden silindirık bir projeksiyon oldugunu gostermektedır*. Pirî Reis harıtasının küresel bir projeksiyon yöntemiyle dolayısıyla uzaktan yakından ılışkısı yoktur. Kaldı ki, Sönmez, EarthPlot prograKapak fotoğrafları 1: Eldeki en eski Amerika haritasını içeren, Juan de la Cosanın 1500 yılında yaptığı dünya haritası (aslı Madrid Deniz Müzesi'nde Nebenzahl'dan43). 2. Cantino planısferi (1502). Aslı Modena'da Estense Kütüphanesindedir (Nebenzahl'dan42). Pirî Reis'in haritasının kartoğrafya tarihindeki yeri Osmanlı coğrafya tarihi ve Piri Reis'in 1513 haritası. Pirî Reis'in coğrâfî eseri, ozellıkle bazı Türk ve yabancı yazarlar tarafından haritanın 1929'da keşfinden sonra ıddıa edildığinın tersine, herhangi bir "Osmanlı haritacılık gelenegının" ne başlangıcı ne de parçasıdır5. Yaptığı ıkı cihan haritasını sundugu Sultan I. Selım ve "muhteşem" lakâbıyla dünya tarihine 3.Nicolo Caveri'nin dünya haritası (15041505). Aslı Paris'de Bibliotheque Nationale'dadır. (Nebenzahl'den42) 4. Martin VValdseemüller'in 1507'de yaptığı dev dünya haritası (aslı VVolfegg Şatosunda, Almanya). Bu haritada ilk defa "Amerika" adı kullanılmıştır. Pırî Reis'in kendısinin ve eserlerir gördüğü muameleden ve genelde C manlı bılım ve coğrafya tarihınin incek mesinden ortaya şu çıkmaktadır: Pırî F ıs, amcası Kemal Reis'in hımayesin önce korsanlık, sonra Osmanlı bahrıyt liği yaparken, kendi ilgisi sonucu coğr yaya, özellikle kartoğrafyaya merak s. mış, bilhassa amcasının eline düşen Kristof Kolomb haritasının16 ateşled bir heyecanla da iki tane dünya harit. yapmış, bir de portulan kıtabı yazmış Bu eserlerin hiçbiri (tabiî ki Bahriye'ı Osmanlı kıyılarını ıçeren kesımlerı dış da!) bağımsız bir Osmanlı istikşâfına c yanmadığı gıbı, Pırî Reis'in herhangi Osmanlı devlet politikası sonucu oluşi rulmuş bir arşıvden de yararlanma şan eldeki belgelerin gösterdiği kadarıyla, < mamıştı. Kendi kendını yetiştırmış ve b yük ölçüde malzemesini de tesâdüfle yardımıyla kendi toparlamış olan bu t" yecanlı coğrafyacı padişah emriyle kat dildıkten sonra eserlerı büyük ölçü unutulmuş, herhangi bir Osmanlı coğr; yasının oluşmasına hiçbir katkı yaprr mıştır17. Dünya Kartoğrafya Tarihi ve Piri f is'in 1513 Haritası. Pekı Pırî Reis'in dünya haritasının dünya kartoğrafya ta hindeki yeri nedir? Bu soruya verılec cevabı hemen hemen ımkânsız derece> zorlaştıran, Pirî Reis'in Hınt Okyanusu' çızerken bazı Portekiz ve Arap harital rından ıstıfade ettıgını soylemesı ve ha tasının 2/3'ünün kaybolmuş olmasıc Elde hemen hemen hıç Arap haritası b lunmamasına rağmen, Arap coğraf eserlerınden ve Avrupa eserlerinde Ara Islâm coğrafyacılarına ynpılan atıflardi Arapların Halıfe Ma'mun (öl. 833) devrı den ıtıbaren cografyada ve bilhassa k; toğrafyada çok önemli gelişmelere ım atmış olduklarını bılıyoruz18. Pırî He bunları acaba haritasında yansıtmış mı dı? Portekızlılerın ula^amadığı Islâı kaynaklara acaba Pirî Reis ulaşabıln mıydı? Eger Pırî Reis haritasının kayb lan 2/3'lük kısmı elimizde olsaydı, bu s rulara cevap verebılır, belkı de bu harit yı zamanının en mükemmel dünya ha tası ılân edebılırdık. Ancak şımdiki bıl( lerle böyle bir iddiada bulunmamıza ıı kân yok 19 . 4866