Katalog

BİYOLOJİK RİTM tıhar gırışımınde bulunmuştur? Ikıncı çalışmada Turk oğrencılerın yuzde 92 2'sı ve Isvoçlı ogıencılerın ıse sadece yuzde 29 2'sı bır Tanrının varlığına ınandıklarını belırtmışlerdır Dıger taraftan toplumların maddı refah duzeyı ve boluşumu ıntıharları belırleyıcı ohaydı Isveç'te ıntıhar oranının daha duşuk olması gerekırdı Isveç tekı ıntıharların genellıkle bahar ve yazın havaların aydınlık oldugu aylarda olması kuzeyın karanlıgının değıl başka etmenlerın onemlı olcjuğunu duşundurmektedır Genelde ınsanlar ve özelde gençler herhangı bır yaşam zorluğu ıle karşılaştıklarında anı bır tepkı ıle kendı canlarına kıymayı denemekte ve duşunmektedırler Bu nedenle ıntıhar gıribimlerı genellıkle ıntıhar bılımcılerı tarafından bır "yardım çağrısı" olarak adlandırılmaktadır Intıhar gırışımı ıle bırey çevresıne ıçınde bulunduğu zorluğu anlatmak ve bır yardım elının uzatılmasını ıstemektedır Yukarıdakı bulgulardan 'ıntıhar olaylarının fazla olduğu toplumlar yalnızca ıntıhara karşı olumlu/onaylayıcı tutum sergılemeyıp aynı zamanda ıntıhar davranışında bulunan bıreylere karşı negatifdamgalayıcı bır tutum sergılerler" dıye bır hıpotez ılerı surulebılınır Burada herhangı bır ıntıhar eylemınden once bıreyın ken dını oldurmek nıyetının derecesı onem kazanmaktadır Yukarıda da değınıldıgı gıbı ıntıhar gırışımınde bulunan bıreyler her zaman olmamakla bırlıkte genelde çevresıne bır mesaj vermektedır Bu mesaj "benı anlamıyorsun(uz), seni gerçekten sevıyorum, dertlerımle kendı kendıme başedemıyorum, benı çok kırdın(ız), artık dayanamıyorum, çok yalmzım, vb." gıbı değışık ıçerıklerde olabılır Bu tur mesajlarla bıreyın çevresıne ılettığı "yardım çağrısına" olumlu bır yanıt alıp alamayacagı tamamen sosyal çevrenın tavrına baglıdır Anlamlı bıreylerarası ılışkılorın sosyal bır hayvan olan ınsanın varoluşunun temel eksenını oluşturduğu ve ıntıhar davranışına karşı on etkılı koruyucu etmen oldugu akıl dan çıkarılmamalıdır Iç saatinizden" memnun musunuz? 11 Günlük yaşam ritmimizin nasıl yönetildiği üzerine... Bütün biyolojik devinimlerimizin merkezi, minik bir beyin dokusu. Korkııt Yaltka\a(*) H er şey devınım halındedır her şpy dpgışır Insanlar ıstemeseler de değışırn surer gıder Değışım kısa evrelerde rıtm şeklınde de olsa dalgalanmalar şeklınde de olsa hep vardır Uzun evrelerde ıse nıtelıkler de ğışır Değışım sureklı devınen çevre ye koşullara doğaya uyum saglar Bı yolo|k olarak kısa evrelı rıtm degışıklık lerıne gunboyu rıtm veya sırkadıen (cırca=etrafında boyunca dıp^gun) rıtm de denılmektedır Sabah 9 ve kalp krızı Her bedensel ışlev gun boyu degı şıklık gösterır Beden ısısı akşam saat 5 6 dolaylarında hafıfçe yukselır sa baha doğru saat 34 dolaylarında ıse en duşuk değerıne uaşır Kalp atım sayısı da gece gunduz evrelerıne gore 20 3ü atıma varan degışımler gösterır Insanların el sıkması bıle akşam vaktı daha guçluyken sabaha doğru gevşer Gunboyu mızaçla bellekte erk duze yınde dalgalanmalar olur Insanların daha verimlı, daha yetkın oldugu sa atler vardır Sevıncımızde yaşama ba kışımızdd duşgucumuzde bddtten sa ate dalqalanmalar olur "Bugun solumdan kalktım, canım sıkkın", "eşref saatım gelmedı", "efkar bastı", "bırden ilham geldi" gıbı deyımler bu degışımın ıfadesıdır Gunboyu rıtm eş seçmede ya da cınsel bırleşme başarısında da etkılı dır Kanserlı dokular bıle gunboyu rıtme uyarlar Meme kanserınde kanserlı hurreler ?0 saatte bır çoğalma hızını arttırırlar Enzımler hormonlar gunluk dalgalanmalara uyarlar Tukruk salgısı gunduz bır lıtreden bıraz fazlayken gece ılerı derecede azalır Ağrılar da gece sabaha karşı artar ya da başka bır deyışle ınsanların agrıya karşı olan eşıklerı sabaha karşı duşer Kalp krızlerı en sık olarak sabah saat 9 da olu şur Bu saattp gorulme sıklıgı ornegın saat 11 dekı gorulme sıklığına gore uç kez daha fazladır Bu durum kanın pıh tılaşma yetenegının bu saatlerde artmış olmasına baglanmaktadır Ancak gunun ılk saatlerınde başlayan stresın oluşturduğu adrenalın salgılanmasın dakı artışın da kalp krızlerıne onemlı katkıda bulunduğu da ılerı surulmekte dır Bılındıgı gıbı adrenalın damarlarda spazm yapan bır maddedır Çocuk dogumlarının çogu sabah ları olmaktadır Sabah dogan çorukla rın daha saglıkh ve saglam oldugu soylenır Oglpdpn sonra ozpllıklp saat 14 16 arabindd dogdn çocukarda ibe tıbbı komplıkasyonlara daha çok rast Idnmaktddır Olu doğumların bdyibi dd bu saatlerde artmaktadır Vardıa USLI luyle çalışan kışılerde ve 34 saatten fazla jet yolculugu yapanlarda gunbo yu rıtm bır sure bozulmakta ve buk ışı ler hamıle kadınlarsa bu rıtm bozuklu ğu çocugun dogum zamanını da etkı lemektedır 1920 lerde Curt Rıchter ısmınde bır psıkobıyolog laboratuvarında kafps lerde bulunan farelerın ışıkları gunler den berı kapalı oldugu halde bu hay vancıkların duzenlı aralıklarla yıyıp ıçtığını ve uyuduğunu gozlemış Karanlık ta tutulan bu hayvanlarda yaşamsal ış Ipvlerde zamansal duzenın surup gıt mesı sırkadıen rıtm de denılen gunboyu rıtmın tek başına ışıga baglı olına yarak devam ettığını gostermekteydı Rıtmı ayarlayan ışık bonra kesılse bıle saat ışlemeyı surdurmekteydı öyleyse bu rıtmın ıtıcı gucu ve bır kez başladıktan sonra duzenı gece gunduz degışı mının dışında ya da yanı sıra başka yerlerden de saglanıyordu Bılgınımız, yanıtı bıraz zahmetlı ve bıraz da zalımce bır yolla bumaya çaıştı hayvanların beynınden kuçuk bır parça kesıp çıkardı ve ibtıra hat/ak tıvıte rıt lunduğu varsayımına yol açmıştır Boylece ÇU, goz kuresı arkası sınır katmanından kendısıne ulaşan ve dış ortamdakı karanlık aydınlık donemlerı bıldıren uyaranların da yardımıyla can lının ıçerıgınde bulunan gunboyu dal galanmaları saglar Işıkla ÇÇ'nın ışlevı arasındakı ılışkı çok sıkıdır Sınır hucrelerı normalde erk kaynağı olarak şeker kullandıklarından radyoaktıf olarak ışaretlenmib glukoz deney hayvanların verıldığınde ortam ışıklıysa ÇÇ bu radyoaktıf şeke rı bol mıktarda tutmaktadır (ınsanlarda da tanı amacıyla kullanılan bu yontemı sayrılıgı dolayısıyla sıntıgrafı denılen ın celemeyı yaptıranlar lyı bılır) Buna karşın ışlem gunboyu rıtmının karanlık kesımınde yapılmışsa dınlencede olan ÇÇ çekırdek hucrelerı şekerı çok az mıktarda tutar Çağımızda yaşayan ınsanda gunboyu uç rıtmı salt guneş degıl saatler ye mek zamanları ış yaşantısı rıtmık gu rultu ve sessızlıkler (ornegın tratıgın gurultusu gıbı) de ayarlar ÇevredPkı ınsanların dınlenme ve çalışma zaman ları da etkılı olur Butun bunların bırın dekı degışıklık gunboyu rıtrnde faz (zaman) kaymasına yol açar ve alışılmış uyku ve uyanıklık zamanları uzerıne etkılı olur Iç saatinizden memnun musunuz? Insanlardakı ıç saa t Türk gencı yardım görüyor, Uçuncu çalışmanın bulgularını bıraz once verılen hıpoteze uygularsak her ıkı ulkede de gırışımın aynı sıklıkta olmasına rağmen ıntıhardan olumlerın neden Isveç te Tur kıye dekınden daha fazla olduğu konusun jj da bır fıkır Pdınebılırız Dıyelım kı bır Isveçlı 4 ve bır Turk herhangı bır ruhsal neden veya yaşam zorlugu yuzunden ıntıhar gırışımınde bulundu Yukarıdakı bulguların ışığında ın tıhar gırışımınde bulunan bıreylerın Isveç toplumunda kabul tesellı gormeme ve sos yal olarak soyutlanma olasılığının yuksek olduğunu soyleyebılırız Buna karşın ıntıhar gırışımınde bulunan bıreylerın Turk toplumunda çevresı tarafından soyutlanmama ve kabul gorme olasılığının daha yuksek ol dugu soylenebılır Hem yetışkın hem de genç ıntıharlarında yalnızlık anlamsızlık umutsuzluk, boşluk çaresızlık ve kışısel yetersızlık duygularının en sık duygular olduğunu akıldan çıkarmamak gerekır kveç toplumunda ıntıhar gırışımı sonrası çevresı tarafından soyutlanan bırey bu sefer daha cıddı bır gırışımde bulunarak canına kıyabılır Çunku gırışımı ıle çevresıne ılettığı yardım çağrısı karşılık gormedıgı gıbı ustelık bır de sosyal olarak soyutlanacaktır Bu durum bıraz önce sayılan olumsuz duyguları daha da pekıştırır Uıger tarattan ıntıhar gırışımınde bulunan bıreyler Turk toplumunda çevrenın negatıf damgaldyıu olmayan tutumu sayesınde yardım çagrılanna karşılık bulabılır Hıç olmazsa çevresı tarafından soyut Idnmaz Kaynaklar 1 tskııı M (1991) Aqp sppsıfu suıcıdp ratps and the rates of ıncrease nad sugıcıde methods ın Sw( dt'iı aıııl Tıırkpy A { nrnp ırıson of the offırnl suıcıde statıstıcs Reports from the Department of Psychology, Stockholm Unıversıty, No 772 2 Eskın M (199J) Suıcıddl behdvıoı db related to s o t u l bupport and assertıveness among Svvedibh mö I urkioh hıgh school student A cross cultural ınvestıgatıon Journal of Clınıcal Psychology, 51,158172. 3 Ejkırı M (Bdsımdd) Cross cultural qender dıfterem.e& ın the psychosoı ul correldtes of cur rent adolpscent suıcıdal ıdeatıon Journal of Gender Culture, and Hojlth 4 Eskın M (1995) Adolescents attıtudes tovrnrd suıtıüı ınd J jiııcıdjl poor A comp<ırısorı betvveen Swedısh and Turkısh hıgh school stu dents Scandınavlan Journal of Psychology, 36, 201207 mı n ı n devam edıp et med ıqı n gozledı Bu rıtm kaybolana kadar beyı nı parça parça kesıp çıkarma ya devam ettı Nıhayet gozlerın arka sında gorme sınırının çaprazının ustunde bulunan kuçuk bır beyın doku sunu (hıpatalamus'un çaprazustu çekırdek (ÇÇ) denılen kısımı) çıkardı gında gunboyu rıtmının bozuldugunu gordu Bu buluş yıllarca bır koşede kalıp unutuldu Uzunca bır aradan sonra 1980 yıllarında Tokyo yakınlarında Mıtsubıshı Cnstıtusu ndp çalışan ıkı Japon araştırmacı farelerın beynıne çok sayıda ınce elektrot yerleştırerek beyın elektrıksel aktıvıtesının gunboyu degşımını ınce Ipdıler Gun boyu rıtmını saglayan Rıchter ın 60 yıl once bıldırdığı gıbı gprçekten ÇÇ ydı Guneş belırleyıcı Uyku/uyanıklık evrelerı de tum ya şdrnsal devınımler gıbı buyuk olçude ÇÇ'nın denetımındedır ÇÇ ıse onemlı derecede degışen aydınlık/karanlık rıt mındpn kısacası guneşten etkılenır Boylece ışık zamanı belırleyıcı (Zeıtgeber) olmaktadır Hayvanlarda ışık gor me sınırı (optık sınır) ve ek optık sıstem denılen yardımcı gorme sıstemı kesılse bıle uyku uyanıklık sıklusunu oluşturmaktadır Bub eklenılmeyen sonuç gozden ÇÇ e ulaşan başka bır yol bu ışıkta kal makI a kurulup ay a r la n ı r Czeısler ve Kro nauer 1989 da gunluk beden ısı değışıklıkerının ıdrar oluşumunun ve hor mon salgılanma duzenın genç bır ınsanı beden ısısının en duşuk oldugu za manda 5 saat kadar parlak ışıkta bı rakmakla yenıden ayarlanıp duzene gırdığıını gostermışlerdır Ayarlama he men gerçekleşmese de parlak ışığın uçuncu kez uygulanmasından sonra gerçek guneş durumuna bağlı olmayarak yenı rıtm başmakaktadır Parlak ışıklı odalar bıle rıtmı bozduklarından uykusuzluk çekenlerın yatakta ışık ya karak kıtap okumaları uykusuzluklarını arttırabılır (ne var kı okumak yerıne ku rup durmak daha da arttırır) Bundan 350 400 mılyon yıl once dunya daha hızlı dondugunden bır yıl 400 gun kadarmış Gunun suresı evrım ıçınde gıderek kısalmaktadır Bu ba kımdan gece/gunduz devınımı ıle ayarlayan gunboyu rıtmın suresının her ev rede 24 saat olmadığı duşunulebılır Gerçekten de şu anda bıle ıribdnldrda gun boyu rıtmının 24 saatten çok 25 bddtlık devınımlere uyduğu bıldırılmek tedır Bu artık bır saatler bırıkıp ortala ma ayda bır kez bır rıtm kargaşalıgına yol açabılır Insanlarda arada bır goru len uyku duzensızlığını bu artık saate baglayan araştırmacılar vardır (*) Prof. Dr., Akdenız Unıversıtesı Tıp Fakultesı Norolojı ABD. * Dr, Stockholm Unıversıtesı Psıkolojı bolumu Emaıl: men@psychology.su.se 5009