Katalog

S A Y I Ö Z E L Y A Z I L A R I Gutenberg de matbaayı ıcad etmedı Gutenberg matbaayı populer yaptı Belkı de bırısı yakında gazete fıyatında bır bıl gısayar ıçıne guç dılınden sıyrılmış po puler bılımı koyarak halka satabılecek O mutlu an qelene kadar bugun 500 sayısını ıdrak eden ve Peısistratos un ve Gutenberg'ın asıl geleneğı ıçınde yuru yen Cumhuriyet Bilim Teknik ı ve onun dava arkadaşları olan dıger populer bı lım dergılerını okumaya ve onlara yaz maya devam etmek akıl duşmanı sub jektıvıst akımların dunyamızı ortadan kaldırmaldrınd manı olabılmek ıçın ala bıleceğımız onlemlerın en kolay ve on zevkhlerınden bırı gıbı gelıyor bana (1) Popper, K E, 198/ Hucheı uııd CjeU ıııkHiı üas fcrste Btıch Euro|) n Auf dor Sucho nach Elner Beaseren Welt dP Pıper Munchen s 117 12ü (2) a g e , s 125 not 1 (3) Bu konuda Turkçe olarak hâlâ en kolay ulaşılabılecek VP en lyı k iyn ık k ıtta ıtlmc o şu nsnr dır Mansel A M 1908 Eqe ve Yunan Tarıhı (5 Daskı ılk baskı 194/) Turk Tarıh Kurumu Yay XIII Dızı Sa 8d bılhassa s İU 294 Ayııt i bkz Tnnllll, S 1991 Yüzyılların Gerçeğl ve Mlrası, In sanlık Tarlhlne Girlş c 1 (Ilk Çag) Say Istanbul bılhassa s 2GC 299 (4) Zurchar, E, 1964 Buddhısm ın Oıına The Legacy of Chlna d * (y lyırm hazırlayan E Davvson) Clarondon üxford s 69 (5) Bkz Gernet. J 198..' A Hıstory of Chınese Clvlllsatlon Cambııdge Unıver ıty Pr* Cıuıbrni qe s 33? 337 San, J H , 1<3fi4 Anclent Chlna s Inventlons The Commercıal Perss Hong Kong S 27 4Ü Instıtute of the Hıstory of Natural Scıen ces, 198/ Anclent China's Technology nnd Scıence (? b ı ' k ı ) Fort ıqn I anquaqes Press Bei|inq s 383 391 (6) a g e , s 335 Kore de hukumetçe destekleneıı yaygın kıtap basımı 1403 1484 yıll ıtı u asıtul ı o! muştu (7) Du bılgı ıçın dostum Prot Dr Walter L Pıt man a şukran borçluyum 1 /29 1928 yıllar ı arasında lurkçe basılan tum kıtaphrın ıs lyısı 30 000 1 bııl mımaktıdır (Ray UOur Guncar sozlu goruşme 1996 I Ozege katalogu ekı ıle bıılıkte 25 554 başlık ıçerır) Her ıkı başlıktan 10U0 nusha basıldığı gıbı çok abartılı bıı t i k a m ı kıbul etsek bıle Tufklyn Av rupa nın XV yuzyıldn virdıqı kıtap yoQunluQuna XVIII ve XIX yuzyıllarda bıle yaklaşamamıştırl (Bu tarıhler de üsmanlı Imparatoılugu ııufusu 1750 76 mılyon 1800 63 mılyon 18?S 58 mılyon S4 mılyon 187'S 64 mtlyon 1900 57 mılyon Verıler Y Oztuna dan BUyUk Tiırklye Tarlhl Otuken Yayınevı Istanbul c / s J 1 / 320) (8) 1460 da Avrupa ııulu ıı 40 mılyondu 1490 da fif) mılyona ulaşmıştı (Attoli, J , 1992 1492 Yapı Kredı Yay Istanbul (Çevıren M A Kılıçbay ori|inalı 1991) s 20) U tarıhleıde ortalama yaşam suresı Or taçag ortalanubindin çok ıJ ıh ı u/urı tifjqıkJı Avrupn nufusunun yarısı otuzunu bulmadan oluyordu (bkz Manchester, W , 1993 A World Llt Only By Flre Lıttle Brovvn and Company Boston s 55 ) Peisistratos'un Yayınevinden Cumhuriyet Bilim Teknik'e: Objektivite, Bilim, Uygarlık ve Popüler Bilim Üzerine Bazı Düşünceler... A M t clal Şengor Populer bilim ve gelecek sonuna kadar Avrupa'da yırmı mılyon kı tap basılmıştır'(7) Tum kıtanın o zamankı nutusunun yaklaşık altmış mılyon(8) ol dugu duşunulurso bu her uç kışılık aıleye bır kıtap demektır Bu kıtap yogunluguna Avrupa dışında hıçbır kultur hıçbır zaman ulaşamamıştır! Avrupa da bu kıtap bdbimı furyasının Ronesans ıle çakıştıgı ve on dan guç bulduğu Ronesans ın ( yenı den doğuş) da Hellenıstık uygarlık ıdealı nın yenıden doguşu olarak algılandıgı duşunulurse Peısıstratos ıle Gutenberg ı ılıntılendıren bagların dogası daha kolay anlaşılır Her ıkısı de okur yazar olmdk ıstpyen bılgıyı kendı kafa suzgecınden geçırdıkten sonra ozumlemeyı yeğleyen toplumların çocuklarıydılar her ıkısı de toplumlarına bılgıye rahat ulaşma bılqıyı kendı evının rahatlıgında hıç kımsenın ogretısı altında olmadan okuyup ırdele me ımkanını verdıler Kıtabın amaç degıl bır genel haberleşme aracı oldugunu Av rupa toplumu Peısıstra tos ve Gutenberg saye sınde oğrendı Yukarıddkı anlamıyld yayımlanmış kıtabın, ddhd dogrusu hur ya yımcılıqın saqladıqı genel haberleşme ım kanı olmadan bılımsel uygar bır toplumu du şunmek olanaksızdır Bunun nedenını anlaya bılmek ıçın ınsan bılgı sının nasıl gelıştığıne bır goz atmak yeterlıdır Bırey olarak ınsan duyuları ve yeteneklerı sı nırlı bır yaratıktır Bu yaratığın her bıreyının evrenın tum nesnelerını gorup bunları dogru olarak betımlemesı Gutenberg: beklenemez Kaldı kı duyularımızdakı sınırlı lık dogrudan gordugumu7 nesnelerı da hı her zaman doğru olarak algılarnamıza engeldır Ustelık nesneler arasındakı ılış kıler (or yerçekımı manyetık alan tarıhsel ılışkıler) hep dogrudan gozlenebılır nıtelıkte degıldır Boyle ılışkıler yaratıcı duşunce tarafından dogadan bagımsız olarak ' ırat edılmek ve doqa uzerınde sınanmak zorundadırlar Bu nedenle hem çok sayıda gozlemnye hem de çok sayıda yaratıcı duşunebılen bıreye gereksınım vardır Bunlar bırbırlerının gozlemlerını tamamlayarak eleştırıp duzelterek yaratıcı duşuncenın urunlerı olan varsayımları sınayarak ortak bır bılgı abıdesı oluştururlar Her bır gozlemcı her bır kuramcı doqanın qereqı mutlaka subjektıf olmak zorundadır Ancak bunların ortak yarattıkları ve her an yenı mu dahalelerle değışen gelışen bazen bır kesımı yıkılıp baştan ınşa edılen abıde ortak espr olması ve ana hatları herkes çe aynı şekılde algılanması nedenıyle ob|ektıf bır vaılık olabılır Bu esprın ıçın de yaratıldıgı ortam bır dıger deyışle eser uzerınde çalışan herkesın gozlem ve fıkırlerını serbestçe degış tokuş ede bıldıgı hur haberleşme ortamı da objektıf ortamdır Demek kı yayımlanan kıtap (tek başına kıtap degıl1) objektıt ortamın objektıt ortam da bılımın dogmasınn nedpn ol muştur Bılım de kuşkusuz uyqarlıqın temel taşıdır ve onu yalın kulturden ayı ran en onemlı unsurdur Ondokuzunru yuzyılın ortalarına kadar bılım ıle dogru dan ugraşmayan halkın okur yazar kesı mı de ibtedıgı zaman bılımın bonuçlarını VP onpmlı olçude dp yontpmlprını ogrp nebılıyordu Orneğın bu tarıhlerde yazıl mış jeolojı klasıklerının hemen hepsı umuma hıtaben kaleme alınmıştır ve pek çok bdbkı yapmıştır (or v Humboldt un K arl Popper 1982 yılında Vıyana'da Avusturya Gumhurbaşkanı tarafından açılan bır kıtap haftasının açılış torenınde yaptığı konuşmada M O 550 yılında Atına dıktatoru (tıranı) Peısıstratos tarafından Homeros un des tanlarının kıtap halırıe getırılıp halkın sa tın alabılecegı bır şekılde satışa sunul mdbiııı Avrupa uygarlıgınm doguşunu etkıleyen en onemlı faktor olarak gordu ğunu soylemış bunu XV asrın ortasında Almanya nın Maınz şehrınde Guten berq ın hurufatı hareket ettırılebılen ılk dızgı makınesını kurması akabınde Avru pa da gorulen entelektuel patlamayla karbilaştırmıştı(i) Ne Peısıstratos un yayımladığı kıtaplar ılk kıtaptı ne de Gu tenberg dızgı makınesını ılk ıcat eden kımseydı Pekı Atına da ve Maınz de bırbırınden nerdeyse tam 2000 yıl aralık la mcydana gelen bu kıtapçılık hareket lerı nıçın ınsanlıgın kaderını bu denlı de rınden etkılemıştı7 Ppısıstratos'dan once hem de çok once Amerıkalar harıç tum buyuk kultur merkezlerınde yazı kullanılmış taş kıl ve papırus qıbı muhtelıf malzemelerle kutsai kıtaplar ve dualar tıcarı belgeler aralaıında meşhur Kadeş antlaşmasının dd bulunduğu devlet beigelerı ve nadıren de krokılerdon oluşan kıtaplar uretıl mıştır Bu kıtaplar , herhangı bır bıreyın duşunresını kamuya sunmak amacını taşımıyorlardı Tn azından dın kıtapları belırlı fıkır ve gozlem sonuçlarını (or ast ronomık gozlemler) ogretmek ıçın kale me dlınmış olmakld beraber ıçerıgı za ten tartışmaya açık olmayan bu yazılar heınen tarnamen ulkedekı okuryazar nufusunun ekserıyetını oluşturan ruhban sınıfının tekelındeydı Peısıstratos Ho meros un destanlarını o tarıhlerde Mı sır dan Atına ya bolca geldıgını bıldığımız papırus(2) uzerıne yazdırıp çogalttı rarak halkın alımına sunmakla Atıridlıldrın bu destanları ve daha sonra Hesıod un Pındar ın Aeschylos un ve dıger şaırlerın eserlerını evlerınde kıtapIdrdan okumasını ıçerıklerını tartış masını ve eleştırmeye başlamasını sag ladı Atına Popper ın dedığı gıbı okur ya?ar ve tartışır oldu okuyan 1 konuşan tartışan Atına demokratık oldu Altmış ve yetmış yıl sonra Med savaşları esnasın da uç defa bır avuç Atınalı ve kuçucuk muttefık Hellen şehırlerı hurrıyetlerını on ce Maraton da sonra Termopıl de ve nı hayet Temıstokles komutasında Salamıs korfezınde o zaman dunyanın en guçlu ımparatorluk ordu ve donanmasına karşı hayntlarıyla korudular ve belkı de tarıhte ılk kez bır toplumun kışısel hurrıyetlerı ugruna canlarını fedadan çekınmeyen bıreylerden oluşabıleceğını dunyaya gobterdıler(3) Uutenberg de 14bülerde dızgılı mat baayı ıcad ederek onemlı bır yenılık yap mış olmuyordu Kıtap basımı Çın de Bu dıst lahıplerrp kutsnl mptınlprı zahmot sızce çogaltabılmek ıçın(4) sekızıncı yuz yılda ıcat pdılmış Bı Şeng de dızgı makı nesını 1041 1048 yılları arasında ıcat et mı^tı(5) Pekı Gutenberg ın Bı Şeng den bagımsız oldugu hemen hemen kesın olan ıcadını bu derece onemlı Oınlı sele fındon bu derece ayrı yapan neydı? Kuşkusuz yaratıcılık veya teknolo|i açısından Gutenberg ın Bı Şeng den us tun olduqu soyleneme? Kanımca ıkı muudın eseılerının etkibinı bu derece bırbırınden farklı kılan ıçınde yaşadıkları toplumun kulturel yapibiydı Gernet(6) Bı Şeng ın onbırıncı yuzyıldakı keşfıne rag men Asya dd ydygın kıtap basımının an cak onbeşıncı yuzyılda bakır hurufatın kullanıldıgı Kore de yapıldıqını soyluyor Halbukı Gutenberg 1450 lerdc kıtap basmaya başladıktan onbeşıncı asrın Doğanın Çehrelerı, Lyell'ın Jeolo/ı'nm Prensıplerı Darvvın ın Turlerın Kökenı, Cotta nın Gunumuzun Jeolo/ısı, vb ) Bu şekılde bılımın ob|ektıf ortamı halkı da kapsıyor halk uygarııgın dogal bır oğesı oluyordu Ancak bılımdekı gıderek hızlanan başdondurucu gplışme son derece so yut kavramların ve buna paralel fevkalade karmaşık bır matematık anlatım bıçı mının doğa bılımlerının hemen her şubesınde kaçınılmaz hale gelmesı bılımsel haberleşmenın gıderek daralan bır profesyonei bılırnoıler çevresıne hapsolmasını ıntac etmıştır Her ne kadar tarıhte yaşamış tum bılım adamlarının ekserıyetı yırmıncı yuzyıl ıçınde bulunmaktaysa da bılımın halktan en çok koptugu, halkın gozunde bılı mın kımısıne gore tanrılaştığı kımısıne gore umacılaştıgı bazılarına gore bır kurtarıcı dırjerlerıne qore de bır yok edı u olarak algılandıgı bılım ıle dıyalogu olan halk yuzdesının 18 ve 19 yuzyıla nazaran azaldığı yuzyıl da ne yazık kı yırmıncı yuzyıl olmuştur Bu nedenle halk artık anlayamadığı bı lımden gıderek yuz çevırmış daha kolay anlayabıldığı dınlere mıstık ınanışlara ydlancı bılımsel top lumsal orgetılere ve ya bılım şaklabanlarına donmeye başla mıştır Bu yuzyılda yalan cı bılımsel ıdeolojıler peşınde ıkı buyuk dunya savaşı çıkmış pek çok koktendıncı halk devrımı ol muş, yuz mılyondan çok fazla ınsan ya şamını en fecı şekıllerde yıtırmış hatta sozde bıltmsel nedenlerle ınsanlar topluca fırınlarda yakılrnış vahşı yerlere surulerek katledıl mıştır Planck'ın, Eınsteın ın, Nıels Bohr un, Matbaanın mucıdı Schrodınger ın, Ar gand'ın VVegener'ın VVatson ve Crıck ın Monod nun ve dahd nıcelerının yaşadığı dunyada gorecelılık kurdmının kuantum mekanığının levha tektonıgının ortaya çıktıgı |enetık kodla manın çozulduğu yuzyılda bu facıaların olmasının tek nedenı bolımden kopan kutlelerın aralarında varoluşçuluk gıbı felsefı cereyanların ıle bulunduğu sub lektıf akıl dışı ınanç ve yontemlere yonelmelerıdır Bu korkunç gıdış durduru lamadıgı takdırde gunun bırınde akıl kontrolundan çıkmış bır çılgının bır top lumun başına gpçprek şımdıkı teknolo|ik ımkanlarla tum dunyayı ortadan kaldır ması ışten bıle olmayabılır Bundan tek kurtuluş halkın tekrar bılı mın objektıt ortamı ıçıne çekılmesı ona bılımcının ozel bır yaratık degıl kendı gı bı bır ınsan oldugunun hatırlatılması pek az bif çabayla kendısının de bılımcının dunyasının VP kpyfının en az bır kısmını paylaşdbılecegı ogretılmeaı olacaktır Iştp burada populer bılım' dedığımız bır zamanlar bılımın en buyuk temsılcılerının de zevk ve arzuyla yaygın olarak yazdıkları turde anlaşılması kolay bılımsel eserler devreye gırmektedır Bu tur eserlerın çoqlaması populer bılımsel ya zıların yayımlandıgı dergılerın artması kuşkubuz halkı tekrar bılımle barıştıra cak bılımın tanrı veya umacı ımajını sıle cek ve dunyamızı cehaletın getırdıgı subıektıvızmın ve onun yol açtığı akıl dışı ınanç ve saplantıların suruklemekte ol dugu bır felaketten kurtaracaktır Dunya yenı bır Peısıstratos, yenı bır Gutenberg beklemektedır Hıç kuşkusuz bu kışı bılımı tekrar halkın malı yapabılecek uygun bır dılı kullanan yaygın bır ha berleşme agını kuran kışı olacaktır Unutmdyalım kıtdbı Peısıstratos keşfet medı Peısıstratos kıtabı populer yaptı Once Bilim sonra Teknik Kııhıtn Çağdaş dunyada teknolojının statusu bılımın statusunden yuksektır Gerçı bılımsel temel olmadan teknolo|i olmaz Fakat kul lanılabıhr Afganıstan'da çağdaş bılımden haberı olmayan ve bır erken ortaçag re|imı ısteyen Tdlıbanlar en gelışmış roket sıstem lerını kullanıyorlar Takat ış kendılerıne kal sa çakmaklı tufekle kılıçtan daha oteye qı debılmelerı olanaksızdır Onlar roket kulla nırken onlara roketlerı verenler de onları kullanıyor Bılımı ıkıncı planda bırakarak teknolojıyı gelıştırmeye ya da satın almdğd çalışan toplumların dramı buradadır Ger çek hem bılım hem de teknolojıye sahıp olan toplumlar da henuz bılıme gereken statuyu vermedıler Teknolo|iyı uretmek VP satmak çagdaş kapıtalızmı şımdıye kadar tatmın etmıştır Çunku eşya satmak du şunce satmaktan daha karlı Bılım uretemı yenler de ılerı teknolojıyı ya bdtın dlmak yd da esır olmak durumundalar Boylece tek nolop aracılıgı ıle bılım tıcarete donuşuyoı Alan da menınun veren de memnun Ne var kı ılerı teknolopyı ellerınde tutan ulkelerde bılım adamları gelecek proıeksı yonları yapıyor ve tıodretın egerneniıgıne qırmış bır teknolo|inın dunyayı felakete goturduğunu gorup soyluyorlaı Roketlerı gı derek daha hassas hale getırenler ekolojik çıkmazların da farkına varıyorlar Denızler cansız oldugu zaman ınsanların başına ne gelecegını teknolo|iyı satın alnnlat ya da satanlar değıl bılımle uğraşanlar soyluyor lar Eğer guçlu toplumlara teknolojık gelış ITIP yerıne bılımsel amaçlar egemen olbd yanı sat fayda ve para yerıne geleceğın kurtarılmasına ılışkın daha ınsanı perspek tıfler ve polıtıkalar yonlendırse gerçekten sınır tanımayan kar kapıtalızmının kendısıne çekı duzen vermesı bPİkı dp saqlanabılır Bugun Turkıye de bılımı tumuyle dışlamış bır mılıtan polıtıkacılıqın dıncı ya da laık hıçbır kararın olası sonuçlarını duşunme Populer bılımın onemı Kıtabın altın çağı Bılımın halktan kopuşu 5004