Katalog

18 EKİM 2003 CUMARTESİ CUMHURİYET SAYFA DİZt İktidan dini fetvalarla sürdürme deneyinin iflas ettiği ülkede, molla rejimi artık kimse tarafından istenmiyor Iran'ı gelecektenelerbekliyor? Ipek Çalışlar ve Oral Çalışlar Molla Rejımı Sallanıvor Kum kenti Iran'ı bu 6 günlük dızide kendi anladığımız kadanyla sızlere ak- taramaya çalıştık. Ne kadar anla- dığımızı ve ne kadanru aktarabıldığımı- zı kestirmek çok zor. Bu endışeyle Iran üzenne yazılmış kıtaplan, ınternet si- telerinde yer alan yazı, araştırma ve de- ğerlendırmelen okuyarak eksiğimizi gıdermeye çalıştık. 1979 yılında Şah'ın devnlmesıyle başlayan Islamı rejım, çok değışik aşa- malardan geçerek bugünlere ulaştı. Baş- langıçta Islamı rejım yanlılanyla, dı- ğer muhalıf güçler bır arada yaşadılar. Laikler ve solcular daha açıkçası özgür- lük yanlısı modernıstler, İslamı güçler- le birlıkte başladıklan mücadelenın bel- li bir aşamasında oyunu kaybettıler. • Idamlar, clnayetler... Islami rejım yanlılan önce solculan ve laıkleri tasfiye ettiler sonra kendı aralannda bır ıktidar mücadelesıne gı- nştiler. Her aşamadan sonra Islamı re- jım, bıraz daha radikalleşti, ıdamlar, cı- nayetler birbınnı ızledi. Dctıdara Humeynı'run ölümüne (1989) kadar radikalleregemenoldular. Irak'la süren savaş ve ABD kuşatması da, mu- hafazakârlann egemenliğini pekiştirdi. Rafsancani'nin Cumhurbaşkanhğı ve Hamaney'in dini lider olduğu dönem, değişim ve dönüşümün başlangıcıydı. Rafsancani, ekonomide liberalleşme adımlan atmayaçalıştı. Fakat, mollalar ülkenin petrol gelirini ellennde rutma- ya ve mılitan silahlı güçlere lcumanda etmeye devam ettiler. Ellerindeki en bü- yük İcoz, Irak savaşı sırasında yaşamı- nı yitirenlerin aileleri ile sakat kalanlar- dı. Milyonlarca insan, şehıt ailesi ya da gazi maaşı alıyordu. Onlann duvarlan kaplayan anılan hiç gündemden düşme- di. Çarşı pazar yerlerinde, camilerde, tür- belerde sürekli "şehıtler" ve "gaziler" için para toplandı, propaganda yapıldı. Şah'ın devrilmesiyle başlayan Islami rejim, 1979'dan bu yana değişik aşamalardan geçerek bugünlere ulaştı. Önceleri işbirliği yapan mollalar ile muhalefet arasındaki kanlı hesaplaşma, muhafazakârlann 'zaferiyle' sonuçlanmış ve Humeyni'nin ölümüne kadar iktidara hâkim olmalannı sağlamıştı. den gelenler yapıyor. Ancak, görüştü- ğümüz herkesin belırttığı gibı, arök ken- dilerinı îslamcı olarak tanımlamayan laık kesimler de seslerinı yükseltiyor- lar. Bu kesim kendısıni tanımlarİcen, "bize laikler deniyor" dıyorlar. ABD müdahalesinden yana olanlarda muha- lefet içinde yer alıyor. Sert eylemler yoida Gençler, daha radikal davranıyor. Ha- temi'yi ve reformculan mollalarla uz- laşmakla suçluyorlar. Toplumun deği- şik kesimleri içinde de, reformculara yönelik eleştiriler de az değil. Bu eleş- tirilerreformcu kesimleri radikal çıkış- lar yapmaya yöneltıyor. Son dönemde başlatılan protesto oruçlan, reformcu- lann yeni eylem biçımi. Bır sonraki aşa- mada daha sert eylemlere girişecekle- rini söylemekten de çekinmiyorlar. Devlet içindeki muhaliflerle, devlet dışındaki muhalifler bugüne kadar iş- birliği yapmadıklannı, bu durumun mol- lalann işini kolaylaştırdığını söylüyor- lar. Son haftalarda gündeme gelen ve ül- ke çapında yaygınlaşan protesto oruç- lan sırasında geçmişten farklı olarak birlıkte hareket ediyorlar. Bu mücade- le Şubat 2004 yılındaki seçimlere doğ- ru daha da şiddetlenerek sürecek gibi gö- rünüyor. Bir önemli kadın muhalif olan Şirin Ebadi nın Nobel Banş Ödülü'nü alma- sıyla, muhalifler önemli bır moral ka- zandılar. Zaman, mollalann ve kurduk- lan rejimin aleyhine çahşıyor. $11 İslam-modernlte pokerl Iran'da şu anda yapılan tartışmanın özü, din ile siyasetin ilişkisi üzerine. Her şeyi dini referanslarla açıklama ve iktidan dini fetvalarla sürdürme dene- yi iflas etmiş durumda. Molla rejimi artık toplum tarafından istenmiyor. Bundan sonra ne olabilir: Birinci ih- tımal artan muhalefet hareketi mollala- n adım adım geriletebilir. Zaten kendi içlennde "siyasetten çekilelim" tartış- ması yapmaya başlamışlar bıle. Bu ge- rileme; Meclis'ın ve hükümetın duru- ma egemen olmasını ve dinın siyaset- ten uzaklaşması sonucunu doğurabılır. Ancak, Iran toplumunun dinle olan ılış- kısi Türkıye'dekınden çok farklı. Mol- lalar, yüzlerce yıldır toplumsal hayat içinde, ticarette çok etkınler, arkalann- da önemli bir medrese geleneği var. Bu nedenle laıklığin toplum ıçıne yerleşme- si kolay olmaz. Ancak mollalar kesın- likle eski egemenliklerini yitirecekler, hem de bır daha gen gelmemek üzere. Iranlı ünlü felsefeci Daryus Şayegan "Yarah Bihnç" kıtabında Islamı rejimin durumunu şöyle tanımlıyor: "Runban sınıfi en ön saftadır. Ne olursa olsun, ça- resiz sonuçlanna katianacakür. Dinsei sÖNİeminradikalleşnıesiİslam'ıçokteh- Kkeli maceralara doğru irmiştir. Din adamlan, akla ha>alegeiebilecek bütün çarpıkhklann açgözlü tüketkiierine dö- nüşmüşlerdir~.Bundan böyle Şii İsla- mı'nın geleceği ve modenüİğin kaderi. AZINLIKLARA YÖNELİK YAYIN TARTISMASI İRAN'DA COKTAN BİTMİS 'Iç muhalefet' 1997 yılında muhafazakârlann ve mollalann engelleme çabalanna karşı Hatemi'nin Cumhurbaşkanlığını ka- zanması değişimin başlangıcı oldu. Mu- hafazakârlarla reformcular arasındaki ik- tidar kavgası sürüyor. Muhalefet, eski rejimin içinden çıktı, ancak onlarla sı- nırlı olmayan bir genişlik kazandı. Şu anda etkili muhalefeti, eski rejimin için- / smail Bendi Derya /Iran RTV Türkçe haber sorumlusu anlatıyor: "31 radyo, 9 televizyon var. Özel radyo ve TV kurmak anayasaya aykın. Bütün TV ve radyolar devletin. Cemi Cem ABD ve Avrupa 'ya yayın yapıyor. Eyalet sistemi var. Genel olarak yayınlar Farsça. Ermeni ve tbranice azınhklara yönelik, Azerice (2 lehçe), Kürtçe (3 lehçe), Arapça. tran dışında yüzün üzerinde yayın yapıhyor. Kürtçe yayın yapılsın mı, yapılmasın mı gibi bir tartışma bizim ülkemiz için komik. Günde 8 saat yayın yapıyoruz. Buradaki tartışma radyo ve TV'lerin özel olup olmayacağı üzerine. Açlık grevi var. Çeker yayınlarız. îsrail'i devlet gören bir yayın ise yapılamaz. Çünkü devletimiz îsrail 7 tanımıyor. Kadın çalışanımızın oranı oldukçayüksek." Rafsancani'nin 1989'daki cumhurbaşkanlığı ve Hamaney'in dini lider olmasıyla birlikte Iran'da değişim dönemi debaşladı. 1997'de Hatemi'nin cumhurbaşkanı olması değişimin başlangıcı oldu. Muhafazakârlarla reformcular arasındaki iktidar kavgası şiddetlenerek sürecek gibi görünüyor. bu korkunç poker oyununun kazanıhp kazamlmamasına bağh olacakur." tkıncı ıhtımal, muhafazakâr molla- lann şiddete başvurup, gelişmeyı engel- lemeye çalışmasıdır. Bu da daha geniş bir direnişı beraberinde getirir. Sonuç yıne aynı yere vanr. Dıne dayalı rejimin, öyle de olsa böyle de olsa artık Iran'da bir geleceği kalmamışhr. Bundan sonra Iran'ı daha fazla anla- ma şansımız var. tran'ın sevımli ve di- rençli halkına olan sevgimizin arttığını da söyleyebiliriz. Yüreğimiz, gönlümüz onlarla birlikte. Her zamankinden daha çok. BİTTİ Kflvnaldan "Son BüyükDevrim ", Robin fVright, çeviren Şenız Türkömer, Doğan Kitap, 2001. "Hatemi'nin Iran'ı" Ruşen Çakır, Samı Oğuz, îletişim Yayınlan, 2001. "tran'da Modern Ölmak", Fariba Adelkah, Çeviren İsmail Yerguz, Metis Yayınevi, 1999. "tran: Bir Devrimin Tükenişi",Far- hadKhosrokhava, OlivierRoy, Çeviren İsmail Yerguz, Metis Yayınevi 2000. "Peygamberin Hırkası", RoyMotta- deh, İstanbul Bılgi Ümversitesi, 2003. "tslamiyet Üzerine Söyleşiler" Oral Çalışlar, Sıfir Noktası Yayınlan, 2002. "Gülümseyen İslam- Hatemi'nin Ağzından Iran 'da Değişim ", Hazırla- yan: Sami Oğuz, Metis Yayınlan, 2001. "Yarah Bilinç", Daryush Shayegan, Metis Yayınlan, 1993. Ev partisiyle gelen ölüm G eçen ay Tahranlı bır genç, içkilı ev partısini basan Besic milislerinden kaçarken açılan ateş sonucu ya- şamını yitirmiş. Gazeteci meslektaşlanmız, bu fa- ili meçhul cinayeti, üzülerek ve ülkedeki hukuksuzluğa bir örnek olarak anlattılar. Bir gece gençler kızlı-erkekli bır ev partisi yapıyorlar. Partiyi haber alan polisler eve baskın dü- zenliyorlar. İçkilı olan gençler kaçışmaya başlıyorlar. îç- lerinden biri de arabasına binerek kaçmak istiyor. Polis- ler peşine düşuyorlar Genç, korkusundan dur İhtarlanna rağmen kaçmayı sürdürüyor. Arkasından kurşun sıkan po- lisler sonunda çocuğu yakalıyorlar. Genç, bizdeki deyim- le "ölû olarak ele geçirffiyor." Vücudunda tam 12 kurşun delıği sayıhyor. Kurşunlann çoğu yakın mesafeden ve kafaya sıkılmıştı. Üstelik kur- şunlann çoğu da ön taraftan girmiş. Yani yakalandıktan sonra öldürülmüş. Bu genci öldüren polıs tutuklanmış ve bir süre sonra kefaletle serbest bırakılmış. Hiçbır gazete bunu yazmadı, dedıler.Gencin ailesi de korkusundan sesi- ni çıkaramamış. Gazeteciler kendi aralannda neden sessiz kaldık diyerek birbirlerini eleştiriyorlardı. Sesl kısıtan müezzinler... Iran camileri, bizimkilere benzemiyor. Seramik motifleriyle süslü kubbeleri göstenşlı. Ortalıkta gezirurken çok sayıda cami- ye rastlamıyorsunuz. Ezan sesi ise hemen hiç duyulmuyor. Ezan saatınde yayın kesip naklen ezan yayımlayan Iran TV'sı anlaşılan genel çizgıyi yansıtmıyor. Iran İslam Cumhuriyeti'nın 13. yılında, camilerden yükselen güriil- tü üzerine şikâyetler yoğunlaşınca Hameney, Iran'daki din adamlanndan müezzinlerinin sesini kısmalannı istemiş. 1998 yılı ortalannda Hz. Muhammed'in doğum yıldönümünde yayımlanan bir bildınde, "camilerdeki ibadetin toptumu rahatSK etmemesi ve hopariörierin komşulara rahatsızhk vermemesi n istenmiş. Vasektomi 'modası' K ız-erkek arkadaşlığının sürekli gözaltında tutul- ması erken yaşta evlilikleri kışkırtmış. Gençle- nn ancak telefonla flört edebildiği îran'da çocuk yaşta evlenmek yadırganmayan birdurum. Evlenme ya- şı kızlarda dokuza indirilmiş. Bu uygulama Iran islam rejiminintoplumabir "armağanı". Rejim,tahminede- ceğiniz gibi bir erkeğın dört kadınla evlenme ve mu- ta evliliği (geçici evlilik)uygulamalannı da geri getir- mış. Bu duruma bir de boşanma hakkının esas ola- rak erkeğe tanınması eklenince garip bir aile düzeni ortaya çıkmış.. 1986 yılında yapılan nüfus sayımın- da Iranlı kadınlann ortalama yedi çocuk sahibi olduk- lan anlaşılmış. 34 milyonluk nüfus 54 milyona yük- selmiş. Artan nüfusun rejimi korumak yerine çöker- teceğı fark edilince doğum kontrolü gündemin baş sı- rasına oturmuş. Lazerllsl makbul Evlenecek çiftler için zorunlu aile planlaması kurslan örgütlenmiş. 10 yıldır devam eden bu kurslar başanlı ol- muş. 1994'te yürürlüğe giren uygulamaya göre evlenmek isteyen çiftler aile planlaması kursuna katıldıklannı gös- teren belge ohnadan nikâh kıyamıyorlar. Kadınlı erkekli gi- dilen bu kurslarda erkeklere nasıl prezervatif takacaklan bi- le öğretiliyormuş. Kurs marifetiyle erkeklere önerilen vasek- tomi (kısırlaştırma ameliyatı) îran'da çok moda. Dini lider Aye- tullah Hamaney, erkeklerin bsırlaştınlması hakkında dini görüş- lennı bir açıkJama ile duyurmuş. Bıçakla yapılan ameliyat çok ka- bul görmemış. Ama, lazerle ameliyat uygulaması başlatılınca beş yıl içinde 300.000 erkek kendisini kısırlaştırmış. Sonuç olarak nüfus kont- rolünde bü>ük başan sağlamışlar. BİTTİ Dinikentin oylan reformcuya Tahran'ın 140 kilometre güneyinde. Hum^TÜ'nın Türkiye'ye sürülmeden önce yaşadığı ve Şah'ın yıkılmasından sonra yerleştiği kent. Tam anlamıyla bir dini kent havası içinde. Buraya Şah hiçbir zaman heykellenni koyamamış. Öctidara egemen olan mollalann yetiştıği Fevziye medresesi de burada. Aynca Şiilerin 12 ımamından birisi olan 8. Imam Rıza nın kız kardeşi adına yapılan ünlü Masume türbesı tam anlamıyla bir ziyaretgâh durumunda. Buraya kitleler halinde gelen insanlar, yerlere kilimler serip çaylar demliyorlar. Kadınlar türbeye ancak çarşafia girebiliyor. Kapıda isteyene çarşaf veriliyor. Masume türbesi, devasa büyüklükte iç içe bölümlerden oluşuyor. Daha da büyütülmek için yeni ekler yapıhyor. Bütün bu Islami havaya karşın, seçimlerde oylann çoğu reformcu Cumhurbaşkanı Hatemi'ye çıkmıştı. Tatiller Türkiye'de Antalya 'ya 30bin İranlı turist Iran'dan aynlacağımız son gece Tahran'ın zengin semtlerinden birindeki büyük bır lokantaya gittik. Daha çok turistlerin rağbet ettiği Ali Kapı Lokantası, Tahran'ın ender eğlence mekânlanndan bihsiydi. Saat 21.00'den sonra canlı müzik yapüıyor. Isfahan örtüleri serilmiş masalar ve kerevet benzeri iki üç kişilik kanepeler var. Tepede sayısız pembe cam fanuslan olan avizeler sallanıyor. Duvarlarda yağlıboya tasvirler göze çarpıyor. Azeri, Kürt, iranlı gruplann şarkılar söylediği, stand- up yapan göstericilerin yer aldığı sahne gece boyunca hiç boş kalmadı. Lokanta yöneticileri kamera ile çekim yapılmasından korkuyorlardı. Ortaya çıkıp oynamaİc yasaktı. Kadmlar erkekler oturduklan koltukta yerlerinde hareket ederek şarkılara karıhyorlardı. Türk Turizmci Cenap Parim de lokantaya gelenler arasındaydı. Cumhuriyet okuru olduğu için gelip beni buldu. 3 senedir fran'dan Antah/a'ya turist götüren bir fırmanın temsilcisi: "3 sene önce tranhlar Antalya' ya otobüsle gelrvordu. O zaman sa\ilan birkaç bini geçmiyordu. Bu yaz tam 30 bin turist uçakla Antalya'va geldL Bu sayı önümüzdeki yıliarda çok daha fazla artacak." Parim"e Iran'ı nasıl bulduğunu soruyorum: "Bizim 30 yd önceki haHmize benzi>T)rlar. Eğer îran'la iüşküeri getiştirirsek. çok önemB kazançtar elde edebüiriz. Teknolojiye çok ihtiyaçlan \vaf Cenap Parim.