Katalog

CUMHURİYET/16 DİZİ-RÖPORIAJ 3 HAZÎRAN 1991 Ingiliz Binbaşı EdwandNoel'in görevi, Mustafa KemaTe karşı Kürtleri ayakkmdırmaktı 'Kürt Lavvrence' işbaşında Öncesi ve sonrasıyla ŞEYH SAÎT A^AKLANMASI UĞUR MUMCU — 2 — "Benim sonınum Kiirtlcr... Noel Bagdat'tan bu- raya geldi. Çok iyi insan, çok güçliı biri, fakat di- ğer bakımdan da Kürtlerin peygamberi olmak is- tiyor! Kurtler gibi kimse yoktur oular çok asil, çok yigit" diyor. Ermenilerin ise değersiz ve hilebaz ol- duklan görüşünde. "Kurtler hiç Ermeni öldürme- di, aksine onlan korudular. Ermeniler Kürtleri öMürdüler" diyor, korkarım ki, Noel bir Kürt Law- rence'i olabilir. Mezopotamya şimdi bizim olduğu- na göre ona bir Kürt devleti kurdurun, kuzey dağ- laruu böylece koruyabüiriz. Binbaşı Noel, bir "Kürt Lawrence"tir!. Abdülkadir ve onun gibilerle konuşttım. Onla- ra etki edebilmek için "Biz de Türklere hile yapıyoruz" diye belki beş defa tekrarlamak mec- buriyetinde kaldım. Ancak Kürtlere fazla güvenilmez. Majestelerinin hükümetinin amacı Türkleri el- den geldiğince zayıflatmak olduğuna göre, Kürtle- ri bu şekilde harekete getirmek fena bir plan de- gil... Bu sozler, tngiltere'nin 1919 yılındaki Istanbul- da görevli Büyukelçi Müsteşan Hohler'indir. (22), Hohler, Sir E. Tilley'e bu kuşkulanru bildiriyordu. tstanbul'daki tngiliz Yüksek Komiseri Amiral Sir A. Cathorpe, aynı günlerde Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a şu gizli raporu gönderiyordu: "Binbaşı Noel, Kürt şefleriyle göriiş birliğine m- nrsa, bundan büyuk faydalar sağlayacağını soylü- yor. Bunlar, İstanbul'da Abdülkadir ve Bedirhan daha az önemli kişileridir. Bunlar, şUpbe uyandır- mamak için Noel'den ayrı olarak Kürt bölgelerine gidecekler. Türkler, Paris'teki sulb konferansına Kurtlerin de geleceğinden korkuyoriar. Kurtler henuz Mustafa Kemal'e karşı ayaklan- madı. Noel bunu başaracağından emiu..." (23) Noel, 1886 yılında doğmuştu. (24) Yetenekli bir subaydı. Noel'in ilk görevi Hindistan'daydı. tkinci görevi lran'daydı. tngiliz binbaşısı Edward Noel, Kurtçe de oğrenmişti. Bu "Kürt Lawrence" için üçuncü ve önemli he- def Kürtlerdi. Noel, Tatarları ayaklandırmak istemiş, ancak Londra buna izin vermemişti. (25) Noel şimdi hü- kümeti izin verir ve desteklerse Kürtleri ayaklan- dıracaktı! Bu iş için de bir aile seçmişti: Bedirhaniler Noel'e göre Bedirhanoğullan ailesi Hz. Muham- med'in komutanlanndan Halid bin Velid'in soyun- dan gelir. Aileden iki kişi, Hüseyin Paşa ile Hasan Bey, 1910 yılında Meclis-i Mebusan'a Kürdistan mil- letvekilleri olarak seçilmişlerdir. Seçilmişlerdir ama Ittihatçılar Hüseyin Paşa'yı tutuklamışlardır. Noel, Bedirhanoğullan'nm bir süre Çarhk Rus- yası ile de işbirliği yaptıklannı, ailenin en önemli adamının da Emin Ali Bey olduğunu yazıyor. Fransız istihbaratı da boş durmayacak ve Bağ- dat'taki Yüksek KomiserliğTne 1920 başında Be- dirhanoğullan ile ilgili şu bilgiyi ulaştıracaktı: "Botan aşiretinden Bedirhan ailesi (Zabo ve Van arası) İngiliz ajanlan ile anlaşmış ve tngiliz raan- dasını kabul etmiştir" (26) Binbaşı Noel'in gezisi birçok kişiyi kuşkulandır- mıştı. Kimdi bu adam? Ve ne yapmak istiyordu? Bu kuşkuları paylaşanlar arasmda bazı Türkler ve Fransızların dışında İngilizler de vardı. Bunlardan biri İngiliz Yüksek Komiser Yardım- cısı Amiral Webb, biri de yüksek komiserin kendi- siydi: Amiral Sir Robeck. lstanbul'daki İngiliz Yüksek Komiseri Amiral Sir Robeck, endişelerini 18 Eylül 1919 gunü Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a "1812 sayüi şifre" ile bildi- riyordu: "... Binbaşı Noel ile Kürt liderleri ve Harput Va- lisi Ali Galip'in faaliyetleri, majestelerinin hükü- metinin yönetimi ele alacagı kuskusunu doğuru- yor". (27) Bir gün once de Robeck'in yardımcısı Amiral Webb, aynı kuşkulan, Bağdat'taki işgal ordusu ko- mutanlığı ile Dışişleri Bakanhğı'na bildiriyordu: "Noel, Kürt ayaklanmasının ardında majestele- rinin hükümetJerinin olduğu izlenimini verecek ça- lışmalar yapıyor ki bu ilerdeki banş ortamına za- rar verir." (28) Amiral Robeck'in Dışişleri Bakanbğı'na gönder- diği raporun altmda bir de iiginç not var. G. Kidston'un notu şöyle: "Mustafa Kemal Türk Lenin'i olarak tanımlanıyor" (29). Ali Galip ve Noel Noel'in geziler sürerken, 23 Temmuz 1919 günü Erzurum Kongresi toplanmış, Harbiye Nazırı Na- zun Paşa, 15. Kolordu Komutanı Kizun Karabe- kir'e gönderdiği 30 Temmuz 1919 tarilüi gizli telg- rafla kongrede başkanlığa seçilen Mustafa Kemal ve Rauf Bey'in tutuklanmalarını istemişti. (30) Mustafa Kemal ve arkadaşları yollanna devam ederler. Ikinci durak Sıvas'tır. Erzincan'dan Sıvas'a geçerken bir haber alırlar: "Dersim Kürtleri boğazı tuttular, geçiş tehlikelidir" (31). Binbaşı Noel'in Elaağ Valisi Ali Galip ile bir- likte Sıvas Kongresi'ni basacaklan öğrenilir. Kayseri'nin Feyzioğullan ailesinden emekli Kur- may Yarbay Ali Galip, tttihat ve Terakki hüküme- B1 inbaşı Noel, 1919 yılında Kürt şefleriyle görüşüyoıdu. Hükümeti izin verirse Kürtleri ayaklandıracaktı. Bu iş için de bir aile seçmişti: Bedirhaniler. lstanbul'daki İngiiiz Yüksek Komiserliği ile sürekli temas halinde bulunan Noel, gezi amacını 'Doğu illerindeki Kürt, Ermeni, Yahudi ve Türk nüfusu saptamak' olarak açıklıyordu. D'önemin Elazığ Valisi Ali Galip ve Binbaşı Noel, Sıvas Kongresi'ni basmak niyetindeydiler. 2 Eylül 1919 günü Ali Galip ve Noel Malatya'ya gelirler. Mustafa Kemal, Ali Galip, Noel ve yanındakilerin tutuklanmalanm emreder. Bunun üzerine Ali Galip ve Noel kurtuluşu kaçmakta bulurlar. 12 Şeyh Sait, 1925 yıhndaki ayaklanmadan sonra jakalanmış. lsiıklal Mahkemesi'ndeki yaıguamadan sonra idam edilmişti. tince ordudan aynlmaya zorlanmış; ordudan aynl- dıktan sonra Kayseri milletvekili olmuş, 3 Mayıs 1919'da da Daraat Ferit hükümetince Elazığ Vali- liği'ne atanmıştı. (32) Sıvas Kongresi'nde Ali Galip ve Noel'in kongre- yi basma haberini alan Mustafa Kemal, söz alarak kürsüde olayı açıklar: "Bazı açıklamalarda bulunmak istiyorum. Bu- raya Galip Bey adında bir vali atannuş, geliyormuş (...) Mr. Noel adlı bir İngiliz binbaşısı Bedirhani- lerden Kamuran, Celadet ve Cemil beylerle bera- ber yanlannda on beş kadar Kürt atlısı olduğu hal- de Malatya'dan gelmiş ve mutasamf Bedirbani Ha- lil Bey tarafndan karşılanmışlardır. Harput Valisi de sözde bir posta hırsızını izliyormuş bahanesi ile otomobille Malatya'ya gelmiştir. Bu maksatla bun- lara Hısnımansur'daki mufreze de verilmiştir. Bu tngilizin amacının para ile memleketirnizde propaganda yapmak ve Kürtlere Kürdistan kurmak sözü vererek aleyhimize ve bize karşı suikast dü- zenlemeye yöneltmek olduğu anlaşılmış, karşı ön- lemler alınmıştır. Bunun üzerine Malatya Mutasamfı da Kürt aşi- retlerini Malatya'ya çağırmıştır. Bu duyurum üze- rine 13. Kolordu mıntıkasında faaliyete girdik. Fa- kat 13. Kolordu Komutanuğı'na güvenmediğinm- den, 13. Kolordu Komutanhğı Kurmay Başkanı Ha- lh Bey ile görüşüyoruz." (33) Binbaşı Noel, yanmda Bedirhanüerden Celadet ve Bedirhan ve Cemil Paşazade Ekrem ile birlikte Elbistan üzerinden Malatya'ya gelir. (34) Noel'in bu kuşku doğuran gezisi Kolordu Komu- tanı tarafından Harbiye Nezareti'ne bildirilir. Binbaşf Noel'e Dahiliye Nazın Adil Bey, posta- nelenkn "şifrdi telgraflaşma yetkisi" verir. (35) No- el, postanelerden kolayhkla şitreli telgraflar çeker. Malatya Mutasamfı Halil Rami Bey de Bedir- hanilerdendir. (36) Malatya Mutasamfı, Bedirha- nilerden Celadet ve Kamuran ile gelen NoePi ko- rur. Kolordu Komutam, Noel'e Malatya'ya geliş ne- denini sorar, aldığı yanıt: "Doğu illerindeki Kürt, Ermeni, Yahudi ve Türk nüfusunu saptamak"tır. Kolordu Komutanı, Harbiye Nezareti'ne gönder- diği telgrafta, Binbaşı Noel ve yanındakilerin tu- tuklanmaları için Elazığ Valiliği'ne emir verilme- sini ister. Noel kuşkulanmıştır. lstanbul'daki Yüksek Komiserliğe bir telgraf çe- kerek, durumdan ve koşullardan yakınır. "Yanımda bulunan Bedirbanpaşazade Celadet ile Kamuran Ali'nin tutuklanmaları hakkında Diyar- bakır Kolordu Komutanlıgı'ndan Malatya Suvari Alayı Komutanhğı'na resmen emir geldiğini hay- retle haber aldım... Yanımda bulunarak bana veri- len görevi sonuna kadar yapmak konusunda son derece ihtiyacım olan arkadaşianmın tutuklanma- larının devlet için vahim sonuçlan olacağının Os- manlı hükümetine bildirilmesi..." (37) 2 eylül günü hem Noel hem Ali Galip, Malat- ya'dadırlar. Ali Galip, Istanbul hukümetinden emir almıştır. Sıvas Kongresi'ni basacak ve Mustafa Ke- mal'i tutuklayacaktır. Ali Galip, Mutasarnf Halil Rami Bey'den bu amaçla Rişvan aşiretinden silah- h kuvvet sağlamasını ister. Mustafa Kemal, Malatya'daki 12. Alay komuta- mna Ali Galip, Noel, Celadet ve Kamuran Beykr'in tutuklanmalanm emreder. Alay Komutanı Üyas Bey duraksar. Ve 13. Kolordu Komutanı da tutuklama- mn sonın doğuracağı kanısında olduğunu Musta- fa Kemal'e bildirir. Ali Galip, Mustafa KemaPin kendisini tutuklatmak istediğini öğreniı. Öğrenin- ce de Malatya mutasamfı Halil Rami ve Hacı Ka- dir Ağa'yı alarak Urfa üzerinden Halep'e kaçar. Binbaşı Noel de kurtuluşu kaçmakta bulur. 10 eylül günü Malatya'dan ayrılıp Rişvan aşiretine sı- ğmır. Noel ve Ali Galip kaçarlarken de mektupla- şırlar. (38) lstanbul'daki İngiliz Yüksek Komiseri Amiral Robeck-ve tngiltere'nin tstanbul büyükelçiliği Müs- teşarı Hohler, Noel'in Kürt sorununu elini yüzüne bulaştırdığı kanısındaydılaı. Robeck ve Hohler, bu konudaki gözlemlerini Londra'ya >uzarlar. tngiliz binbaşısı, "Kürt Lawrence", Kuvay-ı Mil- liyeci Mustafa Kemal'e yenilmişti! Ktirtler tizerinde İngiliz mandası 12 Eylül 1919 günu Damat Ferit Paşa ve Ingilte- re hükümeti adına M. Fresrer ve H.N. Chruchill arasında imzalanan gizli anlaşma söyleydi: "1- tngiliz hükümeti. Osmanlı Imparatorluğu üzerinde genel bir manda yetkisine sahip olması ko- şuluna karşılık, bağımsızlığını ve toprak butünlü- ğünü garanti eder. 2- Konstantinopolis, Boğazlar'ın tngiliz denetimi ve koruması altmda olması koşulu ile Sultanlık ve bilafet merkezi olmaya devam eder. 3- Türkiye, bağımsu bir Kürdistan kurulmasına karşı koymaz. Eylül 1919 tarihinde İngiliz hükümeti ile İstanbul hükümeti arasında gizli bir anlaşma imzalanır. Damat Ferit anlaşmanın imzalanması sırasında Robeck'e şöyle der: Kürt liderleri Mustafa Kemal'i sevmezler. Siz de ondan nefret ediyorsunuz. O halde Kürtleri M.Kemal'e karşı kullanalım. 4- Bunlara karşılık, Türk hükümeti, tngiltere'ye Suriye ve Mezopotamya'daki egemenliğin korun- ması için destek verir ve aynı amaca yönelik ola- rak Halife, Mezopotamya, Suriye ve diger Müslü- man ile mukim bolgelerde tngiliziere manevi des- tek venneyi kabul eder. 5- tngiltere, Sultan otoritesine karşı kurulabile- cek olan yan yasal ulusal orgutlere karşı askeri açı- dan Osmanlı hukumetine destek venneyi taahhüt eder. 6- Türkiye, Kıbns ve Mısır üzerindeki bütUn is- temlerinden vazgeçecektir. 7- Bu konvansiyon özel ve yan resmi bir belge olarak kabul edilir. tngiliz hükümeti, anlaşmada öngörülen hususlann gerçekleşmesi için konferans- ta Turkiye'yi desteklemeyi taahhüt eder. 8- Banş kosullan Yüksek Konsey'de karara bağ- landıktan sonra, majesteleri sultan, 4. ve S. mad- delerdeki konuları içeren ve bu anlaşmaya uygun yeni bir anlaşmayı kabul eder. Sözü edilen anlaşma, tıpkı bu anlaşma gibi gizli olacaktır. Konstanlinopolis'te yapdan ve çift nusha olan bu anlaşma iki tarafça 12 Eylül 1919'da imzalanmış- tır." (39) Fransız Yüksek Komiseri Lepissier'nin Trabzon- dan 1 Mayıs 1920 günü Fransa Dışişleri Bakanlı- ğı'na gönderdiği anlaşma metninin altına bir de not düşülmüş: "Anlaşma ile ilgili bu rnetin, Kemal Paşa'nın elin- de bulunan metinden kopya edilmiştir. Bu nüsha kısa bir süre once Ankara'ya gelmiş olan Ameri- kalı gazeteci Brown'a da verilmiştir. Her halükâr- da, 1 nisan tarihli Le Temps gazetesinde sözü edi- len belgenin aynıdır. Bay Brown, aynı şekilde Anzavur'un bir tngiliz ajanı olduğunu gösteren bir dosyayı yayımlamak- la görevlendirilmiştir." Ingiltere Dışişleri Bakardığı gizli belgeleri, Kur- tuluş Savaşı yıllarında lngilizlerin bir Kurt devleti kurdur.naya çahştıklannı gözler önüne seriyor. tngiltere'nin tstanbul'daki Yüksek Komiser Yar- dımcısı Amiral Webb'den, Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a gönderilen 19 Ağustos 1919 günlü raporda bu amaç açık açık yazılıyor: "Amerika, Trabzon ve Erzurum'u içine alan bir Ermenistan'ı himaye edecek. Geri kalan dort il de bir Kürt devleti olarak tngilizlerin himayesine bı- rakılıyor." Müsteşar Hohler, 27 Ağustos 1919 günü Lond- ra'ya şu görüşü bildirir: "Kürt sorununa verdiğimiz önera Mezopotam- ya bakımındandır. Kurtlerin ve Ermenilerin durum- lan beni hiç ilgilendirmez_." 28 Kasım 1919 günu Mr. Kidston'dan Londra'ya gönderilen raporda şunlar yazılıyor: "Kürtlere her ne kadar inanmazsak da onlan kul- lanmamız çıkarlarımız gereğidir..." (40) 9 Aralık 1919 günu Yüksek Komiser Amiral Sir F. de Robeck Londra'ya Lord Curzon'a şu raponı gönderir: "Mr. Hohler Kürt meseksi hakkında Kürt Baş- kanı olan Şeyh Sait Abdülkadir Paşa ile göriiştü. Kurtler bütün umitlerini İngiliz hükümetine bağ- lamış dunımdalar. Bu ara Mustafa Kemal gittikçe tehlikeli olmaya başlıyor. Kuvvetler, Kürtleri Mus- tafa Kemal Paşa'ya karşı kullanmak için para öde- me>e hazırdırlar..." (41) Aynı amacı sergileyen bir İngiliz gizli belgesi de 26 Aralık 1919 tarihli ve 966/633 sayıh. "Kürt kabieleri İngiliz ve Fransız hâkimiyetine konacak, Kürdistan'da hiçbir şekilde Türk bırakıl- mayacak. Bir tek Kürt devleti mi yoksa birçok Kürt devleti mi kurulacagı düşunulecek. Ermenilere Amerikalılar kanalıyla silata saglanacak." Amiral Sir F. de Robeck 26 Mart 1920 günü Dı- şişleri Bakaru Lord Curzon'a şu bilgileri veriyor- du: "Kürdistan Tnrkiye'den tamamen ayrılıp özerk olmalıdır. Ermeniler ile Kurtlerin çıkarlannı bağ- daşürabiliriz. tstanbul'daki Kürt Kulubü Başkanı Said Abdülkadir ile Paris'teki Kurt delegesi Şerif Paşa emrimizdedir..." (42) Robeck'in 29 Mart 1920 günü Lord Curzon'a gönderdiği rapor ile Şerif Paşa gözden çıkarılıyor- du: "Kurtlerin cogu bir başkan tarafından idare edil- mek ister. Buna rağmen Şerif Paşa'nın Kurtler üze- rinde bir etkisi yoktur. Şerif Paşa üzerinde hiç va- y t kaybetmeyinV' (43) Robeck'in Lord Corzun'a gönderdiği 28 Temmuz 1920 tarihli rapor tngilizlerin Kürt planını açıklı- yor: "Kürt meselesi hakkında sizin fıkrinizi büiyorum. Daha kesin bir karara varmanız için bunu yanyo- rum. Damat Ferit bana geldi, sulh anlaşmasına göre Kurtler ayn bir devlet olacaklar. Kürt liderleri Mustafa Kemal'i sevmezler. Çün- kü o Bolşevikliği getirmek istiyor. Siz Mustafa Ke- mal'den nefret ediyorsunuz, çünkü, o sizin yaptı- ğınız anlaşmayı kabul etmiyor. O halde Kürtleri Mustafa Kemal'e karşı kuBanalım, dedi." (44) Paris ve Londra konferanslannda Kürdistan so- runu çözülememişti. Başbakan Lloyd George kararhydı. Sorun çözü- lecekti. Kurtler tngiliz koruması altında bir Kürt devleti kurmak istiyorlardı. Öyleyse bu devleti kurmak ge- rekiyordu. Yarın: Sevr'de* Lozan'a Dipnotlar Jaeschke Gotthard. Kı 22)— Ulubelen, s: 193. ingiliz Dışişleri Bakanhğı'nın öz- gün belge tarıh ve sayısr. 21 Temmuz 1919,... 693/464; Kurtuluş Savaşı ile ilgili İngiliz belgeleri, Turk Tarıh Ku- rumu Basımevi, 1971, Ank. s: 144. 23)— Ulubelen, s: 193. Kaynak özgün belge no: 678/451 24)— Öke, s. 26. Dr. öke. Noel'in Tatar ayaklanması planı için ozgûn kaynak olarak İngiliz Dışişlerı BakanUgrnın şu belgesine yollama yapıyor: " I OR, L/PS/11/130, p. 38/1918, 3.4.5 1918) 25)— Aksin, s: 535 26)— öke, s: 100-101, kaynak özgun belge PRO, WO 106/920 "Personal- lmes m Kürdistan" Bağdat. Haz. 1919. Kaynak özgun belge: Fransa'nm Bağdaı'takı Yüksek Komiserliği de 19 Şubat 1920 günu Raux imzasıyla geçen raporun Fransız Dışişleri Bakanlığı arşı- vindeki sayısı F-311-3 Bedirhanoğlu aılesinın kökenı ıçın (Sevgen Nazmi. Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da Turk Beyliklerı, Osmanlı Belgeleriyle Kün Tarihi, Türk Kultü- rünıi Araştırma Enstıtüsü, 1982. s: 61-137) 27)— Şimşır, tngiliz belgelerinde Ataturk, s: 108, İngiliz Dışişleri Bakan- lığı'ndakı ozgun beıge: t-.u. i M '4159/135054 28)— Şimşır, s: 107. Özgün belge: F.O. 371/4192/137252 29)— Şimşır, s: 109. 30)— Atamrk, Mustafa Kemal, Söylev, Cild I-1I, Ord. P ~>f. Dr. Hjfzı \eldet Velıdedeoğlu, Çağdaş ¥a > . 8. baskı, s: 63 vd; Karabekir Kaziu. Utiklal Har- bımiz, Merk Yay, 1988, lst. s: 62 vd; Mumcu Uğur, Kazım Karabeitu Anlatı- yor. Tekın Yay. tst. 1990, s. 23 vd. 31)— Feyzioğlu, Prof. Dr. Necmettin Feyzi. Inkılap Tarihi, Fakülteler Maı lst. 1975 s: 134 32)— Ali Galıp'ın yaşam oykusu hakkında bkz. (Kurtuluş Savaşında Vali- ler, Mulkiyeliler Bırlıği Dergisı, >ıl 1971, s: 36. VII. Türk Tarıh Kongresi Bıl- dıri Özetlerı, Ank. 1970 s: 60-62; Ali Galip 1922 yılında Adapazarı'nda kurulan Osman Paşa Harp Diva- nı'nda yargılanmış ve aklanmıştır. Rauf Bey'in isteği üzerine 150'likler liste- sının 39. sırasında Romanya'ya sürulen Ali Galip, Romanya'da at cambazlı- ğı yaparak geçimını sagladı. 1932 yılında Rornanya'da öldu. (Soysal llhami, 150'hkler, Gur Yay. İst. 1988 3. bası, s: 270-71, Fevzıoğlu, a.g£. s: 104-5 33)— tğdemir Uluğ, Sıvas Kongresi Tutanaklan, Turk Tarih Kurumu Ba- sımevî. Ank. 1%9. s: 78 34)— Nadı Yunus, Ali Galip Hadisesi, Sel Yay. İst. 1955 s: 53-54 35)— Akşın, s: S3; Özgun kaynak: Diary of Major e. M Noel, C. 1. e. D. S. O on specıal Duty in Kürdistan from the 14 th September 21st 1919 (Bas- rah) F.O. 371/5068 E.2999 36)— Nadi, s: 55 37)— Nadı, s:58, Oke s: 90 38)— Bu mektuplar için Ataturk Kemal, Söylev, Velidedeoğlu, cild III Bel- geler, s 70; Noel ve Ali Galip serüveni için Nadi s: 70-73; Akşin s:S52-3, Öke s:95; Noel-AIi Galip olayında adı geçen Kamuran Bedirhanoğlu, Kurt Hoybun Cemiyeti'ni kurdu. Paris'e yerleştı ve ölümune kadar da Paris'te >aşadı. Mus- tafa Barzani ile ilişki kurdu. (Sevgen Nazmı, Doğu ve Güneydoğu Anadolu'- da Turk BeylikJen, Turk Külturünu Araştırma Ens. 1982. Ank. s: 133 ve 2345. Türkiye'den kaçtıktan sonra bir süre Lutman'da yaşayan Avukat Kamuran Bedirhanoğlu, daha sonra 194O'lı yıllarda Paris'e yerleşti. Fransa'da Kurdo- lojı Enstıtüsu'nün kurulması çalışmalarına oncülük etti "Inelco" kısa adıy- la bilinen Doğu Dilleri Araştırma ve Öğrenim Enstıtusu'nde uzun süre ögret- menlık yaptı. 1978 yılında ölen Kamuran Bedirhanoğlu, Paris'te 1983 yılın- da kurulan Kürt Enstıtüsu'nün manevi kurucularından sayılıyor. (39) — Fransız Dışişlerı Bakanlığı'ru gizli bdgesı, kaynak özgün belge bkz. (E- Levand (1918-1920) serisı Vol 93. s. 1 Aynca bkz (Bayur Hikmet, Turk Devleti'nın Dış Siyasası, Ank. 1942, s: 40; Metin için Karabekir, tstıklal Harbimiz s: 374. Sonyel Salah, Osmanlı- Ingiliz Gizli Anlaşması Belleten C XXXIV Ank. 1970 s: 135) Bu gizli anlaşmanın 6. maddesinde yer alan Kıbns'ın Ingiltere'ye verilişi de Sevr Anlaşması ile gerçekleşmiştir. Gürel Şukrü, Kıbrıs Tarihi, 1878-1960, Kaynak Yay. 1984 tst. s: 107-9 Gürel Şûkrü, Kıbns Tanhı, 1878-1960, Kaynak Yay. 1984 tst. s: 107-9 40)— Bu belgeler için Ulubelen s: 195-% kaynak özgun belge no: 734/488 s:206, kaynak özgün belge: 907/609 41)— Raporun Ingilızce tam metni için bkz Şımsir, s: 272-73 42)— Ulubelen s. 257. Özgun belge 49/33 43)— Ulubelen, s: 257. Özgun belge: 49/34 44)— Jaeschke, s: 145, Ulubelen, s: 264, özgun belge 108/103 45)— Baytok, Taner, tngiliz Kaynaklarından Turk Kurtuluş Savaşı, Baş- nur Mat. 1970, Ank. s: 32, 109 vd.