Katalog

27 AĞUSTOS 1989 PAZAR KONUĞU CUMHURİYET/13 Tüketicinin baş düşmanı medyalar PAZAR KONUĞU Ralp Nader, ABD'nin en ünlü ve en etkin toplumsal eleştirmeni ve tüketici haklan konıyucusu. Tüketim savaşçısı, kamu savunucusu gibi unvanlan olan Nader, 1960'lardan bugüne siyasal iktidara karşı geliştirdiği sivü toplum kunımlan ve kamu büincini oluşturmaya yönelık çalışmalanyla neredeyse bir efsane. Ünlü New York Times gazetesi onun için 'Nader'ı başkalanndan ayıran şey, toplumsal eleştirisini aktif politikaya çevirebilmiş ve bunun başanlı olacağını kanıtlamış olmasıdır' diyor. günkü toplumumuzun ideal halinden memnunsak bu bizden önce i.daleti arayanlar sayesinde oldu. Demokrasi bir ağaca benzer, seçilmiş yöneticiler bu ağacın dallandır. Amerikah tüketicilerin "babası" ve "Dört dörtlük vatandaş" Ralph Nader: Emniyet kemerleri ve sokakta satüan sosislere karşı mücadeleden, geçenlerde yolsuzluk iddialan sonucu istifa eden Kongre Başkanı Jim Wright'la ilgili soruşturmaya, milletvekili maaşlannın arttınlmasımn engellenmesine, Exxon petron şirketinin boykot edilmesine kadar her eylem ve kampanyada Nader'in izleri var. New York muhabirimiz Şebnem Atiyas Ralph Nader'la tüketici biÛnci üzerine konuştu. #• tnsanlar ise gövde ve köklerdir, ben köklerde ve gövdede çalışmak istedim, çünkü seçilen iyi insanlar büe sonuçta tümüyle özel çıkar lobileri ile çalışmak zorunda kahyorlar, sonra ya yoruluyoriar ya nötralize oluyorlar ya da yolsuzluk yapıyorlar, örgütlü bir vatandaş kitlesine dayanmazlarsa. Bu nedenle vatandaşın görevi bu. Bu pek çok Avrupa ülkesinde politik partilerle temsil edilebiliyor, ancak bizim sistemde hem vatandaş olmak hem de politikaya girmek ve politik partide oimak çelişen şeyler durumunda. Büyük kamu meseleleri var, ama insanlar giderek daha bilinçleniyorlar, örneğin zehirli atıklar, yaşlıların bakımı, sağlık sigortaları, şimdi örneğin daha iyi ve bilerek mektuplar yazdıyor, eskiye göre büyük bir bilinçlenme var. tki ana parti yeterince bu meseleleri savunmuyor. Giderek daha çok ve daha çok şirketlerin ceplerine giriyorlar. Tabii ortaya o zaman garip bir durum çıkıyor. Bir yanda giderek kızan bir kamuoyu, bu kızgınlığı yansıtmayan politikacüar, giderek daha çok tekellerin cebine giren politika. Birkaç yıl için böyle giderse bunlar yok olacak ve yeni politik partiler çıkacak. Dukakis bu meselenin en önemli örneği idi, iki parti arasmda nasıl bir çizgi çekeceğini bilmiyordu. SĞYLE$İ ŞEBNEM ATİYAS \ABD'de insant enfazla etkileyen olay, tü ba daha fazla almaya teşvik yolunda. Hicbiri malın sağlamlığı, güvenliği vs. ile ilgili değiL Hatta hiçbir ketimin akıllara durgunluk veren boyutlan. Böyle bir tüketim ortamında, tüketici hareketini temsil ediyor şey alınmamasının tavsiye edilmesi sağlanmalıdır. Şu sunuz. üstelik tekellere, büyük şirketlere karşı. Ar anda bütün ekonomi tüketimin arturüması yönünde çalışıyor, televizyonda reklamlar, tabak antenlerkanızda zaferler kazanmış bir etkin tüketici lobisi den basın yayına dek her şey alışverişe ayarlanmış durumda. Bütün medya reklamlarla yaşadığından, insanları durmadan almaya itiyor, eğer tüketimden önemli olan, insanlann sahip olduklan şeyler üzebiraz nefes alacak kadar vakit bulabilirsek bunu sirinde güçlerini yeniden kazanmalan. Ihtiyarlık sivil faaliyetlerimiz için harcayabilir, bu nedenle tügortasındaki nülyonlarca dolar, bankalardaki mevketici hareketi toplumun değer sistemini değişürmeye duat hesapları, yani tünıüyle insanlara ait olan şeydek varabilir. ler, halbuki bunlar üzerinde bir gücümüz olduğunu söyleyebüir miyiz? Tbplumdaki bütün kurumlara, bireylere uygulanan davranış formlan uygulanmahdır. İ H H H â J r konuşmamzda tüketiciyi korumak Kapınıza toksik pislik döken komşunuza ne yapüır? amacıyla zaman zaman resmi kontrol mekanizmaHippilerin ya da yuppielerin New York şehrini ya lan olduğundan, tüketici ve satıcı ilişkisinde ilk tada New Mexico Körfezi'ni temizleyebildikleri kanı nımlara dönmek gerektiğinden söz ediyordunuz? sında mısınız? Ama bu ancak tek tek bireyler olarak vatandaşlık yapmaya basladjğımız zaman çözüTarihsel olarak tüketiciyi korumak için kuralan lebilecek bir şeydir. Yığınla şirket birbirini satın alıkurumlardan zaman zaman aynlmalar olmuştur. Bu yor, bunlar bankalardan aldıkları kredilerle gerçektür işlevleri olan kurumlar, örneğin 1907'de kunıleşiyor, yani kamunun bankalara verdikleri paralar. lan "Yiyecck ve llaç Yönetimi Kurumo" gibi yasal Halbuki görünmeyen hisse sahipleri karar veriyoryetkilerini kaybetmesi ve zayıf yöneticilerin atanması muş gibi. Sonra ne çıkardıkları ürünler ne yapüklaile işlevini kaybetmeye doğru gitmişlerdir. Tüketim n yatınmlarda güvenlik, kamu sağlığı gibi endişeledüzenlemesi misyonlannın daha az olduğu yerlerde ri var. Çevremizikuşatan bu yeni şiddete karşı biise örneğin 1887'de kurulan Eyaletlerarası Ticaret yolojik olarak eskimiş durumdayız. Şirketlerin işleKomisyonu ve 1938'de kurulan Sivü Havacıhk Kudikleri bu tür ekonomik suçlar basedilemeyen bir şey mmu anti tekel yasalar nedeniyle faaliyeüerini sürgibi görünüyor. New York'a 50 yankesici birden yoldüremeyecek olan karteüerin dediklerini yapan kular ve onlardan her gün diyelim ki 100'ün üzerinde rumlar haline geldiler. Demokrat olsun cumhuriyetçi iş çıkarmalarım istersen, skandal olur. Ama öyle bir olsun bütün yönetimlerin anti tekel yasalara karşı sistem kurarsm, aynı işi yaparsm, kimsenin sesi çıktutumu, yasalan modası geçmiş halde bırakmak yömaz, çapraşık, anlaşılması güç olur, mesela bir şirnünde olmuştur, hiçbir grup bu yasalan tüketici hakket ele geçirme sistemi geliştirilir ya da benzin tükelannı gözeterek gelişmeye uyarlamak üzere reforme timi müsaadesi ya da ithalat kotalan. Bunlara kimetmeyi denememiştir, son doksan yddan beri.Şu anki se bir şey diyemez, bu tür sonınlar tüketiciler için satıcırun egemen olduğu ekonomi, teoride tüketiciönemli olmasına rağmen özellikle kamu poütikasında geniş sorulan gündeme getirirler. WKKKMHer gün biraz daha karmaşıklaşan bir ortamda vatandaşlık etmekten söz ediyorsunuz. Yasalar sadece yapılmakla bitmezler, çalışmalan ' için gözlenmeleri gerekir, çalışıyor mu bu yasalar diye H I ^ I B Yani bugünkü partilerin dağılacağı kanısında mısınız? sürekli takip edilmelidir. Mesale bir sürü iyi yasa var, çalışmıyor. Başka bir deyişle eğer gündelik bir deEvet, insanlann daha biiinçli olduklan kanısınmoicrasi yaşamak istiyorsan, gündelik vatandaşlık dayım, henüz bir siyasi eyleme dönüşmeyen uyanyapmak zonındasın. Yani iş her dört yılda bir sema mevcut, şu £xon örneğine bak, insanlar boykot çim sandığına gitmekle bitmez, bittiği sanılmamatalep ediyor. lnsanJar çevreci örgütlerin daha Uerihdır. Bu günlük bir faaliyettir, hâlâ daha her gün sinde. Iküdarın dağıtırmnda bir değişiklik için şimhükümetin "bOgiye erişme özgfirlüğü" yasasına rağmen gayri yasal olarak kamuya açmadığı dokümanlara erişmek için yuzlerce dava açıyoruz, ama başka çaresi yok. Ancak böylelikle bir dava hallolacak• tır. Bak şimdi, bugün başımızdan gecen olay, süpersonik ileticilerle ilgili olarak Federal Hava Kunımu1 nun dokümanlarını istedik, bize cevap yazdılar ve "tstediğiniz dokümanlan bulmak çok güç, indeksimiz yok, bu nedenle onlan sizin için ararsak 300 saatlik ücret keseriz" dediler, bizde bir dava açtık, mahkemeye verdik kurumu, yargıç tabii yasalara uygun olarak Federal Hava Kurumu'nun en başta dokümanlan için bir indeksi olması gerektiğini, böylece doküman istenince 300 saatlik bir ücret kesme durumunda kalmayacağım belirtti ve davayı kazandık. R A L P H N A D E R PUBLIC CİTİZEN Sık sık sendikalarda, üniversitelerde, çeşitli tüketici topluluklanna Konuşuyorsunuz. Onlara verdiğiniz mesaj nedir? nsanlar, sahip olduklan şeyler üzerindela güçlerini yeniden kazanmalı. Ihtiyarlık Sisortasfndaki milyonlarca dolar, bankalardaki mevduatlar, yani tümüyle insanlara ait olan şeyler... Bunlar üzerinde bir gücümüz olduğunu söyleyebüir miyiz? Tabii iş şirketlerle bitmiyor, en önemli ve sorulması gereken soru insanlann bir toplumda vatanAmerikah tüketici haklan savunucusu Ralph Nader daşlık görevlerini yerine getirmek için harcadıklan 1958'de Harvard Üniversitesi'ni bıtırdi. Bir süre zaman. Örneğin bir kUçlık grup gerçek vatandaşın serbest gazetecüik ve Connecticut/Hartford'da yaru sıra 250 milyon Amerikalının kaüldığı bir deavukatlık yaptı I964'te Washington'a geldi mokrasi düşünülebüir mi? Eğer para yapmakla meşNader'in tüketici haklannm savunulmasıyla ilgili gulseniz nasıl olur da idealierinizi hayata geçirir, vaçalışmalan bu dönemde uç verdi önce, üretimde guvenlığe değil estetiğe ağırlık verdiği için Corvair tandaşlık görevlerinizi nasıl yerine getirirsiniz? tnsanlar kamu görevleri için zaman ayırmalıdır, bu neotomobil firmasma savaş açtı, ardından kimsenin denle örgütümüzü "Pnblic CitiEen" olarak nitelenönemsemediği bir konuya, sokaklarda satılan sosislerin sağhğa ne denlı zararlı oiduğuna yöneldu dirdik, vakit ayrıldığında bu bir nitelik meselesi haline gelir. Şimdi herkese vatandaşlık görevleri için 1969'da Washington'da 'Center For Responsive Law' araşttrma enstitUsünü, I97l'de 'Pubiic Citizen'ne kadar zaman harcadıklannı sorarsak cevaplan grubunu kurdu. Daha sonra, kısaca PIRG olarak "hiç" olacaktır, sonra Washington'da olanlardan bilinen Pubiic Interest Research Groups'un (Kamu memnun olup olmadıklarını sorarsak cevaplan "taayır" olacaktır, bu durumda "öyleyse aynaya baÇıkan Araştırma GruplanJ oluşturulmasında luyor musunuz" diyebiliriz. Birçok insan bir şeyler büyük pay sahibi oldu. Bu gruplar ABD'nin 24 yapmak isteyecektir, ama nasıl yapacaklannı bilmieyaletinde etkin çalışma yürütüyor. di her zamandan daha fazla bir istek var, şu mevduatlar ve krediler konusuna bak, insanlann yüzde 85'i küçük vergi vericisinin bunu üstlenmesini istemiyor. Zenginlerin ve güçlü olanlann bunu ödemesini istiyorlar. Senato'dan geçen yasa ise 300 milyar dolarhk yükü doğrudan küçük vergi ödeyicisine yükledi. Üstelik oylama 91'e 8 ile geçti, görilyorsun. Senatörler halkı bu kadar temsil ediyor. Bankalan ne kadar temsil ediyor. lşte insanlarla yetkililer arasmdaki fark. Bu fark giderek büyüyecek, o zaman politikleşmesi için daha fazla fırsat çıkacak. tHKBMAynı durum yıllardır devam ediyor, haksızlıklar surmesine rağmen pek değişiklik olduğu soylenebjlir mi? Evet, belki birçok ülkede kızgınlık ve bir şey yapamama duygusu artarak devam etmesine rağmen bir şey olmuyor, mesala Hindistan, Bangladeş açlık vb. durumlar. Ama bu durum bir fırsat çıkıp çıkmamasma baglı. Eğer bir fırsat çıkarsa tatminsizlik kendini acığa vuracaktır. tnsanlar bir fırsat görürlerse tatminsizliklerini dile getireceklerdir. Biraz önce insanlann vatandaşlık faaliyetlerine daha fazla vakit ayırmalan gerektiğini, demokrasinin ancak böyle işleyeceğini bir tek, seçimde oy vermeye gitmenin yeterli olmadığını söylediniz. Amerika'da seçmenin yarısı zaten oy vermeye dahi gitmiyor, bunu nasıl açıklıyorsunuz? Oy kullanılmıyor, çünkü oy kullanmanın bir anlama gelmedigini düşünüyoTİar, demokrat ya da cumhuriyetçi pek bir şey fark etmiyor. Ikincisi yalmzca iki parti var, başka ülkelerde birçok parti var. Üçüncüsü sendikalar başka ülkelerde olduğu kadar organize değiller ve son olarak birçok zorluk var. Her şeyden önce bu kayıt olma meselesi, eğer kayıt ol ŞİRKETLERİ DENETLEME Benim başından beri başarmaya uğraştığım şey, herkes için ABD'de en önemli olması gereken bir gorev, yani tam bir vatandaş olmak. Yasaların çöküntüye uğramasıyla birlikte, en fazla yıpranan kavram, kişisel sorumluluk olmuştur. Ben kendi davramşlarımdan sorumluyum, ama General Motors'un davramşlarından kim sorumlu olacak? ABD Anayasası şirketleri bir anayasa gereği olduğu halde beklenmedik bir şekilde dahi kapsamaktan aciz. örneğin federal bürokrasi için düşünuldüğü gibi gücün tekelde toplanmasına karşı geliştirilen denetim siste üketici T. hareketi, tekel gücüne karşı seçmenleri narekete geçirmek için önemli bir karşı güç olabilir. Şirketler toplum değerlerine uyarlanabılir ve bir kooperatif gibi topluma yararlı hale getirilebilirler. mi şirketler için düşünülmedi. Başlangıçta şirketler kuruluş yüriltmeliği gereğince bir kamu faaliyetini gerçekleştirmek dunımundaydılar. örneğin bir kanal yapımı ya da otoyol gibi. Bu tür projelerin gerçekleştirilebilmesi büyük sermaye gerektiriyordu, ki bu kadar riski birey olarak bir yatınmcı almazdı. Anonim şirket, yatınmcdan kişisel sorumluluk almadan koruyan bir yapı oldu, fakat şirketin sadece belirli proje smırlan içinde kesinkes tutulması gerekiyordu. Yönetmelik ilk haliyle toplum değerlerini içinde taşıyan bir niteliğe sahipti. Fakat son yüz yıl ortasuıdan beri bu pazarhk değişti. özgür şirket yasaları herkesi istediği biçimde şirket sahibi yapar duruma getirdi. Sınırh sonımluluğun kazandırdığı Önceliklerin tadıru çıkaran şirket sahipleri bu sorumluluğu yerine getinnedüer. Rekabet yeni yeni şirketlerin filizlenmesini getirdi, bireysel sorumluluk sahiplerden yöneticilere değin yayıldı. Yönetmelik, sorumluluklan bildiren bir belge olmaktan çıktı ve bağışıklık belgesi haline geldi. Şimdi örneğin bir şirketin görevlileri yasaları çiğnerse savunmaları için ödeme yapması son derece yaygm bir uygulama. enim başından beri uğraştığun şey, tam bir vatandaş olmak. Ben kendi davranışlanmdan sorumluyum, peki General Motors'un davranışlanndan kim sorumlu? mazsan oy kullanamıyorsun vb. Bak, nasıl kampanya yapıhyor, artık oy orammn yüzde 70'leri bulduğu günlerdeki örgütlenme yok, hemen hiç örgütlenme yok, televizyon sayesinde oturma odana giriyorlar, bu nedenle pek çok kişinin hiçbir beklentisi yok. IDEALIZM IYIDIR M r t döıHük «atandaş Amerikan tüketici haklan savunucusu Ralph Nader bir Yeni Dünya ILzmin 'Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler' kuralını halkın üstune sürulecek koca bir bulefsanesi. Sık sık söyle mektuplar alryor: 'Ralph, sana tek bir şey söylemek istıyorum, var dozer olarak yorumlayanlar örneğin. Ama bunlar büyuk kıtlenın yanında epeyce azınlıkta olduğun için sağol'. Ona teşekkur etmeyi akıilarından geçırmeyenler de var elbette. Libera kalıyor. nin egemen olduğu klasik pazar modelinden oldukça farkbdır. ldealize sistemde "her şeyin satılması" demek tamm gereği tüketicinin her şeyi istiyor olması anlamına geür. Şu an satıalann egemen olduğu ekonomide ise tekel güçlerine karşı rekabet edemeyen. lın dengesiz birikimiyle şimdi yaşadığımız şey şirketlerin insanlann ihtiyaçlarına göre değil, kendi istediklerine göre piyasaya egemen olduklandır. Örneğin milyonlarca Amerikalımn ihtiyacı olan konut, yiyecek ve sağlık hizmetleri sıkıntısı çekilirken piyasa kozmetik, video oyunlan, gazoz ve eğlence ile doludur. Emniyet, benzin tasarrufu, kirlilik kontroluna ilişkin gereklerin kaderi yıllarca durgunluk iken, psikocinsel mallar yaratıcı bir biçimde pazarlandı. Sermaye genişlemesi teorik olarak sözde iş imkânlarını arttıracak, refahı yaygınlaştıracaktı, ama sermaye şirketleri birbirlerini satın almalan gibi hiç üretken olmayan bir şekilde buyüyor. Yaşlılık sigortası, karşılıklı sigorta hesapları ve özel hesaplar gibi diğer insanlara ait paralan kullanan sermaye kururnları ekonomik elitin kısa dönemli ihtiyaçlanna karşılık verdiler, bu sırada paralann sahibi olup onlar üzerinde karar verme imkânı olmayan geniş kitleler bu fonlardan almalan gereken ekonomik faydayı alamadılar. Ülkemizdeki kamu adaleti temel olarak özel sektör faaliyetlerinden beslenir, eğer bir tarafta çok küçük bir azmhk, diğer tarafta büyük çoğunluk durumu varsa, ekonomik adalet de yok demektir. Bu, tarihsel olarak yaşadıklanmızla karutlanmıştır, işçilerin örgütlü olduğu yerlerde fabrikalar ve madenler daha duzgundür, endüstri gücünün tek yanlı olduğu yerlerde seçili görevliler insan ihtayaçlanna çok daha az dikkat eder. yorlardı, basına nasıl bilgi verilir, basın nasıl bilgilendirilir, belediyeden nasıl bilgi alınır, haklan nelerdir, nasıl kullanılır, bir araya nasıl gelinir, ama bunlan giderek daha çok insan ögreniyor, mesela artık her nükleer santral meselesi gündeme geldiğinSizin yaptıklarınızın yani sıra yaşam biçiminiz de Amerika'da pek atışılagelmiş bir şey değil galiba. Sık sık arabanızın olmaması, minimum ihtiyaçlarınızı karşılayacak kadar lükse sahip olmanız konu oluyor basında. Mesala The tVashington Post Gazetesi bilp hakkımzda, "Roman okumak için kesinlıkle çok meşgul, araba almak için vakti yok, aile sahibi olmaya hiç mi hiç vakti yok, elbiseleri konusunda düşünmek mi, ona hiç mi hiç vakti yok, ama bütün zamamnı tüketiciler uğruna reformlar gerçekleştirmekle geçiriyor. Bu şekilde sen kendini vatandaştan mı sayıyorsun Ralph?" diyeyazmış. Yani son derece tüketim karşıtı birisisiniz, buna rağmen tüketici hareketinin liderisiniz. Evet, doğru bunlann çok sözü edildi, anlamadıklannı sanmıyonım, anlamamazlığa geliyorlar. 1dealizm iyi bir şeydir. Herkes durmadan birbirine "Saçmalaraa, gerçekçi oi" tavsiyesinde bulunur. Bu doğru değil, idealist olmakla bir değişiklik yapılabilir, aksi takdirde gerçekçi olanlardan bol bir şey yok dünyada. Bir demokrasiyi çalışır hale getirmeye çalışmak, sonuçta dünyada bunun yapılabileceği başka kaç tane ülke daha sayabiliriz, bir insanın böyle bir ideal için çahşabileceğı. öğrenciyken ben de dünyevi konularda kafa patlattım, fakat sonra farkına vardım ki insanlara ulaşmanın tek yolu onlan doğrudan ilgilendiren somut konular. Arabalarla başlarsın, sonra insanlar onlan yapan şirketleri soruşturmaya başlarlar, aksi takdirde bu ülkede zaten kendisi tekel olan haber kuruluşlanndan tekeller konusunda konuşmanın imkânı yoktur. Halbuki bu konuları gündeme getirerek sol dergilerin okurları dışında kalan insanlara da ulaşma imkânı bulursuhuz. I Peki, ya bütün her şeyin farkında olan sözde kamu hizmetindeki devlet yöneticileri? Tabii onlar sorunun en büyük yani. Ama ben onlara vatandaş diyemem, onlar "yetkiıilerdir." Alternatif nedir, hiçbir şey bir şeyler yapmamaktan daha sıkıntı verici olamaz. DAHA AZ TÜKETİM ~~ tabii ki tüketicilerin her erçek tüketici ekonomisi, • • • • O halde tüketici hareketine sadece tüketicilerin haklannı savunmaktan fazla görevler yükluyorsunuz? Tüketici hareketi, tekel gücüne karşı seçmenleri harekete geçirmek için önemli bir karşı güç olabilir. Şirketler toplum değerlerine uyarlanabilir ve bir kooperatif gibi topluma yararlı hale getirilebilir. Akılcı bir tüketici hareketi "tüketici raporlarınöan" çok daha farklı bir şeyi temsil eder. RicartJo'dan Manc'a kadar bütün Batı ekonomistleri dünyayı üretirn, pazar, sermaye ve emek gücü olarak değenlendirdi. Bu üretim konusundaki saplantı bize yanhş sorular sordurur. Eğer Gayri Safi Milli Hasıla büyürse, iktisatçılar şampanya patlatmaya hazır, peki ya bu büyümenin nedeni alkol, tütün kullammı ya da artan otomobil kazaları nedeniyle hastane servislerinin artışı ile olmuşsa? Kamu tabii ki daha az otomobil, daha az tütün ve alkolle daha iyi bir durumda olacaktır. Diğer bir deyişle gerçek tüketici ekonomisi tabii ki tüketicilerin her anlamda refahı ile ölçülmelidir, şimdiye kadar tüketicileri almaya teşvik eden he/ ca anlamda refahı ile ölçülmelidir. Şimdiye kadar tüketicileri almaya teşvik eden her çaba, yalnızca daha fazla tüketmeleri için. Bütün medya reklamlarla yaşadığından, insanları durmadan almaya itiyor. Çaba, hiçbir malın sağlamlığıyla ilgili değil. Aslında hiçbir şey almamak teşvik edilmeli. tekel olmayan alıcılar bulunuyor. Bu ekonomide gjderek büyüyen ölçüde insan gücü malları alıcılara satmak için uğraşıyor. Bu sistemin en yakın müttefıki medya, tümüyle reklama dayanan varlığı nedeniyle diğer işleri besleyen bir iş olarak medya tüketici iletişimini genişleteceğine daraltıyor. Bunca yı •atıcı ekonomisi, teoride tüketici ekonomisinden son derece farklıdır. Satıcılann egemen olduğu ekonomide, tekel güçlerine karşı rekabet edemeyen, tekel olmayan alıcılar bulunuyor. Giderek büyüyen bir insan gücü, malları tüKetıcilere satmaya uğraşıyor. Bu sistemin en büyük müttefiki de medyalar. reklama dayanan medyalar, iletişimi daraltıyor. s. \ Bütün bunlan düşünerek tüketici hareke de bunu bilen daha çok insan var. lşte bu da herşeti oluşturmaya karar verdiniz. Neden, birparti kur yin cevabı. Daha çok deneyim, çok daha yetenek kazanmak gerek. maya kalkışmadımz ya da politikacı olmadınız. • • • • • Sürekli daha muhafazakâr liderlerin seBaşka bir yol göremedim, bir toplumda adaleti çilmesi, adeta 1950'li yıllann muhafazakârlığma geri aramanın başka bir yolunu büemiyorum, eğer budönulmesi tüketici hareketini nasıl etkiledi?