Katalog

r 24 NİSAN 1988 CUMHURtYET/13 Hajek: Sovyetler 68'i anlayamacblar PRAG Apartmanın girişine ağır bir yemek kokusu sinmişti. Barok mimarisinin Prag'daki özgün örneklerinden biri olan evin kapısında, hemen insanın burnunu alan bu kırmızı lahana kokusu şaşırtıcıydı. 1945'de Nazi işgali sırasında Almanlara karşı güçlü bir mücadelenin verildiği kentin en güzel meydanı "Staromestske"dcn sapan küçük bir ara yol Uzerindeydi ev. Tarihi "Starometske" meydanı 1918'de antı katolik, Habsburg karşıtlarının düzenlediği kanlı gösterilere, komünist rejimin kurulduğu I948'de bir dizi gösteriye ve nihayet 1968'de Sovyet işgaline karşı yapılan gösterilere sahne olmuştu. Yani Çekoslovakya'nın yakın tarihinin canlı bir parçasıydı bu meydan. Son yıllarda muazzam bir restorasyon gayreti içine giren Çek otoriteleri, meydanı olduğu gibi eski görkemine kavuşturmuş, binaların dışındaki heykeller, tablolar temizlenmiş; meydandaki evler baştan aşağı pembe, yeşil, sarı, beyaz renklere boyanmıştı. Fakat antresi lahana kokan bu barok evin kapısından içeri adıtn atar atmaz, terk edilmiş, bambaşka bir dünya ile karşılaşılıyordu. Merdivenler toz ve is içindeydi. Basamaklarda yer etmiş lekeleri, yıllardır hiç kimse silmemişti. Dairelerin kapalı kapıları arkasından yankılanan sessizlik öylesine yoğundu ki, insan, içinde yaşam olmayan müthiş bir tiyatro dekoru içine girdiği izlenimine kapılıyordu. Ayak seslerimin merdivende bıraktığı gürültüden ürkerek Theresanın oturduğu kata çıktım. Her an kat komşularından birinin aralayacağı apartman kapısmdan "biiyiik birader" çıkıp, bizi "suçiistü" yakalamasından çekiniyordum. Bu ülkcye gazeteci kimliğimle değıl, turist olarak gelmiş olmam, Theresa ile olan buluşmamızı da "suç" haline getiriyordu. Roma'dan ayrılmadan, bir ttalyan meslektaşım, böylc bir buluşmanın ardından nasıl saatlerce polis tarafından ifadesinin alındığını ve anında derhal nasıl sınırdışı edildiğini uzun uzun anlatmıştı. "68Baharı'nda başaracağımıza inanacak kadarsaftık"diyen, Çekoslovakya'nın eski Dışişleri Bakanı o günleri değerlendiriyor. ı Wvw(p ~Xi flt?^^^ Prag'88 ııı ftl m III Ki •aı ııı III Jl tıt ttı !•• »»» MI !•• **« tt< 8 aylık'Bahar Dubçek reformlarıyla gelen "umut 1 9 Theresa (68'de ihraç edilen eski bir Komünist Partisi üyesi): Sovyet işgalini meşru gösteren Husak'ın normalleşme politikası yürürlüğe konur konmaz partiden ihraç edildim. Ve hemen öğretim görevlisi olarak çalıştığım üniversitedeki işime son verildi. Bir otelin restoranında gardrop memuru olarak çalışmaya başladım. Zile dokunmamla, kapı bir hayalet tarafından açılmışçasına usulca aralandı ve kendimi birdenbire Theresa'nın küçük dünyasımn içinde buluverdim. O ana dek Theresa ile telefonda bile konuşmamıştık. Çunkü telefonlar da sıkı kontrol altında idi. Bu randevu, temasa geçebildiğim Theresa'nın bir arkadaşımn arkadaşı tarafından tespit edilmişti. Bu ülkede kaldığım sürece görüştüğüm herkes, böyle çorap söküğü gibi, birbirleriyle ağızdan ağıza haberleşerek, istediğim randevulerı düzenleyeceklerdi. Tıpkı bir direniş örgütü gibi çalışan bir sistemdi bu. Theresa beni hemen büyükçe bir misafir odası görUnümünde olan evinin tek odasına buyur etti. Oturur oturmaz da, üzeri soluk çikolatayla kaplı tatlı bir kekle çayları getirdi. Kütüphaneyi bölen iki barok dolap, geçmişte kalan daha görkemli günlerin anısı olmalıydı. Kitaplardan boş kalan yerlere ise ev bitkileri yerleştirilmişti. Pencerenin yanındaki çalışma masasının üzerinde yaşamının tüm trajedilerinin fotoğrafları vardı. Nazilere karşı direniş hareketinde yaşamını yitiren kızkardeşi, konsantrasyon kampından geri dönmeyen kayınvaldesi ve teskin edicilerle yaşamını sürdüren tek kızı... Theresa Çekoslovakya'nın acı yazgısının her dönemecini ilk elden yaşamıştı. 60 yaşında olmasına rağmen gözlerinde hâlâ, vermiş olduğu uzun mücadelenin gölgeleri vardı. Faşizmin ailesine biçtiği bu acı fatura karşısında önce direniş hareketine girmiş, Sovyet tanklarının savaş sonunda Çekoslovakya'ya özgürlüğünü iade etmesinin ardından komünizmc gönül vermişti. PRAG 68 Çek gençlerİTSovyet işgalini protesto eyleminde AvusturyaMacaristan Imparatorluğu'nun çöküşUyle 1918'de Bohemiya, Moravya ve Slovakya'da kurulan Çekoslovak devleti, iki dünya savaşı arasında tngiliere ve Fransa'nın mUtlefığiydi. 1938'de Mtinih anlaşmasıyla bu iki ülke, Çekoslovakya'yı Hitler Almanyası 'na teslim edınce; Balıdan darbe yiyen Çekler, ümitlerini, Ulkeyi Nazi işgalinden kurtaran Sovyetler Birliği'ne bağladılar. 1946'da yapılan seçimlerde oyların yüzde 38'ini alan komünistler, 1918 subatında gerçeklestirdikleri bir darbeyle iktidarı ele geçirdiler. 20 yıllık bir Sovyet modeli uygulamasımn ardından Alexander Dubçek, bir "bahar boyunca" (8 ay)süren ve "insaniyüzlü sosyalizm" olarak adlandırılan programlarını uygulamaya soktu. Ne ki Sovyet tankları, Varşova Paktı ülkelerinin güçleriyle birlikte bu "bahar"ı kısa çevirmekte gecikmedi. Çekoslovakya'yı 20 ağustosu 21 ağustosa bağlayan gece işgal eden Sovyetler Birliği, ülkedeki tüm demokratikleşme umullarma son verdi. Başa geçen Sovyet güdümlü Husak hükümeti, Çekoslovakya'ya, Doğu Bloku içinde Sovyetler Birligi 'ne en çok bas eğen ülke vnvanını kazandırdı. Husak ve geçen yılın aralık ayında Husak 'tan Kpmünist Parti Genel Sekreterlıği 'm devralan Milos Jakes, Prag 'ı ıdeolojik katılığın merkezı haline getirdi. Hajek'in serüveni burada da noktalanmamış. 1977'de kurulan ve insan haklarını savunan rejime muhalif "Charla 77" hareketine de imzasını basınca, yaşamı tam bir cehenneme dönmüş. Sık sık polise davet edilip saatlerce ifadc vermek, gelen giden tüm ziyaretçilerinin kontrol edilmesi, telefonlarının dinlenmesi bu cehennemin "rutin" olayları haline gelmiş. Fakat ben biraz geriye dönüp, bir "bahar" boyunca Dubçek ekibine hâkim olan ruhu anlamaya çalışıyorum. Siz Prag Bahannı tüm heyecanı ve düş kınklıklanyla birinci elden yaşadınız. Merkezde Brejnev'in "sınırlı egemenlik" llkesi geçerli oldugu sürece, hiç bunun bir düş, olanaksız bir düş oldugunu düşünmediniz mi? HAJEK Başarıya ulaşacağımızı düşünecek denli saftım aslında. ÇUnkü Sovyet dostlarımızın olduğu gibi, komşulanmız Polonya, Doğu Almanya ve Macaristan'da geçerli olan klişeleşmiş düşünce kalıplarını hesaba katmadım. '87 ocağında Gorbaçov da, Sovyetler Birliği'nde Komünist Parti'nin Merkez Komitesi'nde Brejnev politikalannı, savaş sonrası muhafazakâr tutumlar üzerine inşa edilmiş politikalar olarak eleştirdi. Gprbaçov bu politika çerçevesinde toplumda geçerli olan teorik kavramların '30'ların, '40'ların düzeyinde geliştirilen kalıplaşmış kavramlardan kurtulamadığını; bunlardan kurtulmak gereğini, yönetici ekibin bunlardan kurtulmak gereğini kavrayamadığını söylüyordu. Benim için Gorbaçov'un bu değerlendirmesini okumak ilginçti. Çünku o zaman anladım ki, Sovyetler '68'de sadece bizim tutumumuzu anlamak istememekle kalmamışlar ki anlamak istemediler aynı zamanda büyük ölçüde anlayamamışlardı. Sizce 1968'de Sovyet işgaliyle bu ülkede açılan derin yara nasıl kapanabilir? Daha doğnısu kapanabllir mi? HAJEK "Gorbaçov 'tarihimizde artık ak ve kara lekeler olmamaJı' diyor. Bence Çekoslovakya'nın Sovyetler tarafından işgali de açıklan Hajek (68'de Dışişleri Bakanı): 68'de Sovyet dostlarımızın olduğu gibi, komşulanmız Polonya, Doğu Almanya ve Macaristan'da geçerli olan klişeleşmiş düşünce kalıplarını hesaba katmadım. Gorbaçov'un bugün 'kaltplardan kurtulmak' yolundaki sözlerini okuyunca anladım ki, Sovyetler 68'de bizi anlayamamışlardı. ması gereken kara lekelerden biri. Bunu yalnız Çek halkının büyük çoğunluğu değil, aynı zamanda Sovyetler'de de pek çok kişi duşUnüyor. Orneğin Moskova'daki Marksist Leninist EnstitüsU'nUn Müdürü Bay Smirnov bunlardan biri. Smirnov, Ekim Devrimi'nin 70. yılında yaptığı konuşmada açıkça '1968'de Çekoslovakya'da gerçekleştirilen hareket yeniden değerlendirilmelidir' dedi. Sonra geçen şubat ayında da Sosyalist Devletler Ekonomi Enstitüsü'nün Başkan Yardımcısı Yagodovsky de Japon gazetesi "Akahata" ya verdiği ve "Le Soir", "Die Zeit" gibi Batı gazetelerinde kısmen yayımlanan söyleşisinde, 'Bu olayın Sovyetler Birliği'nde bir ön değerlendirilmesinin yapıldığını' söyledi. Tabii burada Yagodovsky'nin, aydınlann yaptığı bir değerlendirmeyi mi, yoksa siyasi sınıfın yaptığı bir değerlendirmeyi mi kastettiği pek açık değildi. Ama en azından bu hareketin bir hata oldugunu kabul etmiş oldu. Yagodovsky, Komünist Parti belgelerinde, 'Prag Bahan' ile 'Perestroyka' arasında bir benzerlik oldugunu da kabul etti. Fakat bu değerlendirmenin kamuya mal edilmesinin, işbaşındaki Çek liderligine bağlı oldugunu söyledi. Oysa biliyorsunuz ki, işbaşındaki yönetim, Prag Baharını bastırmak için Çekoslovak/a'ya Brejr.ev tarafından empoze edilmişti." Dubcek'in modeline uygun "Yani bu yaranın sarılması, .Sovyetler Birligi'nin açıkça 1968 işgaUnin hata oldugunu kabul etmesini mi gerektiriyor?" HAJEK Gorbaçov'un, Sovyetler Birligi'nin her devletin egemenliğine saygı göstermeyi vaat eden ve gerçeğin monopolünün ellerinde bulunmadığını açıklayan yeni politika ilkelerine bakacak olursak böyle gerekiyor. Ayrıca eğer Gorbaçov, 'Perestroyka'nın amacını toplumu modernleştirmek ve toplumun demokratik ve siyasi yapısını geliştirmek ve insan içeriğini vurgulamak olarak tammlıyorsa, bunlar tamamen Dubcek'in 'insani yüzlü sosyalizm' modeline uyuyor. Siz de 'Prag Bahan'nı Tereslroyka'nın ablası olarak mı yorumluyorsunuz? HAJEK Çekoslovakya'da biz sosyalizm aşamasına, kalkınmış bir sanayi ülkesi ve köklü bir demokratik geleneğe sahip bir toplum olarak girdik. Dolayısıyla Stalinist bir iktidar yapısının toplumun ilerleyebilmesi için bir engel teşkil edebileceğini önceden saptayabildik. Gorbaçov'un '80'lerin sonunda yaptığı saptamayı burada Komünist Parti'nin lider kadrosu '60'ların sonunda yaptı" Sizce 'Perestroyka'nın sınırları nedir?' HAJEK "İktidar odaklarındaki bürokrasi, tüm toplumun düşünüş ve davranış biçımi... Bunlar Gorbaçov'un karşılaştığı engeller. Nitekim Gorbaçov'un verdiği tüm söylevler ve hatta kitabı bile bu engellerin üstesinden gelmeye çalışıyor. Çekoslovakya'ya gelince, burada Brej Düşkmklıgı Fakat, kendi deyişiyle "Moskova'da 4 yıl yogun komiinizm" kursu gören Theresa'yı ülkesinde buruk bir düşkırıklığı bekliyordu. Çekoslovak Komünist Partisi'ne Uye olduktan sonra ülkesindeki komünizmin pratikte Stalinizmin taklidinden başka bir şey olmadığını fark eden Theresa, bu kez de mücadelesini "Prag Bahan" için sürdürmeye karar verecekti. Savaştan önce liberal, modern, Avrupa'nın en sanayileşmiş 4 ülkesi arasında bulunan bir Çekoslovakya'da doğmuş olan bu kuşak için baskı rejimini kabul etmek güçtü. Theresa da, tüm Dubçek ekibinde yer alan partili arkadaşları gibi, yeniliklere açık, hoşgörülü, insani yüzlü bir sosyalizm istemişti. Fakat birkaç ay için filiz veren bu düş bir ağustos gecesi sönmüştü. "Evet, 20 aguslos gccesini çok lyl hatırlıyonım. Hava çok sıcaktı. Ben Prag'dan 150 kilomelre uzakla küçük bir köydeydim. Erlesi sabah erkendcn dar, virajlı bir yoldan Prag'a döndüm. Bana hiç bilmeyecekmiş glbl gelen yolun iki tarafına snglı sollu lanklar devrilmişti. Işgal altındaki Prag'a girdigim anda, tankların o ana dek inandıgım her şeyi leker teker devirdiğini hlssettim. Elle tutulacak kadar somul olarak hatırlıyorum bu hlssi.." PRAfl 88 Çek gençllji bugun Batı tarzı yaşam ozlenıı ve Gorbdçov'un Çekoslovakya'ya gecikmelı gelen glasnost nı/cjârırım yarattığı 'reform' arayışı içinde tşgal altmdaki Prag'ı Theresa şöyle anlatıyor: Yolun iki tarafına sağlı sollu tanklar dizilmişti. tşgal altmdaki Prag'a girdiğim anda tankların o ana dek inandıgım her şeyi teker teker devirdigini hissettim. Elle tutulacak kadar somut olarak hatırlıyorum bu hissi. " "İlk izleniminiz bu muydu?" "Evet. Her şey bir an önce uyanmak istediğim bir kâbus gibiydi. Gözlerime inanamıyordum. Sovyetler tminı için kardeş ulkeydi. Dostumuz, müttefiğimizdi. Tüm ideallerimiz böyle noktalanmış olamazdı." Fakat '68 işgalinden önce siz Sovyetler Birliği'ne gittiniz. O ülkede 4 yıl yaşadınız. Böyle bir tepkiyi Sovyetler Birliği'nden nasıl hiç beklemediniz? önünüzde ayrıca 1956'daki Macaristan örneği de vardı, değil mi? Bu sorumla, neredeyse Theresa'nın canını acıttığımı hissediyorum. Yorgun gözleri kısılıyor ve kendini teslim eden bir sesle, "Unutmayın ki" diyor, "Bizim için asıl tehlike hep Balıdan gelmişli. Habsburg İmparatorlugu'ndan ve Almanlardan. Bu ülkede ben ve benim gibiler komünist olduysa, bu Almanlar yuzunden oldu. Savaşın sonunda bizi Nazi Almanya'sından Sovyetler Birligi kurtardı. Bize ozgurlugu onlar verdi. Inandık onlara. Dahası var, sevdik Rusları. Bu nedenle 1946'da yapılan ilk seçimlerde komünistler oyların » / o 38'ini aldılar." Theresa, komünizmin gençlik hareketi içinde ve Nazi hapishanelerinde doğan, komünizmin Çekoslovakya'daki başarısı için tüm sadakatini ortaya koyan bir aydın sınıfın tipik bir temsilcisi. Tavizleri kabul etmeyen, 6070 yaşında olan bu kuşağın ve bu sınıfın temsilcilerini şimdi Ulkeyi yöneten komünist kadro rejimin muhalifleri olarak görüyor ve yaşamlarının geri kalan kısmını vakur bir şekilde geçirmelerine fırsat vermiyor. Kendilerine hiçbir siyasi girişim hakkı tanınmayan ve partiden ihraç edilen bu 400.000 kişinin çoğu ya emeklilik kızağına çekilmiş ya da çöpçülük, temizlikçilik gibi en alt düzeydeki işçiliğe reva görülmüş. Theresa da '68 ağustosundan sonra yaşamı altüst olanlardan biri: "Sovyel işgalini mcşru gosteren Husak'ın 'normalleşme' politikası yürürlüge konulur konmaz partiden ihraç edildim. Ve hemen ogretim görevlisi olarak çalıştığım universitedeki işime son verildi. Kısa süre sonra bir otelin restoranında gardrop memuru olarak çalışmaya başladım. Çok arkadaşımın paylaşlığı bir yazgıydı bu. Kimi kaloriferci, kimi çöpçü, kimi baca lemizleyicisi, kimi de bulaşıkçı olmuştu. Husak'la sapılan vlrajın Çekoslovakya'yı sosyoekonomik açıdan 1948'in çok gerisine götttrecegi açıktı. GS'de "temizlik hareketi"nden nasibini alan Hajek, 1973'e dek küçük bir enstitüde araştırmacı olarak çalışmış. Oğluna üniversite yolu tıkanmış. Oğlunu okutmak için karısıyla birlikte Norveç'e gönderen Hajek, bugün yaşlı köpeği Cesar'la baş başa kalmış, ama Charta77'ye imza attığı için sık sık polise davet edilip saatlerce sorguya çekiliyor. ne\'in işbaşına getirdiği ekip iktidar ıplenni kontrol ettikçe, Perestroyka'dan söz etmek mümkUn değil. Bu ekibin de bir gün Gorbaçov'un gösterdiği yolu izlediğini görmek, muhakkak ki çok hoşuma giderdi. Fakat politika deneyimime dayanarak söyleyebilirim ki, uzun zaman belli varsayımlara dayanarak hareket eden insanların değişmesi çok zor!' Sizce Gorbaçov başarıya ulaşabilecek mi?' HAJEK lnşallah ulaşır. Sovyetler Birliği ve Komünist Parti'nin içinde karşılaştığı engeller hakkında fikrim var. Eğer Batı dünyası Gorbaçov'un dış politikasını anlarsa ve silahsızlanma önlemlerine katkıda bulunursa ve eğer Gorbaçov içerde belli oranda başarı sağlayabilirse, içerde ve dışarda gerçekleştirilen gayretlerin meyve verebileceğine inanıyorum. Ve tabii Gorbaçov, Dubçek'ten çok farklı bir konumda. Karşısında Perestroyka'yı bastırmaya çalışan Sovyet tankları yok. "Sizce Gorbaçov Dogu Avrupa'da gerçekten bir degişim Istiyor mu? Yoksa kendisi onceliklc Sovyetler Birligi'ndeki iç sorunları çözerken, imparalorlugun sınırlarındaki ülkelerde lstikrardan mı yana?" HAJEK Sovyetler Birliği'nde Gorbaçov'un birtakım çetin sorunlarla karşı karşıya oldugunu ve 'Prag Bahan'nın bir yeniden değerlendirmesini yapmanın Gorbaçov'un öncclikleri arasında olamayacağım anlıyorum. Fakat Çekoslovakya'da bazılarımız bundan düşkırıklığı duyuyor. Ne ki, Gorbaçov Sovyetler Birliği içinde 'perestroyka'da ne denli başarılı olursa, burada da etkısi o denli hissedilecek. Bence Gorbaçov^ un Sovyetler Birliği'nde işbaşında geçirdiği 3 yılın etkisi burada hissedilmeye başlandı bile. örneğin Çek liderleri ilk kez kullandıkları dile "reform" gibi bazı sözcükleri dahil ettiler. Biliyorsunuz '68'den sonra, burada 'reform' sözcüğü, ağza alınmayan bir tabu haline gelmişti. tlk kez geçen yıl Husak 'Bazı küçük değişikliklerin, hatta dilerseniz reformların yapılması gerek' dedi. Bunlar çok küçük de olsa, umut veren işaretler. Sonra düşünen, kafa yoran iktisatçılar, artık hükümete ya da komünist parti liderlerine bazı iktisadi olguları eleştiren raporlar sunabiliyorlar. İki yıl önce düşünülemeyecek bir olaydı bu. İki yıl önce böyle bir işe kalkışsaydınız, derhal işinizden olurdunuz. Şımdı ise bu kimseler işbaşında kalabiliyorlar vc yazdıkları bu raporların kopyaları etrafta dolaşıyor. Etrafta dolaşan bu raporları yu/.anlann kimi genç beyinlere kimi de benim gibi partiden ihraç edilmiş komünistler!' Çekoslovakya gibi belli bir sanayileşme düzeyinde olan bir ülkede reformlar için itiş gücu, böyle belli sorumlulııklorda olan ekonomik kadrolardan mı gelecek, yoksa asıl itici güç Sovyetler Birliği'nden uygulanan baskıyla mı gelecek? HAJEK Sovyetler Birligi'nin önündeki mevcut öncelikler varkeı, şimdilik Moskova'dan böyle bir baskının geleceğini sanmıyorum. Kald. ki, Gorbaçovjun yeni düşünüş tarzı, Sovyetler'in gerçeğin tckelini eli < de tuimaktan artık vazgcçtiğini söyiüyor. Eğer Gorbaçov bu düşiln.esinde sanıinu ise kı umarım öyledir Sovyetler şimdi bızc bunları empo/e etmeye kalkmayacaktır. HAJEK'İN EVİNDE Nılgun Cerrahoğlu, eski Çek Dışışlerı Bakanı ve bugunün "rejim muhalıfı" Jırı Haıek ile evındekı görüşme sırasında lkınci çayın ardından Theresa ile bundaıı sonraki randevulan nasıl ayarlayacağımızı konuştuk. Görmek istediğim, Dubcek'in Dışişlcrı Bakanı Jiri Hajek. Theresa, gene bir ortak tanıdık vasıtasıyla bu randcvunun ayarlanabileceğini, giderken çok dikkatli olmaını, Hajck'ın Komünist Parti tarafından en sıkı kontrol altında tutulan isimler arasında olduğunu söyiüyor. Hava kararmak üzereyken sokağa çıkıyorum. "Staromestske" meydanını geçip, geniş "Parizskayani "Paris" sokağına sapıyorum. Staromestske'nin dışı boyanmış, içi terk edilmiş dunyasından daha gcrçek bir yer burası. "Parizska"nın isli, gri binaları gerçek bir Paris mahallesini çağrıştırıyor. Binaların Uzerindeki Yahudi yıldızları ise hâlâ duruyor. Ikinci Dünya Savaşı'ndan önce kentin nüfusunun 'A'ini oluşturan Yahudılerin çoğu bu mahallede yaşamış. Yolumun uzcrinde, 13. yüzyıldan kalma, duvarları neredeyse yosun tutmuş, içı sandal ağacı kokan sinagoga uğramadan edemiyorum. lçeriye süzülen ışık David'in yeşim taşından yapılmış yıldı/ına, 7 kollu şamdanlarına, Üzerinde kutsal dualar yazılı çürümüş kumaş parçalarına garip bir gizem ve hüzün katıyor. Sinagogun hemen yanındaki Avrupa'nın en eski Yahudi mezarlığı ise, kentin en büyüleyici yerlerinden biri. Siyah, pembc ve krem rengi mermerden yapılmış 12.000 mezar taşı, eski bir Müslüman mezarlığı gibi birbirinin üzerine kıvrılmış 100.000 ölüyu bekliyor. Haham Karos'un 1439'dan kalma mezarı ise 1787 yılları arasında kullanılan mezarlıkta, yer darlığından ölülerin bazen 12 kat üst uste gömülduğu söyleuiyor. Tarihin gelgitleri bu kentte öluleri bıle rahat bırakmamış gibi. "Parizska" sokağındaki Yahudi mezarlığı, çok uzun zamandan beri beklediği huzura, sanki ancak şimdi Prag'a henüz gelmeyen baharın bu uzak pazar akşamında kavuşuyor. dek (aksiylc gitmcmcmi salık veriyorlar. Taksi şoförlerinin çoğunun ajan olduğu ılcri sürülüyor. Bu nedenle Kruçef, Mao, Brandt, Pompidou, Gromiko, Castro gibi liderler, devlet adamlarıyla politika yapmış bu devlet adamıyla buluşabilmek için önce Prag'ın Sovyet yapımı görkemli metrosunda A hattının sonuna dek gitmek, sonra da 15 dakika kadar 224 numaralı otobüsü beklemek gerekiyor. "Karanfil Sokak'Ma "Çilek Sokak'ın kcsiştiği noktanın az ilerisinde "Susen Sokağı" buluyor ve 11 numaradaki mütevazı evin önünde duruyorum. Demir parmaklıklı kapının ardında önce, artık zor koşan uzun tuylu yaşlı bir köpek beliriyor, ardından da Hajek. Hajek bir taraftan köpeğin heyecanını yatıştırıyor; bir taraftan da eşyaları 2 duvar dolusu kilaplar, '50'lerden kalma eski bir daktilo ve birkaç modern tablodan oluşan oturma odasına yolu gösteriyor. Dışişleri Bakanlığı sırasında Sovyetler Birlıği'nin Birlcşmiş Milletler'de Çekoslovakya'yı işgalini meşru göstermeye çalışan tüm baskılarına karşı çıkarak tarihe geçen Jiri Hajek, aslında ufak tefek, ince yapılı, güleryüzlü, nazik bir Osmanlı efendisi. Sovyet tanklarının Prag'a girdiği 20 ağustos günü Yugoslavya'da olan ve işgali kınamak üzere soluğu New York'ta Birleşmiş Milletler'de alan Hajek, "Ne yazık ki" dıyor, "24 agustos günü Güvenlik Konseyi önunde işgalin hulu oldugunu soyleyen kon'uşmamı tamamlar tamamlamaz Cumhurbaskanı Gcneral Svobodadan bir telgraf geldi. Ruslar Dubçek'i Moskova'ya gölurmuşlerdi. 1)1renmesine rağmen sonunda Sovyet baskılarına boyun egmck durumunda kalan Svoboda, artık gorevime devam etmemem gerektigini söyliiyordu." Hajek dc, işgalin ardından Husak liderliğinde yürürlüğc konan "normalleşme" politikası içinde gerçekleştirilen "lemizlik"ten nasibıni almış ve bir kenara itilmiş. 1973'e dek küçük bir enstitüde araştırmacı olarak çalışan Hajek'in bu tarihte emekliliği istenmiş ve kcndisıne cüzı bir emeklilik maaşı bağlanmış. Fakat Hajek'in ödediği fatura bununla da kalmamış. Oğluna üniversite öğrenimi yolu tıkanmış ve eski dışişlcri bakanı oğlunu 3 yıllık bir uğraştan sonra, nihayet üniversite öğrenimi için Norveç'e. eski dırcnış arkadaşlarının yanına göndernıiş. Ancak bu, 24 yaşındaki oğlunun Çek vatandaşlığını yitirmesi anlamına geldiğinden, baba oğlun arasında her türlü ilışkinin kesilmesi istenmiş. Kansını da oğlunun yanına göndcren 75 yaşındaki Hajek, sonunda yaşlı köpeğı Cesar'la başbaşa kalmış. Gülümseme yok Çaylanmız soğumuştu. Theresa çayı tazelemeye gittiğinde ben de masanın yanında duran fotoğraf albümünü karıştırmaya başladım. Birinde Theresa kızı Magda'yı kucağında hoplatıyordu. Diğcrinde yıkıyor, bir başkasında parkta gezdiriyordu. 30 yıl önce çekilmiş, mutluluğun fotoğraflarıydı bunlar. Fotoğraftaki çehreler kadar, Prag da değişmiş görünüyordu. Bu hafif sararmış siyahbeyaz fotoğraflarda görünen Prag, Avrupa'nın göbeğindeki o şık, burjuva kent değildi artık. Kentin sokaklarında hiç kimse bu fotoğraflardaki insanların taşıdıkları gülümsemeyi taşımıyordu. Yıllar öncesinden kalmış olmalarına rağmen, Prag'ın ünıversite sıralarında, nikâh törenlerinde, çocuk parklarında alınmış kesitlerinden kalan bu fotoğraflann karelerine giren insanlar, aşağıda tramvay kuyruklarında sessizce bekleyen insanlardan çok daha canlı duruyorlardı. Hajek'in izinde Prag'ın "Oran"ı ya da Çekçesi ile "Bahçeli kent..." Kentin barok, tarihi mcrkezinden uzak, bahçe içinde, gri blok apartmanların bulunduğu bir banliyö burası. Sekiz ay süren "Prag Bahan" boyunca, Çekoslovak diplomasisini yönlendiren Dubçek ekibinin Dışişleri Bakanı Jirı Hajek, burada "Kosatçova Ulice"de oturuyor. Yani Türkçcsı ile "Susen Sokak"ta. Hajek, Çekoslovak rejimi tarafından Dubçek'lc birlikte, Ülkede kalan '68'lilerin en tehlikelisi sayılıyor. Evi sürekli polis gözetımi altında. Çekoslovakya'yı iyi tanıyan Batılı kaynaklar, eski dışişleri bakanının evine SURECEK