Katalog

23 ŞUBAT 1982 KÜLTÖR YAŞAM Cumhuriyet 5 çagdaş bilinm çağdaş teknoloji vehbibelgil UZAYDA BİTKİ ENEMELERİ Bir avuç ihtiyar, bu ihtiyarlar arasında yaşama seTincini yitirıniş raiidire, soğuk yaradılışh rahip, sözde seksenlik genç serseri «Yaşama Sevinci»nin baş kişileri. Boşa y asama bevıncı kıyaslandığında cok büyük aşamalar Içinde olması gerektiği şu yıllardo bu çeviriyi repertuarına alan Şehir Tiyatrosu yukardaki genellemenin dışında kalıyor. züm ona seksenlik delikanlı Erwenter'in oluşturduğu aşk üçgeni de hikayenin romantik yanı. Blr tiyatro; herşeyden önce Böylesine sudan bir oyunda seslendiği seyirci topluluğunu ne gibi sahneleme teknikleri düşünmek, bir kültür kurumu kullanılabilir? Nasıl bir yoruolmak dolayısıyla seyircilerine Bir yaşlılar yurdunda monomo gidilebilinir? Yönetmenin karşı görevini yerine getirmek, ton yaşamda adeta ölümlerini oyuna katkısı n e olur? Kısaca bunlardan ayrı olarak da on bekleyen bir avuç şirin ihtisı, mizansen ötesinde hiç. Ta ları eğlendirmekle bağlıdır. Bun yar, bu İhtiyarlar arasında yaner Barlas gibi tiyatro tutkunu ları yapabilmek icin; tarihin vs şama sevincini yitirmiş genc bir genç kuşak yönetrneni Ya yaşadığımız zamanın dannar ave güzel yurt müdiresi, soğuk şama Sevinci gibi güdiik bir tışını kaydetmiş milletlerarası oyunda harcanmamalıydı... klasik ve yeni tiyatro eserleri Aynı şey oyuna renk katma hazinesinden insanlığa miras Yazan: Robert Mc Enroe / çabasındaki oyuncular icin kalmış ölrrez piyesleri seceTürkçesi: Tunc Yalman / de söylenebilir. Bunda cabarek bir oyun dizisi hazırlamak Yöneten: Taner Barlas / De nın boşuna harcanması yazık. zorundadır... Tiyatronun boş kor . Kostüm: Aydoğmuş / «Sanat Tiyatrosunda: tiyatro görevi, yeni yetişen kuşaklara Oynayanlar: Zihni Göktay, sanatından başka şey düşünbu klasik eserleri tartıtınak, Sevil Ulusoy, Bercis Fesci, memek zorundayız» (1) derken burtun yanında dünya tiyatrola Ahmet Uz, Hale Akınlı, Güherhalde unutmamak gerekir nnda yeni yazılmış, yahut şim zin Öıycğcılar, Gülistan Güki Antik Yunan'dan günümüze diye kadar oynanmaya sıra zey, Uğurtan Atokan, Burcin kadar sanatın görevi, koba gelmemiş değerli piyesleri buOraloğlu, Taner Barlas, Ce çizgılerle derlenecek olursa, lup, seyircisine sunmaktır. mil Şahman, Mehmet Gür «eğlendirmek ve yararlandır(Perdeci. «Perde Açılıyor», han, Mehmet Bulduk / Harmak» ya da «eğlendirirken ebiye Şehir Tiyatrosu. ğitmek» olarak belirlenmiştir, 226). ve «sanatın hic değişmeyen Yaşama Sevinci sırodan bir gerçeği yansrtma nitelibir Amerikah yazarın sıği... vardır... ar.cak tarih için Varadılışlı bir rahip, nişanlı ve rodan bir oyunu. Robert Mc de belli bir zamanın düşüncebu yaşayan ölülere hayat veEnroe'nun ülkesindo ne derelerini, isteklerir.i, gereksinmeren, canlılık getiren sö?de sfik coye kadar tanındığı, yapıtlalerini, umutlarını yansıttığı ölsenlik genç serseri, Yaşamo rının ne dereceye kadar, Vascüde insanlığı temsil eder.» Sevinci'nin baş kişileri. Tiyatfi Rıza Zobu'nun deyimiyle, (2). ro bu ya; aslında kırk yaşla«Sanat çerçevesi» icinde yorında olan işsiz gücsüz ama umlandığı tartışılabılirse de, (1) Genel Sanat Yönetmeni iyi yürekli Wllfred cöp kutugenelde tiyatro severlere yaVasfi Rıza Zobu'run Kosunda bulduğu bir kimliği ala bancı bir isim Enroe. Tobii nuşması. Şehir Tiyatrosu, rak seksene merdiven dayabunca oyun arasında dilimize Aralık 1981. mış Ervventer olarak gelir yurcevirmek icin Yaşama Sevinci' ni secen Tunc Yalman ve ti da... Genç müdire, duyguları(2) Ernst Fischer, Sanatın Ge m belli etmeyen rahip ve söyatro olaymın Batılı ülkelerle rekliliği. s s 8 1 1 . Dikmen Güriin UÇARER zayda toit.ki yetlştirme densmeleri şimdıye kadar bir çok kez yapılmıştı. Amerikalılar tarafmdan da, Sovyetler Birligi tarafmdan da. Fakat bitkiler Dünyadan götürülürken kabin atmosferinin koşulları icinde büyü tülüyorlardı. Bunun fazla ilginçbir yanı yoktu: Bitki na yerde büyümüş, ha uzayda... Burada önemli olan, yerçekimimn yetişme üzerlndeki etkisini görtnekti. Fakat, ne de olsa, denemeler sımrlı kalıyordu. Uzay büyük çapta işletmeye açılacaksa, bitki yetiştirraenin uzaya göre ilkeleri ortaya konmalıydı. İşte bu nedenledir ki Amerikan Uzay ve Havacuık Daıresi (NASA), 1978'de, Uzayda Canlılığı Sürdürmek İçin Yapay Çevre Programı (Controlled Ecological Life Support System) adlı 20 projelik bir program hazırladı. İşin başın* da I>r. Robert Mc Elroy getirildi. Kendisi hem programm başarısmdan, hem de araştıncılar arasında işgiidüm saglamaktan sorumluydu. Bilgin, çalışmaları hakkında şu açıklamayı yaptı: «Programımızın yürürliiğe girmesinden önce de uzayd.i bitki yetiştirme çabalarında huluııulmu?tur. Fakat. bu seferki yaklaşımımız başkadır. Biz şimdi, dünyadaki kapalı çevre, kapalı dolanım sistemini uzayda yaratnaanın yollarım arıvoruz. Dünyamızda bütün olaylar firfk, kimya, biyoloji, yerçekimi, ışık. giineş sıcaklığı, su... Yasalarının karşılıklı etki ve tepkileriyle kendi kendine meydana gelmektedir. Başka bir dünyadan, başka bir çevredeıı müdahale olmamaktatlır. Bizinı sistemimiü sadece uzay toplumlarının tneyve, sebze gereksinraelerini karşılamakla kalmayacak, kah ve sıvt artıklan da durmadan devreye sokmak suretiyle yeniden besin, içme suyu, temizlik suyu ile hava oluşturacaktır. Dünyamızda, daha doğru bir deyimle, doğada, «artık» diye blr şey yoktur. BuRİin «artık» dediğimiz şey yarın elma, domates, limon suyu... biçiminde karşımıza çıkar. Bunlar, canlıJarda et olur. kemik olur, sonra bunlardan da artıklar çıkar.. İşte biz uzayda bu dolanımları kurmaya çalışıyoruı.» Uzay bostan ve tarlalannda zararlı böcekler olmayacağı gibi iklim değişikliği, sıcaklık ve ışık azalıp çoğalmasj, rüzgâr, fırtına gibi şeyler de olmayacaktır. Tabii, en bnemlisi, yerçekimi de olmayacaktır. U Emre SENAN biiimsei bilmeceler Havayı kirleten kanncalar... Kanncamn «termite» denen bir türü vardır. Daha çok sıcak ülkelerde yaşayan termitelerin geniş kannlı dişileri, besin toplayan ve yuvaları yapan erkekleri, savunmadan sorumlu askerleri vardır. Bunlar, odun, kereste, tahta, ağaç gibi şeyler yer ve her yıl 10 milyar ton ağırhğında odun, tahta, kereste ve ağacı kemirirler. Bunu yaparken havaya verdikleri karbondioksit. insanların petrol yakarak çıkardığı karbondioksit kadardır. me halinde bir ağaçın dalına konan arıların dıs ta olanları, kanatlannı çırparak küme içindeki arıları ısıtırlar. îzci arılar bu sırada başa bir kovan aramaya koyulurlar. Kümenin iç sıcaklığı 21,5 derece dolayında kalır. Soğuk kanh olan arılar, ısındıkları zaman yeni yerlerine daha kolaylıkla yerleşîrler. Mekik uzaya sera da götürecek Dünya koşulları uzayda yaratılabılir. Ancak, dünyada yaratılamayacak olan şey, yerçekimi koşuludur. Bunun için uzaya gitmek gerekmektedir. Bu da Mekik'in mart veya nisan ayındaki üçüncü uzay yolculuğunda gerçekleşecektir. Çünkü, Mekik'in bu seferki yolculan arasında bir de «Sera» bulunacaktır. Mekik'in, nâmı diğer Columbia'mn orta bölmelerinden birine yerleştirilecek olan bu sera'da 96 bitki gök yolculuğuna çıkacaktır. Her bitki ayn bir yere konmayacak, 16 bitkilik kümeler halinde 23 santimetrelik bitki birimlerine konacak ve bitki birimleri 6 adet oiacaktır. Bitkiler arasında yulaf (oat) ile îngilizcede «Mung bcan» denen bir «tane» bitkisi, ve yine İngilizcede «slash pine» denen bir tür çam da bulunacak. «MunB bean», Hindistanda çok eski zamanlardan beri yetiştirilen bir bitkidir. Teknik adı «Phaseolus aureus» olan bu bitkinin, yeşil ve san renkte, çok besleyici «tane»leri vardır. Bunlar taze fasulyenin yeşil kabuğu gibi, yenen kabuklar içindedir. Çinde ve öbür Asya Ulkelerinde yüz kadar çeşidi yetiştirilmektedir. Bitki, Amerika Birleşik Devletlerinde, hayvan yemi olarak üretilmektedir. «Slash pine» adlı çaının teknik adı «Pine caribaea»dır. Kereste ve terebantin elde etmek için yetiştirîlen sert gövdeli bir çamdır. Bu çamın uzayda denemeye götürülmesinin nedeni, yerçekimsizliğinin bitkilerde «lignin» olusumu üzerindeki etkisini anlamaktır. Bilindiği gibi, lignin, bitkilerin dik durmasım saglayân, her bitkiye kendine özgü biçiminı veren ve besinlerle kimyasal maddelerin taşıyıcısı organları banndıran odunlu kısımdır. Lignin, bitkilerin, genellikle, yüzde 30'unu oluşturur. Kağıt ve plastik yapımında kullanılan odun elyafı ligninden elde edilir. Mekik'in bu se£erki uzay gezisi 8 gün sürecektir. Bunun gövdesindeki serada yapay (suni) ışık yakılacak ve bitkiler her gün 14 saat bu ışık altmda tutulacaktır. Yani, bitkiier, yapay güneş ışığı alacaklardır. Bitkilerin alacağı ışığı ve sıcaklığı otomatik olarak ayarlayacak araç ve gereçıerle birlikte akü'ler, teypler, bandlar da gönderilecek. Mekik yere indikten sonra ilk iş bitkileri dışan çıkarmak, hepsinin resimlerini çekmek ve tahlillerini yapmak oıacak. İkinci iş, yerde yetiştirilen bitkilerle uzay bitkilerini karşılaştırmak oiacaktır. Eu karşılaştırmanın yapılabilmesi ıçm d.e, bitkilerin uzaya gönderildiği gün, aynı bitkilerin başkalarının da uzay laboratuvarında saksılara dikilmesi gerekmektedir. Sekiz gün sonra bunlar arasındakî farkhhklar açıkça göriilecektir. Uzay ve Havacılık Dairesi fNASA) uzmanları, bitkilerde lignin üreyişinin uzayda azalacağı kanısındadırlar. Pakat, bitkilerin uzayda da, Dünyadaki gibi, dik* olarak yükseleceğini sanmaktadırlar. Bütün bitkiler ışığa hasret olduklan için. Bunda etkiyi ışık yapacaktır. NOT: Uzaydaki çekimsizlik için bazen «En az çekim», bazen de «Az çekim» deyimlerini kullanıyorum. UzayOa çekim konusunda yeni görüşler bu yolda olduğu için böyle yazıyorum. «En az çekim», «minlmum jrravity», «Az çekim» ise, «micro gravity» karşılığı kullanılmaktadır. Uzayda çekimsiz bölge olmadığı görüşü sonucudur ki bu deyimler bulunmuştur. Anlarda ısınma sorunu... Kovanlannı bırakıp kü her hafta bir terim AMONYAK ski Mtsırlılann en önemli tannlarından birisi de Ammon idi. Ammon, yu lıan Nil kıyısmdaki Teb kentinin tannsı idi. Büyük İskender'in islilaları sonuçu Yunan kültürü Yakın ve Orta Doğu'da yayılmaya başladıktan sonra Yunanlılar, hendi tanrılarıyla yabancı ülkelerin tannları arasında paralellih kurmaya başladılar. Mısırlıların Ammon adlı tannsı Yunanlılann Zeus adlı Baş Tanrısına (yahut Tanrılar Başı'na) eş durumda idi. Bu yüzden, kuzey Afrika çölünde, bir kervan yolu üzerinde, her iki tanrı adına bir Zeus Ammon tapınağı yaphdı. Kervan mensupları bu tapınakkırı hem tapmma, hem de geceyi geçirme ge reksinmeleri için kullanıyorlardı. Yani, tapınak. aynı zamanda bir tür han veya kervansaray görevi de yapıyordu. Kervandakiler geceleyin tapınağa gel diklerinde, ilk iş olarak, ısmmah için ateş yakıyorlardı. Ancak, çölde yakacak bulun madıgına göre, deve tezeği yahıyorlardı. Cünümüzde Anadolu halkınm tezeh yakması gibi. Bu yaktian tezekler, tapınağm duvarlannda ve tavanlarında is ve hurum saglık sohbetı anserle savaşta yeni adımlar atıhyor. Yavaş, ama. sürekti yeni adımlar. Adı bile tatsız çağrışımlara yol açan «kanser», son yıllarda bir «kanser korkusa» yaratarak ayrı bir tedirginltği de yaygınlaştırdı. Bazı hastalar en küçük blr belirtide «Acaba kanser belirtlsi mi?» diye irkiliyor. Ama, kanser savaşmda yeni adımlar atıldığı sevin diricl blr gerçek. Newsweek dergisinde yaymlanan «Kanser Raporu»nda, çeşitll organ kanserlerlnde, tedaviden sonra 5 yılı hiçbir yinelerae görülmeden geçlren hasta oranlarmda görülen artıslar veriliyor. Bir çok kanser türlerinde başarılı bir iyileşme sağ lanması, gclecek yıllarda daha iyi sonuçlar alınacağmm da göstergesi. Önceleri. ancak cerrahl girişim, erken yakalanan vücuda yayılmadan çıkanlan kanserde başarı kazanılıyordu. Ancak cerrahl girişimden sonra radyoterapl yöntemi, sonradan eklenen kemoterapi kanser tedavisinde yeni ufuklar açtı. Bugün, kanser dalı ayrı bir tıp disiplinini oluşturtıyor: Onkoloji. Bu daldaki gelişmeler, kanserin yerine. türüne, durumuna, yayılmasına göre bütün yöntemlerin (cerrahi, radyoterapi, kemoterapi gibi) nasıl kullanılacaŞım. hangisinin daha yararh olacağını saptıyor, gerekli olanı E erdal aiabek Kanser yeniliyor mu? K Sekiz günlük yolculuk 5 yılı yîneleme görülmeden geçiren hasta oranlanndaki artışlar Kanserin türti Hodgkin hastalığı Akciğer Meme (yalnız memede)' Meme (yayılmış) , Mide Safra kesesi Kolon Prostat Testis Uterus Melanom (derlV Lösemi (kronik) Lösemi (erişkinakutV Lösemi (çocukakut) l»70 61 10 86 58 12 65 47 60 68 69 70 35 3 35 ısou 80 15 90 73 20 70 52 65 90 73 75 40 15 55 meydana getiriyordu. Bunların içinde tuza benzeyen beyaz billurlar (krislaller), oluşuyordu. İşte bu tuz benzeri beyaz kristallere o zaman «sal ammoniac> adı verildi. «Sal», Latincede, «tuz» demek 61duğundan «sal ammoniac» «Amon Tuzu» âiuamına geliyortiu. Yüzyıllar sonra bu «amonyak tuzu»n dan keskin kokulu bir gaz çıkarıldı. Amonyağı yabancı maddelerden ayırarah ilk inceleyen, rahip kimyacı İngiliz Joseph Priestly (1773 1804) olmuştur. Amonyak bir azot atomu ile üç hidrojen atomunun birleşmesi ile meydana gelmiştir. Buna dördüncü bir hidrojen atomu eklenirse ammonium ion'u elde edilir. işte bu ion'durhi tuza benzer mad deleri oluşturur. Amonyakm uç hidrojeninden biri ehsik olan maddelere «amine grubu» mad' deler denir, Bu eksik hidrojen yerine kar bon ihtiva eden bir grup eklenirse ortaya çıkan madde <amine» adını âhr. Proteinler, «amine» ve «asit» kümelerinden oluşur. Bu yüzden de bunlara «Amino acid»ier adı verilir. Vücudumuzdaki proteinler 20 kadar amino acidden oluştuğuna göre, amino asitten her söz ettiğimizde eski Mısır'ın büyuh tanrısının adını zikrediyoruz demektir. biünrısel güldürüler Konuk kabul eder misiniz? Köpek yan yatmış, dört yavrusunu emziriyordu. İki boş memesî daha var dı. Tam bu sırada beşinci yavru, yanında başka bir köpeğin yavrusu ile geldi: •rAnnecîğim. müsaade eder misinîz arkadaşımla birtikte emelim?» «Necmiye hanım. ben size, beşten sonra hasta kabul etmeyia demedim mi?» «Efendim hasta olan akü, sahibi degil.» nu yaparken de, kolsaatini çerceveye çarptı. Sar at şık bir saatti. Genç ka dm, bozulup bozulmadığını anlamak için bir kaç kez kulağma götürüp dinledi, anlayamadı. Bunun üzerine karşısındaki yolcu, çantasmdan bir göğüs dinleme aracı çıkarıp (yolcu sağlık memuru îdi) saatl iyice din ledi ve: «Üzülmeyin hanımefendi, saatiniz gayet Büzel işliyor» dedi. uyguluyor. Son 10 yılda yükselen iyileşme oranlarına ek olarak üzerinde calışılan yeni maddeler de çok ümit verici. Son yıllartn gelişen dalı Imtnünoloji bu alanda yeni ufuklar açıyor. Bağışıklık bilimi (immünoloji)nin açtıgı ye ni ufuklar, kanser tedavisinin önümüzdeki yıllarda yeni başarılarını müjdeliyor. Mucize ilaçlara eklenen «iııterferon» kanser tedavlsinde çok ümitli gelişmeler yaratma yolunda. Kısaca açıklarsak: 1 Cerrahi yöntem: Kanserli dokuları çıkarıp vücudu kurtarmayı amaçlar. 2 Radyoterapi: Kanserli dokuları ve kanser hücrelerini yokederek vü cudu kurtarmayı amaçlar. 3 Kemoterapi: Kanserli rtücrelerin gelişmesini durduran, böylece de onlan etkisiz kılan çeşitli ilaçlarm uygulanmasıdır. Kan yolunu izlediğinden, kanserli hücreleri yayıldığt yerlerde bularak etkisini sürdüriir. 4 tmmnn tedavi: Kan serli hücrelere karşı direnç maddelerinin savaşmasını sağlayarak tedaviye yol açar. Bu yöntemlerin etkili olabilmesi için de, toplumun kanserle savaşının örgütlenmesi gerekir. Ancak, bu örgiitlenme ile toplumda: Geniş kitle taramaları yapılabilir. Hiç bir hastalık belirtisi yokken kanserin yakalanmasını sağlar. Bütün kusku uyandıran hastalık durumlarının kanser bakımından incelenmesini, bu yolla da has talığın erken tanısını sağlar. Kanserin türüne, yerine, durumuna, yaygınlığına göre en uygun tedavi yöntemlerinin degerlendlrilip uygulanmasını sağlar. Kanserin ne olduğu, nasıl anlaşılabileceği, neler yapılması gerektiğinl topluma açıklayarak kitleleri bilinçlendirir. Toplum daki «kanser korkusu»nu yener. însanm paniğe uğramasmı önler.. Hastaların tanı ve tedaviyi bilinçle aramalanm sağlar. Hiç unutmamak gerekir ki, toplumda kanserden ön ce yentlmesl gereken «kan ser korkusudur>. Bu da, örgütlenmekle, bilgilendirmekle, inandırmakla ola. kısa haberler Işınla romatizma iyileştirme Amerika'nın Stanford Üniversitesi doktorlan, ışınla iyileştirmeye çahştıkları romatizmalılarda, eklemlerin sabah sertliklerini 'i 82, eklem iltihaplarmı % 70 azalttıklarını ileri sürmüşlerdir. Fakat, Mesleklerarası Sağlık Dernegi «spondylarthritc anklosante»m ışmla iyileştirilmesinde kan kanseri tehlikesine (leucemie) dikkati çekmiştir. Fransa'da yapılan Dir araştırma, yeni doğmuş çocukların. yüzde 65'inin ilk üç aylık dönemde, başlarını saga çevirerek yattıklanm göstermiştir. Araştırmacılar, sağ eli daha çok kullanmamızı bu ahşkanlığa bağlamaktadır. Peki ama, neden hep sağı yeğliyor Debekler? Asıl bunun nedenini buimak gerekir. Elinden kurtulmayacak Taş devrinde bir kadın, kucağmda cocuğu ile gelen bir komşusu ile kar şılaşır: Aman maşallah, ma şallah, Allah nazardan saklasın, bu ne güzel çocuk böyle? Tıpkı babasına çekmiş... Alm onun alnı gibi dar, burnu onun burnu gibi yassı, vücudu onun vücudu gibi kıllı... Açıkgöz olacak inşallah... Elinden hiçbirşey kurtulmayacak. Hasta akü Arabası bozulan yolcu önünde durduğu evin kapısını çaldı. Hemşire giysileri içinde genç bir hanım kapıyı açtı. Bir doktorun muayenehanesiydi burası. «Hanımefendi, arabamın aküsü bozuldu. Müsaade eder misiniz telefonunuzla yazihaneye ha ber vereyim de yeni bir akü getirsînler?» Hemşire yolcuyu buyur etmiş, tam kapıyı kapatmşıtı ki üst kattan dokto run sesi gürledi: Sağa yatanlar Bilgisayarlar ve insanlar Bilgisayarla eski kullanıcısı bir gün yolda karşılaşırlar: Hayrola üstat nereye böyle? İş bulmaya. Biliyor sun, yaşım geçkin diye beni işten çıkarmışlardı. Peki, ya sen nereye gidiyorsun? Beni de, modelim değişti diye ıskartaya çı. kardılar. Şimdi bir hurdacı arıyorum. En sert ve en yumuşak Elmas da, grafit de sadec^e karbon atomlarından oluşmuşfur. Fakat. bunların moleküUennin birbirleriyle farklı biçimlerde bağlanmış olmaları elması dünyanın en sert, grafiti de en yumuşak cismi haline getirmiştir. Çağdaş Bilim, Çağdaş Teknoloji yazımızın desenleri Ressam Emre Senan tarafmdan çizilmektedir. Geçen hafta, Beysun Gökçin olarak çıkmıştır. Düzeltir, özür dileriz. Saat muayenesi Tren, Eskişehir'den sonra, esneyerek, yalpa yaparak güriiltüyle ilerliyordu. Pencere önündeki genç kadm, bir ara ca mı aralayarak dışanya bir sey atmak istedi. Bu DÜZELTME