Katalog

CUMHURİYET 13 KASIM 1978 BEŞ EKONOMI... EKONOMI... EKONOMI... EKONOMI... EKONOMI... EKONOMI... EKONOMI... EKONOMI... EKONOMI... BORC 'Borç yiğidin kamçtsıdır*, yeter ki yigit yigilligini gösterebiîsin. Yoksa bir gün gelir. «feamçı şakırtısından geçirmez. olur. Yigitlenemeyen yigit borç kamburu altınds ezilir. büzülür. <kamÇi'yı elinde tutanın boyunduruğu altına girer. Günumuzün bir türlü yifcitlenemeyen yiğitleri, toplam dış borçlan 250 milyar dolan aşan »gelifmekte kamçısı mı... Yiğidin BORÇ SARMALI smanlı devleti ilk kez 1854 yılındo dışardan borç oldı. Londra'dakl Palmer ve Paris'tekl Goldschmied kumpanyalarının verdikleri 3 milyon Steriing, yüz yıl türecek bir borçlanma serüveninin boştangıcıdır. Babıâli, bu borçlanma süreclnde bir türlü bellni doğrultamadı. Borçlandıkça battı. Battıkça borçkındı. Borcluluk yükü altında siyasal bagımsızlığını yitirdi; 19' uncu yuzyılın sonlarına doğru yarısömürge devlet niteliğine düştü. Ülkede, ingillz ve Fransız kumpanyası olan Osmanlı Bankası banknot çıkanyordu. Maliye. yabancı buyruğundaki Düyunu Umumlye'rtin ellne geçti. Nerede bir siyasal sürtüşme çıksa ve BiSbıâll hangi yabancı devletle anlaşmazlığa duşse; birikmiş, suresi dolup ödenememiş ve ödenmesi olasız borçlar pazarlık mosasıno cıkarılıyordu. Bu tarihsel serüven Imparatorluk dağılıp çokünceye değin sürmüş; Ankara'da kurulan hükümet, istanbul'un borçlarını üstlenmiş; ödeme süresl 1954'e değin uzan mıştır. • Türkiye, Iklncl Dünya Sovaşı eneslnde yeniden borçlanma sürecine glrdl. Bu kez kosultorın değlşlk olduğu ön« sürülüyordu. Ne var kl yeryüzundekl borçlanma slstemlni oluşturan ağdan haberslzdik. Emperyallst slstemin parasal tuzaklarının bilinclnde degildik. Uluslararası tekelcl kapltalizmin yapısırtı bilim açısından ortaya koyan kitapların yasaklanmatı. toplumu körlüğe sürüklemiştl. Bir kez borçlandıktan sonra saglanan parasal gücü, sağlıklı üretim amacıyla temel yatınmlara yöneltemeyen ülkelerln borçlanma sarmalına dolanacağın bllmlyorduk. Oysa bu konuda yapılan hesaplar şu sonucu veriyor: «Bır ülke her yıl 1000 dolar borc alırsa. uzun sürmeden: borc. foiz ve anapora ödemeleri ülkeye giren paro miktarını aşmaktodır. 10'uncu vıla gelmdığınde o yıl borc olarak alınan paronın yfızde 90 dolayındo bo lumu eski borç mosraflarına aynlmıştır. 20'ncı yıla gelindiğinde. borç alan ülke. borc aldığı her 1.00 dolor icin geçmiş borcların faiz ve anapara ödemeleri olarak 1 50 dolar vermektedir.î Güncel dunyamızda kapltallzmin borçlanma düzeni böylece Islemekte; az gellşmiş ülkelere borc. gercek kalkmma icin değil, bağımsızlaştırma ve sömürme amacıyla verilmektedir. Uluslararası ünlü kredi örgutlerı bu mekanizmonın araclarıdır. • İklncl Oünya Savaşından sonra sürüklendlğl borc batağında Turkiye'nfn bugün vardığı nokta düşündürücudur. Oörtbeş yıl öncesine değin Türkiye icin yalnız d«vletten devlete veya uluslararası kredi kurumlanndan devlete borçlanma yöntemi geçerllydl Bu aşamayı da geride bırakmıs bulunuyoruz MC hükümetleri dönemind« yaboncı tefecllerden yerll özel şirketlere oçılan krediler almış yürumüş, Cumhuriyet devleti bu tür borclanma slstemlnln kefill olmuştur. Şimdi Batıda 220 bonkoya dağılan özel borçlanma ağının dökümü yapılmaktodır. Süretl dolmus veya dolmak üzere 5 milyar dolar dolayında borc, yıllık 4 milyar dolar dıs ticaret acığı ve toplam 15 milyor dolara tırmanan borc yükü altındayken, Içerdo ve dışardo yoğunloşan slyasl bunalımlarımızı nasıl cözeblllriz? Kıbrıs Ege ve benzerl sorunlarda pazarlık masalarına hangi gücle oturablliriz? Acaba dıs borcların mengenesine sıkışmış ve borçlannı ödemek İcin yeniden borçlanma sarmalına dolanmıs bir Türkiya'nin n« ölçüda bağımsızlığı söz konusudur? O SENARYODA, «KALKINMAK İSTİYORSANIZ, BORÇLANACAKSINIZYAZ1LIDIR VE BUGÜNÜN GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERİ DIŞ BORÇ OLARAK 250 MİLYAR DOLARLIKBİRYÜKÜN ALTINA GİRMİŞ DURUMDADIRLAR BORÇ Y1ĞİPÎN KAMÇTST MI? UYCULAMADA NE OLDU? Oysa uygulamada ne olmuştur? Saglanan dış kaynaklar. kimi orneklerde ayncahklı bir azmlıgın lüks tüketimine gitmiştir. Kimi örneklerde göz boyayıa ama verimsiz ya da çok uzun vadeli yatınmlara bağlanmıştır. Kimi örneklerde ise, senaryonun öngördügü anlarada •verimli* yatınmlara harcanan dış kaynaklar. ithal ikamesi endustrilerinin kurulmasma önayak o!muştur. Ne var ki, bu örneklerde bi'.e senaryonun tam uygulanamadığı görüimüştür. Bü yüme hızının artışı çogu ke/ iç tasarruftan önce ıç tuketimi uyarmış. tosarmf açıgı» kapanamamıştır. Ham madde. ara ve yatınm mal!an açısından büyuk ölçüde dışa bagımh endüstrinin dışeiım gereksinimleri görülmamis boyutlara vanrken. korunmuş iç pazarda tekel fiyatlanyla iş görmeye ahşmış bu endüstrinin dışsatıma katkısı çok stnırlı kalmıştır. Bu koşullarda 'döviz açtğı* kapanacağına giderek büyumüş. ağırlaşan dış borç ytikü. 'gelişmekte olan ülltelerin ekonomik bağımlılıpekıştiren bir r& dönuşmü}tur. kambuzagma düşen uike. borçlannı erteletmek ve *tat* parc» bulabilmek için önce !MF'nin kapısını çalmak, <acı ilâÇ'inı beniansemek ve <ye$U ıjıpı>nı saglamak zorutıdadır. Bu Uacı uygulam&k isterken »muttuz *on>s eren demokratik yönetJmlerin sayıSJ ise hiç de az degildir. HStDEKt ACl llAÇ nmsiî ya da u/.un vadeli yaıınro'ar* harcayan Menderes yönetimi. İMF'nin 1958" de dayattıgı «ocı ildç»ın sonuçlanna dayanamayarak devrUmlstir. Senaryonun 1960larda sahneye konaa İthal İkamesi yoluyla endu8trileşme bölümü. 1970 devalüasyonu ve onu izleyer» 12 Mart reiimiyle noktalanmıştır. 1977 sonunda ise. ith&l İkamesi aşamasınm ötesine geçmek isterken. 'dışa borçlanarak gtlifme* senaryosunun büyuk sa\unucusu Derairel'in yönetiminda. «70 cente muhtaç» hale düşen bir Turkiye vardır. olan» ülkelerdir. Kapitalist dünyanm «rn«rfeez»lerinde bunlar için yazılan •iyüiksever* senaryoda. 'kalkınmak istiyorsanız borçlanacakıınız*. denmiştir. Bu senaryoya göfe. önceleri daha çok «yard»m>. sonralan daha çok 'kredi» adı altında ^gelifmekte olan> ekonomilere saglanan dış kaynaklann.• Tüketime harcanmayacagı ve tümüyle verimli yatmmlara yöneltüecegri. • Böylelikle genişleyecek toplam yatınm hacminin büyume hızını artıracagi; • Artan büyume hızmın öncelikle iç tüketlmi ve dışaljnlan degil de iç tasarraflan artıracağı ve böylece 'tasarruf açığs»mn kapatunasma yardımcı olacağu • Yeni yatınmlarla çeşitlendirilecek üretim yapısının dışsatımlann artmasına katkıda bulunacağı ve böylece 'döviz açıği'Tnn kapanacagı ve; • Borçlanan ülkenin borç lannı ödeyebileceği varsayılmıştır. NASIL BİR SENARYOf Bu «iyiüksever» senaryonun gereğince uygulanması ıcin başrol. kapitalist »istemin ust denetim oranı Uluslararası Para Fonu IMF'y» veriımiştir. Gunümuzün en etkiü ve yetkili «fcamç»»sı İMF'nin elindedir. Bu kurulus artık yalnızca kendi açUgı kredileri degiL özellikle ı»?4'ten beri. petrodolarlan 'Çevirme» işlevtni üstlenen ticari bankalann açiıgı kredileri de güvence aîıına alan bir organ halitıe gelmiştir. Dış borç tu Turkiy* bu senaryonun ilk başansız uygulamasını 1950'lerde yaşarnıs, dış po!itik«âaki hizmetler5ne karşüık Batı'dan sagladıgı dış tüketime ve ve Türkiye her ay 416 milyon dolar bulmalı Türkiye'nin 1978 yıhnda ödenmesi gerekli tum borçlan hesaplandıgında toplam yükümlülük 5 milyar dolara ulaşmaktadır. 5 milyar dolarhk kısa vadeli toplam borcun dökümü şöyledir, Konsolide Devlet Borçlan 430 (Ana para ve faiz ödemesi) IMF borçlan (Ana para ve faiz ödemeleri) . 79 DÇM {1677 ve 1978 ana para ve faiz ödemesi) Kabul Kredileri Kısa vadeli banker kredileri Merkez Bankası borçlan Uluslararası ödemeler Bankası İhracat Ön Finansmanı Mal MukabUi İthalat Digerleri . .»„ „•, 1 378 408 383 240 190 83 1514 135 Dresdner Bank 173 TOPLAM 5.014 Kaynak: TÜSİAD (Milyon Dolar) 5 milyar dolar Türkiye'nin yalnızca kisa dönemli borçlannı içermektedir. Uzun vadeli borçlan bu sayıya kattıgımırda borç toplamının 10.8 milyar dolar oldugu görülmektedir. TUMU: 10.6 MtLYAR DOLAR 10 milyar dolarlık borcun aynntısı söyledir: Dövizle Ödenecek Konsolide Dış Borçlar 6.060.2 DÇM Ana Para ve Faizleri 2.2«3 0 Mal Mukabili İthalat Borcu 1.S14.0 Kabul Kredileri Borcu 408» Merkez Bankası Odeme Gecikmeleri 240.0 TL tle Ödenecek Borç Karşüığı 1500 TOPLAM 1O.W1.3 Kaynak: TÜSİAD (Milyon Dolar) 1978 İÇİN GEREKLİ OLAN Türkiye'nin borç cephesl 5 milyar dolarla ifade odilirken, S milyar dolar da 1878 yılınm ithalatının yapılma«ı için ronınludur. 6z«tle, X978 yüının ekonomi çarkının dön«bilmesi için 10 milyar dolar gereklidir. Oysa. Türkiye'nin 1973 yılı için yaratabileceği kaynak miktan 3.4 milyar dolan aşmamaktadır. Kaynağın dökümü föyledir: İhracat 2.000 000 İşçi Dövizi lDigcr Döviz Gelirlert 250 Bedelsiz tthalat 1» TOPLAM 3.400 Kaynak: TÜSÎAD (Milyon Dolar) KAYNAK AÇIĞI Vt TAZE PARA Dışalim gerekslnmemiz 5 milyar dolar iken. toplam döviz geliri 3.4 milyar dolarla sınırh kabnca, kaynak açıgı 1.6 milyar olmaktadır. Bvı paranın dış. kaynak olarak (Taze para) sağlanması gerekir. Yılın dokuzuncu ayı souunda saglanan »taze para» 285 milyon dolardır. Bu sayı OECD, Libya Bankası. IMF *» çeşiüi bankalardan olusmaktadır. Dökümü çöyledir. IMF 1« LİBYA BANKASI 100 MUHTELİF BANKALAR « OECD KONSOSİYUMU 1 Kaynak: TÜSİAD va gunluk ba«n (Milyon Dolar) Bu 285 milyon dolarhk kaynağtn dışında 85.4 milyon dolarhk IMF kredisinin önümuzdeki gunlerde g*lm«i beklenmektedir. Bunun dışında 8 banka konsorsiyumunun 375 milyon dolarhk kredJ anlaşmastmn müzakeresi sürmektedir. Bu dunnnda en iyi koşullarda 700 milyon dolar daha gelebilecektir. PROJE KREDİLERİ Bunun dışında çeşitlî amaçlar için verilmiç bulunan toplam 703 milyon dolar proje kredisi beklenmektedir. Bu kredi şu kalemlerden oluşmaktadır. DÜNYA BANKASI 205 AET 200 ROMANYA 1« BAT1 ALMANYA 62 AVUSTURYA W NORVEÇ 5« İSLAM BANKASI 20 Kaynate TÜStAD (Milyon Dolar) TRANSPBRIER VB ITHALAT 1978 yılında Merkez Bankası aracıuğı He transferleri ytpılan dışaJım dokumü şöyledir: 50 mîlyon dolar demlr<elik. 30 milyon dolar Milll Savunma, 30 railyon dolar ihracatçı sanayicilere. 14 mflyon dolar kömür. 12 milyon dolar kimya boya. 12 milyon dolar Petkim. 6 milyon dolar kağıtsellüloz, 12 milyon dolar tekstil sanayiine. 15 milyon dolar bakır. yağ ve ambala} malzemesîne harcanmıştır. tRESMİ OLMAYAN KANALLAR Resmi kanaltransferleri bu d*nll lı iken. 1.8 milyar dolarhk ithalat vapıimışur. Bu itfaalatın dökümü jovlçdi ı9î7 ye göre Ton Mitetör Farh Hampetrol 4.9 ıı 475 + % 10.4 Akaryakıt 833 84 + % 0.4 (Davomı 7. «oytodo) Devlet Bakanı Hikmet Çetin, dış borçlanma konusunda Cumhuriyet'in sorulannı yanıtlarken, «Türkiye'yi sürekli olarak borçlanmaya zorlayan çarpık üretim yapısının mutlaka ve hızla değiştiriîmesi gerekli» dedi. Ecevit hükümetinin ekonomik işleriyle görevli Devlet Bakanı Çetin'in sorulanmiM yanıtlan şöyledir: SORU: HÜKÜMETÎNÎZİN DIŞ BORÇLANMA KONUSUNDAKİ YAKLAŞIMINI OZETLER MİSİNİZ? ÇETİN: Dış kaynaklara bağhhğın azaltılması. kalkınma planlanmızın önem li amaçlarından biri olmuştur. Buna karşm iç ve dış nedenlerle. özellikle Üçüncü Beş Yılhk Plan dönemi sonunda dışsatıın ile dışalım arasındaki fark buyümüş. ödemeler dengesi açığı artmış ve dış borç büyük boyutlara ulaşmıştır. Örneğin 1974 yılı sonunda anapara ve faiz olarak Türkiye'nin dövizle ödenecek dış borç tutan 5 milyar 430 milyon dolar iken. 1977 yılı sonunda yüzde yuz dolayında artarak 10 milyar dolann üstüne çıkmıştır. Türkiye önümüzdeki dönemde. hızla kalkmarak sanayileşmek zorundadır. Busrünkü gelişmisük düzeyi ve özellikle dış miş dönemin kısa süreli borçlarını orta vadeye dönüştürerek erteleme yoluna giderken öte yandan da Dörduncü Beş Yılhk Kalkmma Planınm gerçekleşmesi için gerekli olan dış kaynaklan sağlamaya çahşıyoruz. Dış borç ve kaynak sağlamada ve bu arada, tum dış ekonomik ilişkilerimizde. hükümet olarak, ulkemizin gereksinmelertni VB çagın gerçekleri ile birlikte bağunsızlığın gereklerini de dengeü olarak gözönunde tutmaktayız. SORU: TÜRKÎYETNİN ö DEMELER DENGESÎ AÇIGINI KAPAYABtLMEK VE BORÇLARINI ÖDEYEBİLMEK tÇİN BORÇLANMA. DAN BAŞKA OLANAĞI VAR MI? ÇETtN: Elimizde bulunan kaynaklarla ilgili hesaplar ve dış ticaretin bugun Hikmet Çetin: "Türkiye gelecek beş yıl içinde de borçlanmayı sürdürmek durumundadır,, ticaretin boyutlan ve yapısı dikkate alındığında, Türkiye önümüzdeki plan dönemindo de borçlanmayı sürdürmek gerçeği ile karşı karşıyadır. Gelişme sürecinde olan ve hızla kalkmma durumunda bulunan bir ülkenin borçlanması doğaidır. Ancak. bu üJke ekonomisinin geleceğini tehlikeye sokmayan, dışanda saygınlığı zedelemeyen. ne zaman ve hangi olanaklarla ödeneceği saptanan sağlıkh bir boçlanma politikası ile gerçekleştirilmelidir. DİKKATE AL1NMADI Son yıllarda bu ilkeler gözetilmeden uluslararası para piyasalanndan. uluslararası kuruluşlardaıi. hukümetlerden ve firmalardan nasıl ödeneceği dikkate alınmadan kısa sureli borçlanmaya gidilmiş ve bu tutum dış ekonomik iliskilerimiz ve kalkınmanuz açısından bizi bugünku guç duruma getirmiştir. BAĞMS1ZL1Ğ1N GEREKLERt Biz hükümet olarak bir yandan geçkü yapısı dikkate almdığında, belirli bir süre için borçlanmanın devam etmesi zonınlu göruluyor. Ancak. bunun sağlıkh bir borçlanma olması şarttır. Bunun için dış kaynaklara bağımlıhğı azaltan ve dışsatımı arttran bir sanayileşme politikası izlenecektir. Geçmişte, dışsatımm yapısında kalkınma planlannda öngörülen değişiklik gerçekleşürilememistir. Böylece, Turklye, bir yandan petrolünu, öte yandan demirçelik, gübre, kimyasal urünler. tlaç hammaddesi gibl temel ara ısallan ile yatın m mallannın önemll bir bölümünü dışardan döviz ödeyerek getirmek zorunda kahnıştır. Dışsatımlar ve dövtz kaynaklan dışalım gereklerini karşılayamadığından dış açık giderek artmıştır ve Dördüncu Beş Yıllık Plan dönemine girerken 2 milyar dolar dolayında bir dışsatıma karşılık 5 milyar dolar dolayında bir dışalımdan olusaa son derece dengesiz bir dış ticaret yapısı ortaya çıkmıştır. Borçlanma sürecinde kurum haline gelen kârlı bir meslek: Bankerlik ürîdye'nir borçlanma süreci içinde bankerlik i e kârlı bir meslek olarak kurumsallaştı. Türkiyede sermaye katılımı ile bankacüık yapan 10 yabancı bankaya 8 tane daha eklendi. Ancak bunlar genellikle kuruluş izni alamadılar. Bu yüzden de farklı gerekçejrle 'temsilcilik* olarak kuruldular. Örnegin bu bankalar arasında en gözdesi olan Citybank. 'Turkiye ehonomisi uterinde araştırma yapmak ve mali mevzuatı incelemeh amacıyla» geldi. Temsilci bankalann beIirsiz durumlanna Cephe Hukümeti *yasal» nitelik kazandırdı. 1 mart 1977 günü yayınlanan tebliğ ile. 'Ycbancı bankalar borç para tadrliği yapar* denildi. Î Ancak daha sonra buniann izinsiz çalıştığı akla geldi. Bu kez yeni bir tebliğ hazırlandı. İki yıh aşkm süredir bankerlik yapan bu bankalardan, «Türfciye'de bir irtibat bürosu veya temsilcilik kurmak isteyenlerin izin o^ mo*ı» istendi. Bankalann başvurulannda. 'Beklenen faydalann ve ekonomiye katkılaru rıın» bildiıihnesi de isteniyordu. Turkiye'de bugün su yabancı bankalann temsilcmği var • CİTYBANK • DEUTSCHE BANK A. G. • DRESDNER BANK A. G. • BARCLAYS BANK • BERLtNER DİSCONTO BANK A. G. • SAARLANDISCHE KREDİTBAKK A G. • AMERİCAN EXPRESS CO. • VVELLS FARGO TASFİYE EDILENLER Şubesi bulunan bankalar ise kendilerini yavaş yavaş tasfiye ediyor. Ana nedeni «şube yoluyla' çalışmanın yüksek maliyetli olması. Nitekim. tasfiye karan alan Holandes Bank Nedherland N.V.'nin. bu kez. temsilcilik yaptığı ögrenildi. Temsilcilik yapan bankalar resmen mevduat kabul edemiyor. Ama para bulma girişimlerinde buniann aracılık yaptığı herkesçe biliniyor. ARAC1LAR... Yabancı bankalann yanısıra bir de aracılık yapan yerli kuruluşlar var. Maliye Bakanlıgı hesap uzmanlanmn yaptığı saptamaya göre bu aracılar şu isünlerden oluşmaktadır: • TRANSTURK HOLDING A. Ş. • BANKER KASTELLİLER • MUSTAFA DEVECİ VE SUPHI BAYKAM • İNTER KOM (TALHA EBUZİYE BURHAN SİNE) • BREMAR LTD. HOLDING Bir de bunun dışında ırili ufaklı bir ticari kuruluş Batıdan oorç para gırişımınde bulundu. Çoğunun izJediği yonrem. Almanyadaki işçilerin elindekS dövizleri toplayıp kariilıgıru Turkiye'de Türk parası olarak vermek oldu. (Devamı 7. sayfado)