Catalog

Gönülden Bilime Ahmet Inam Bilimle gönülün ne alakası var? Hem "bılım" hem de "gonul" somurulmeye son derece uygun ıkı kavram Kavram çarpıtması, kavramsal "yılışıklık" ıkısı ıçın de çok kolay Çok sık da yapıhyor Hayatında doğru durust bır bılımsel araştırma yapmamış, bılımın ufuklarında dolaşabılecek donanımdan, yetenekten, sabırdan yoksun, dar kafalı bılım teknısyenlerı, bılım ustunde, bılım anlayışında, bılım yorumlarında tekel kurmaya çalışıyorlar Bılımı, tutucu bır tavırla, gokyuzunden duşunmemıze ındırılmış katı kurallardan oluşan, neredeyse buyruk duzeyınde bır sıstem olarak anlamak ıstıyorlar Bılımın emrettığını soyluyorlar "Bılım bunu boyle emreder bre gâfıll" dıyenlerıne rastlamışımdır Bılımın sureklı bır ozeleştırıyle yuruduğunu, ıhtıyatın, olgulara saygının, haddını bılmenın bılımsel etkınlığın temellennde bulunduğunu nedense kabul etmek ıstemıyorlar Nesnel kuralların, kendı yetıstıklerı ortamda oğrendıklerı kurallardan ıbaret olduğunu ılerı suruyorlar Gonulse, şarkı sozlennde bol bol anılan, ne ıduğu belırsız, duygusal çağrısımlarla dolu, ıçı boş bır sozdur Çoğu zaman soz geçıremedığımız duygusal eğılımlerımızı dıle getırırken kullanırız "gonul"u Kımılerıne gore "mıstık", "karanlık", "cıvık", bıımsel addıyetle hıçbır bıçımde uyuşmayan bır kavramdır Boyle duşunenlerın dayanakların vardır gonlun bılıme aykın olduğunu soylerken Hıçbır bılımsel yapıtta "gonul"den soz edılmez Ne bılım tarıhınde ne teknolo/ı tarıhınde bızı nesnellıkten uzaklaştıracak "go nul" kavramına rastlamayız Bılım addıdır, akılla yapılır, "gonul"le değıl Hangı matematıksel modellemede, bılımsel deneyde, bılımsel çıkarımda duygusallığın yerı olabılır kı7 Oznellığın terkedıldığı yerde başlar bılım Bılımle gonul ılışkısını entelektuel çevrelerın onemlı bulması, belkı de su kosullarda gerçekleşebılır 1. Avrupa'da ya da Amerıka'da kımı saygın duşunurler, bu konularda kıtaplar yazıp tartısma baslatmıslardır, bızımkılerde bu tartışmaları Turkçe'ye aktarmak ısterler, çevırı yaparlar, bu tartışmaları okuyup okuyup, anladıkları kadarıyla bu konuda yazılar yazarlar (Gazete makalesı olarak, edebıyatsanat dergılennde, renklı yayınevlerının renklı urunlerınde ) Batı'da pıstığı ıçın bıze de dusmustur 2. Dışarıda buyuk dusunurler konuyu tartışmışlardır, belkı de uzun yıllar once Onların adını ve yapıtlannı anıp, konuyu ucuz ve sığ bıçımde Islamıyetle, tasavvufla ılıskılendırmeye kalkışırlar Kulturumuzun derınlıklennde yatan bılımgonul ("ılımkalb", "ılımnefs" ) ılışkısıne Batılı yorumlar getırmeye çabalarlar Tersı de olabılır Bılımgonul bağının Batılı yorumlannm tasavvufî yorumlarına gırışırler Boyle çabalar elbette onemlıdır ama, uzun çalışmalar gerektıren ufuk genıslığı, bakıs derınlığı ıle başarılı olunabılır 3. Konunun polıtık yanı ele alınır, bılımgonul ılıskısının bellı "ıdeolo/ık" temelı olduğu ılerı surulur Bılımle gonulu ıç ıçe gormenın "tutucu", "gerıa" çevrelenn ısıne yarayan, ıleriemeyı engelleyıcı, "ıdealıst" duşuncenın ekmeğıne yağ surmek olduğu savunulur "Bılım duşmanı ınsanlar, bılımsel anlayışı bozmak, sulandırmak ıçın "gonul" dıye bır kavramdan soz ederler" savı ortaya konur Bılım gonul bağı, bu durumların dısında farklı anlamlar ıçeren onemlı bır konudur Batı'da Pascal'ın, bızden Cazâll'nın kımı sozlerıyle geçıştırılecek, Yunus ve Mevlânö'dan alıntılarla hemen çozulebıleceğı sanılacak basıtlıkte değıldır Ne bılım ne de gonul ucuz bakıslara kurban edılmemelıdır Ulkemız, hâlâ ders kıtapları duzeyınde, ansıklopedık bılgıler veren, kolay anlasıldığı sanıldığı ıçın sevılıp okunan yazılann, bılgılerın otesındekı araştırmalara yeterınce onem vermıyor Bılımsel araştırmayı gerçekleştırebılen, onun heyecant ıçınde, askla, dus gucuyle çalışmalar yapabılen ınsanda, bılımgonul ayrılığı çoğu zaman yaşanmaz Yaratıcı bılım adamları, aklıyla mı duşunur, gonluyle mı? Elbette duşunebılen, yaratıcı dusunebılen bır ınsanda gonulle akıl ayrılmaz Gonul, duygusal yanımız değıldır yalnızca Şu basmakalıp "kalp akıl" ayrımıyla ılgısı yoktur 'gonul'un Gonul ne akıl ne duygudur, bazılarına çelışkılı gelebılecek bır deyışle, hem akıl hem duygudur Kendını dusunduğu konuya verememıs, o konusla "ıçten", "yurekten" bağlar kuramamış, salt kalıpları ızleyen, konunun "otonte"lerını taklıt eden, akış dıyagramlarının dısında duşunmeyı bılmeyenler, aklın yolunu ızledıklerını soylerler Aklın, onların sandıklarından daha genış bır ufku olduğunu, aklıyla gonlunu bırleştırmıs akıllı ınsanlar gorebılırler Ezbera, dar, sığ dusunmeye "akılla duşunme" dıyenlere, gonulle dusunen yanımızın neden gulumsedığını anlarlar. 824/2 Saçmalamak, isabetli karara engel değil Yankı Yazgan Y uzde 80 olasılıkla 4 000 dolar kazanabılecegınız bıı bdhiM mı teıuh edersınız yoksa kurasız çeküış sız 3 000 dolaıı alıı yıdeı mısı nız? Insanlar karışık rısklı du rumlarda karar verirken tercih yaparken pek oyle her zaman mantıklı ve akılcı davranmazlar m m m ^ m m m m K m m m Pekı nasıl karar verırler 9 Bu (belkı de bıze pek âşıkar gelen) gozlemı yapıp ve didınddiı gelen t>oı unun cevabının pe şme duşpn ıkı dpnpyspl psıkolog Amos Tversky ve Daniel Kahneman ı ısklı ve belıısız koşulldidd kdidt ve ter cıh sureçlerını deney ortamma taşımak ıçın kumar ve bahıs ı seçtıler 19701ı yılldrdd hemen her oğleden son ra Kudusun kafelerınde buluşup saatlerce konuşan ıkı kdfddar yenı bdhibleı turetıp bu bahıslerde kım nereye oynardı sorusunun cevabını da kendılerı vererek bmlerce kdrdr orneğı yelıstııdıleı Mantıklı ve hesdpışı ekonomi dunyasına psıkolojının zıhınsel mekanızmalann bahısle rın ınsan aklının oynaklıgının behrsızlık ve rasgelelıgın gırışınden sorumlu tutulan Kahneman 10 Aralık 2002 de Stockholmde Ekonomi Nobelını teslım aldı Tversky 1996 da olmeseydı yanında olacaktı belkı de Nobel Ekonomi Ödülünü alan Kahneman ve "insanlar karışık, riskli durumlarda, karar verirken, tercih yaparken pek öyle her zaman mantıklı ve akılcı davranmazlar" kuralı... lıtımın) temel ılkelerının çozulmesınde kullanılan hayvan modelı Tveısky ve Kdhneman bu eğlentelı ortaklıga gırdıklerınde bırısı (DK) Prıncetonda otekı (AT) Stanfordda sona eren ılgınç bır akademık hayatın henuz başlarındaydılar Kahneman bır deneysel psıkolog olarak Nobel Ekonomi odulune layık gorulmesıru anlamaya çalışırken ekonomi dergı•••••••^•ı lerınde yayın yapmış olmalannın be lırleyıcı olduğunu belırtıyor Karar alma alanındakı çalışmalarını oncelerı klasık bılımsel dergılerde yayımlarken 1979 da Lcono metrıca'da onemlı bır makale yayımladüaı Psıkolojı ve ıl güı dısıplınlerdekıler ıçın sıradan olabılecek bır çok goruş ekonomi alanında bekledıklermın uzeı ınde etkı yaıattı insanın yanılgısı Ekonomi başta hesapta yoktu Bahıs problemlerıyle başlayan araştırma çızgılerı karar verme ve durumu de ğerlendırme deneylerıyle genışledı Davıanışın deneysel yontemlerle araştınlmdsı sonucu elde edılen bılgılerın çızdıgı pek de makul ddvranmayan karaı alıcı ınsan modelı ekonomi alanında genel kabul gormuş rasyonel ve mantıklı davrdnan kendı çıkarlannı goren ve kollayan ınsan modelını sarstı Bıze oyle geldıgı ıçın oyle kabul et tıgımız bır çok şeyın oyle olmadıgını ekonomi alanına kabul ettıren Kahneman ve Tversky dgılerını ekonomi ala nryla sınırlamamışlaıdı Her ıkısının de 19801eıın so nundan başlayarak kendı başlanna ama bırbırlerınden tu muyle kopmaksızın surdurduk lerı araştnmalar sıyaset tıp gundelık hayat ve mutluluk gıbı bırbııındenuzakgozuken anid karar mekanızmalannın ıyı ko tu aynı ükelere sadakatle ışledıgı alanlara yayüdüar Tversky nın 1996dakı vakıtsız olumunden bırkaç ay once be raberce yayına hazırlamaya ko yulduklan ve Kdhncman ın 2000 de tamamladıgı Choıces Values and Frames (Tercıhler Degerler ve Çerçeveleı dıye geçıcı bır Turkçe başlık koya cagım) kıtabının onsozunde Kahneman çalışmalarını dort başlıkta ozetlıyor Tamam mı, Devam mı? Yarışmalardakı tamam mı devam mı kararlarma benzeyen bır durum ıkılının teorılerını kurar ken gehştırdıklerı deneylerde kullandJdarı bahıslerıne bır ornek Yuzde 80 olasılıkla 4 000 dolar kazanabılecegınız bıı bahısı mı tercıh edersınız yoksa kurasız çe kılışsız 3 000 doları alır gıder mısı nız ? ınsanlar yuzde 80 garantılı parayı dlıp gıdıyor1 Pekı yuzde 20 olasılıkla 4 000 dolar kazanabılecegınız ve ya % 25 olasılıkla 3 000 dolar kaza nabılecegınız ıkı bahısten hangısını oynamayı tercih ederdınız dense 1 ınsanlar n aparlar' Olasılıklar bırbırıne yaklaşınca ya da bu tarafta kı kesınlık ortadan kalkınca rıskal maya başkrlar Yuzde 65 4 000 dolarlık bahse gırmeyı tercih edı yor Tercih, garantılı kazançla garantısız daha fazla kazanç arasında oldugunda tercih açık farkla sağlam kazanç yonunde Kahneman ve Tversky bunu rıskten kaçınma olarak tanımlamaktalar Kaybetme heı durumda olası olunca üa kayıp olasılıgın dan bırısmı seçme durumunda ıse rısk alıcı davranış artı yor kazanma olasılığı duşuk ama meblağı buyuk olana meyledıverıyor ınsanlar 4 nokta Her etken, kararlan aynı şekilde etkile Meyve sineği ve bahis Bahısler karar aıaştırmalarının meyve sınegıdır Ne dır bu batııs kumar merakı dıypnlerp Kahneman ın ceva bı basıt Genetıkte dıosophıla (meyve sınegı) neyse Ka rar teorısını oluştururken de bahısler bızım ıçın oyle oldu Drosophıla ları lıse bıyolojı derslerını hakkıyla okumuş olanlar hatırlar go? rengının (ve her turlu mendelıyen ka mez. Bırıncısı kararlar dığer etkenlerden her zaman eşıt agırlık'ta ve dogru orantılı etkılenrruyorlar Tercıhlerımızı yapış sıramız oncekı durumdan sonrakıne nasıl geçüdıgı belırleyıcı ornegın bır bahıstekı olasılıgın '/o39ddn % 40 a 1 puanlık artışı % 0 dan % 1 e olan 1 puan ıle eşıt değıl Satmıyorum iste! Rıskten kaçınma olarak tanım lanan ıkmcı kuramsal sonuç kazanç olası oldugundd rıskten kaçanlann kayıp olası oldugunda rıske koştugunun kanıtlanması (Yazının guışındekı bahıs ornegmı bu ku ramsal sonuçla ılışkılı olarak tekrar okuyabılırsınız) Kah