Catalog

İNSAN VE D A V R A N I Ş I Sopunların cözümünde elestirel Eleştirel düşünce yöntemini benimseyen kişi, karşılaştığı sorunların cözümünde nasıl bir yol izleyecektir? Doğan Cüccloğlu, Los Angeles orunlarla karşılaşan insan değişik tepkıler yapar Sorunun karmaşıklığına, iç dunyasındaki önemine göre bu topkiler kişiden kişiye değişebilir Çoğu kere insanlar bir sorunla karşılaştıklarında şu üç genel gruba giren tepkilerden birini gosterırler: 1) Düşünmeden, birdenbıre taşkınlıkla (impulsive) hareket edenler Örneğın, nışanlılarıyla aralurıııda çıkan ılk anlaşmazlıkta, nişan yuzuğunu hemen geri verıverırler 2) Başkalarının verdiği akılla hareket edenler örneğin, nişanlısıyla aralarında çıkan ılk anlaşmazlıkta, hemen arkadaş, ağabey, abla ya da anababalarından akıl sorar ve onların soyledıklerını uygularlar. "Onlar benden daha büyük, benden daha iyı bılırler,"derler 3) Olayların kendı kendini halletmesinı, sorunun ortadan kalkmasını bekleyenler Örneğin, nişanlılarıyla aralarında çıkan ilk anlaşmazlıkta, bu sorunu bir daha konuşmaz, sanki hiçbir şey olmamış gıbı devam etmek isterler. Zamanla o sorunun ortadan kalkacağını, zamanın her şeyi çözeceğine ınanırlar Bu tür yaklaşımlar sorunu etkili biçimde çözemez, uzun zaman içinde eninde sonunda çözülmemış sorun yine bireyin karşısına. belki de daha büyümüş ve karmaşıklaşmış olarak çıkar En kötü yanı, bu yaklaşımlar bireyin kendine olan güvenini azaltır ve onu daha dışa bağımlı hale getirir Bu yazıda eleştirel düşünceyi kullanan bırının, karşılaştığı sorunu çozmek içın adım adım nasıl bir yol ızleyeceğıni gözden geçıreceğiz. Daha once yukarıda kısaca ozetlediğimiz türden soruna yaklaşımları Kalıplanmış insan kullanır. Gelişmiş insan paradıgması içinde eleştirel düşünceyi kullanan kışi, aşağıda özet olarak verdığimiz beş adımla ıfade edilen bir yöntem içinde soruna yaklaşır Bu beş adımın kendi ıçlerinde alt basamakları da vardır S tiğimiz gibi, genellikle sorun dış dünyada değil, bireyin dış dünyaya bakış biçimindedir Eğer sorun iyi tanımlanmazsa, sorun yerine başka bir konu üzerine dikkat çekilebilir ve bu hata hem enerjı hem de zaman kaybına yol açar. Aşağıdaki üç ornek, sorunun tanımları arasındakı farklara dikkati çekmek içın verılmiştır. "Boyum çok kısa " "Boyumun çok kısa olduğu kanısındayım " "Okul sıkıcı bir yer." "Okulda sıkılıyorum." "Başarısız bir ınsanım." "Bir sınavdan zayıf aldım." Her üç örnekte, çok genel bir ifade daha özel bir ifadeyle karşılaştırılmıştır. Sorun genel düzeyde ifade edılince. çozum getirmek çok zorlaşır. özel bir davranış sorun olunca, söz konusu davranışı değıştirebilmek daha olası hale gelir Eğer sorun baştan yanlış tanımlanmışsa, gözde o kadar büyuyebılır kı, çözüm için seçenekler aramaya bıle girişilmez Sorunun kapsamı daralıp belirli bir davranışa indırgenince gerçekçi çözüm yolları aramak olasılığı artar Bir örnek alarak, bu sorunun çözümunu adım adım izleyelim. "Okul sıkıcı bir yer," orneğini ele alalım Eğer, "Okul sıkıcı bir yer," düzeyinde kahrsak butün, okulu değıştirmekten başka çare düşunemeyız Bütün okul düzeninı değıştırmenin gücümüz içinde olmadığını anlayamıyorsak, ya okul düzenini ya da kendi gücümüzün sınırını algılamada önemli aksaklıklarımız var demektir. Sorunun özünü anlamada gerçekçi olmak ve sorunun kapsamını iyı belirlemek gerekir Sorun "Okulda sıkılıyorum," biçiminde ifade edildiğı zaman, sorunun okulda değıl, bızim okulu algılayışımızda yattığı görülür Böyle bir tanımlama sonucu okulu değiştirmek yerine, okulu algılayış bıçımımizi inceleyip değiştırmeye yöneliriz Sorunun özünü doğru ve gerçekçi biçimde ifade edebılmek için aşağıdaki adımları ızlerız a. İçinde bulunduğum durum içinde hangi sonuçlara ulaşmak istlyorum? 1. Adım: Sorunun Tanımı Sorunun tanımının alt basamaklar vardır Bunlar: a. İçinde bulunduğum durum içinde hangi sonuçlara ulaşmak ıstiyorum? b. Sorunu açık seçık olarak nasıl ifade edebilırim? "Problemı anlamak çözümün yarısıdır," derler Aynı ilke, günlük yaşamda karşılaşılan sorunların cözümünde de geçerlidir Eleştirel düşünceyi kullanan kişi, ilk adım olarak karşılaştığı soruhun özünü anlamaya yonelır. Sorunun ıfade edılış tarzı, tanımı, soruna yaklaşım bıçıminı büvuk ölçüde etkiler Daha önceki yazılarımızda da belirt3264 "Bu sorunun çözumünü niçin istiyorum, clde etmek ıstedığım sonuç ne" sorusunu sorarak, kafamızdaki soruna açıklık kazandırmaya çalışırız. Nasıl bir sonuç beklediğimizi, neye ulaşmak istediğimızı bılmemız gerekir. Böyle bi r soruya karışılık olarak aldığımız ilk cevaba, "Nıçin" sorularını sorarak, istediğimiz kadar irdeleyebiliriz Yukarıda örnek olarak aldığımız, "Okulda sıkılıyorum" sorununa, Kaya ve Vehbi'nin verdiği cevapları ayrı ayrı ele alalım. Kaya, kağıt kalem alarak, sorununu yazarak açıklığa kavuşturmak ıstıyor. "Okuldan sıkılıyorum." Bu sorunun çözumünü niçin istiyorum, elde etmek ıstediğim sonuç ne? Okula gitmekten zevk almak istiyorum'? Niçin? Okula gitmekten zevk alırsam, daha istekle derslerıme çalışır ve sınıfımı geçer ve okuldan mezun olurum Nıçın okuldan mezun olmak istiyorsun? Kendi yakın çevremin kısıtlayıcı koşullarını kırıp, iç ve dış özgürlüğümü bulabilmek için iyi bir eğitim almam gerektiğini düşünüyorum. Irdelememizı burada bıtırelım Bu aşamada kışı, sorunun ne olduğu ve bu sorunun çözumüyle ne gıbı bir sonuca ulaşmak istedıği konusunda açıklığa kavuşmuştur Aynı sorunla işe başlayıp, farklı sonuçlara ulaşmak isteyenler olabilir Kişilerin sorunları başta benzer olabilir^ ne var kı bekledıklerı sonuçlar farklı olabılır. "Okulda sıkılıyorum," sorununa Vehbi farklı beklentılerle yaklaşabilir Bu sorunun çözumünü niçin ıstiyorum, elde etmek istediğim sonuç ne? Okuldan ayrılmak istiyorum'? Nıçın' Ben iş hayatına atıimak ve iş adamı olmak istiyorum. Okulda boşu boşuna zaman kaybedeceğim e, bıran önce ış hayatına atılır, tıcaret alanında deneyim kazanmaya başlarım Niçin eğıtımını bıtırınceye kadar beklemek ıstemiyorsun? Okulda iş hayatıyla ilgili bir şey oğrenmiyorum öğrettikleri konuların hıç birinin bana yararı yok Boşu boşuna zaman kaybı Bir an önce işimi kurup, evlenmek istiyorum Gördüğünüz gibi, Kaya ve Vehbi aynı sorunla işe başladılar, fakat farklı sonuçlara ulaştılar. Bütün bu irdelemelerden sonra kişi, daha bilınçli olarak sorununu açık seçik olarak ıfade edebilecek hale gelmıştır. edebilirim? Kaya, sorununu şimdi şöyle ifade edibilır "Ben belirli bir yaştan sonra şu anda içinde yaşadığım çevreden çıkmak, b. Sorunu açık seçik olarak nasıl Hade kendi istediğım yaşamı kurmama olanak verecek bir ortama girmek ıstiyorum. Bu değışmeyı yapabilme gücünü verecek kaynak, eğitim Bu nedenle iyi bir eğitim almam gerekiyor Halbuki ben okuldan sıkılıyorum. Nasıl olur da hem eğitime önem verır, hem okuldan sıkılırım? Acaba okulu şu andaki sıkıcı çevremin bir parçası olarak mı gorüyorum? Anlaşılıyor ki, okulla ilgili yaşantı ve algılamamda bir bulanıklık, bir karışıklık var Okulla ilgili algılarımı dikkatle gözleyip, beni bulanıklık ve karışıklığa götüren yönleri ortaya çıkarmalıyım." öte yandan Vehbi ıse, ılk aşamadakı irdelemeden sonra sorununu şu şekilde formule edebılır "Benim temel amacım iş hayatına atıimak, zengin olmak ve bir an önce evlenmek Okulun bu amacı gerçekleştirmemde bana yardımcı olacağı kanısında değilim. Bu nedenle okulu kendi amacımın dışında ve ılışkısiz gorduğüm içın sıkılıyorum Pekı sıkıldığım halde nıçın gitmeye devam ediyorum' Çünkü bütün aılem benim okuldan mezun olmamı istiyor; onlar zorladığı için gidiyorum " Bu aşamada hem Kaya nem de Vehbi için sorun genel düzeyde kalmaktan çıkmış, daha özel bir düzeye inmiştir Şimdi ikinci adımı atarak bu adımdaki gerekli işlemlere bir göz atalım. Bu adım da şu alt basamakları içerir a. Sorunun kapsamı ne' Sınırları bellı mi? b. Bu sınırlar içinde mumkun seçenekler neler? Seçeneklerin bir listesinl çıkarmadan önce, seçeneklerin içinde yer alacağı durumun sınırlarını çizmemiz gerekiyor Bu sınırlar içinde seçenekler olabilirlik kazanırlar a. Sorunun kapsamı ne? Sınırları belII ml? 2. Adım: Ne gibi seçenekler var? Sınırlar, durum içinde var olan ve kişinin değiştirmeye gücünün yetmedıği koşullardır. Bu koşullar aile, arkadaş gibi sosyal koşulları, kazanç ve harcama gibi ekonomik koşulları, zaman ve yerle ilgili başka sınırlamaları içerir. Verdığimiz örnekte Kaya ve Vehbi'nin sınırları benzer ya da farklı olabilir. Her kişi kendı sınırları çerçevesi içinde seçeneklerini seçmek zorunda