Katalog

TEVFİK ÇAVIJAR B u yılın kasım ayında halkımız 23. kez milletvekillerini seçmek için sandık başına gidecek. Yalnız bu sayının tespiti Uzerinde biraz durmamız gcrckccck. Şöylc ki, Birinci Osmanlı Meclisi Mebusam'nı oluşturan 1877 ve 1878 seçımlerinde halk ikinci seçmenleri doğrudan doğruya seçmemiş, eski yöntemlerle zalen belirlenmiş olan ll üenel Meclisi üyeleri ikinci seçtnen olarak bu görevi üstlenmişlerdir. Bu uygulama yalnız Istanbul'u kapsamamıştır. Diğer yandan birinci TBMM'nin noksan üyelerini seçmek için yapılan seçinı de lanı anlamıyla bir genel seçim gibi kabul cdilcmez. Gözönunde tuttuğumuzda 1983 seçimleri seçmenlerin şu ya da bu biçimde genel olarak oy verdiği 20. scçim olacaklır. Bu yırmi seçimin birincisi 1908 yılında yapılmışlır. Yirmi genel seçimin onunda seçmenler millelvekillerini doğrudan seçmemiş, ikinci seçmenler aracılığıyla seçmiştir. Yani bu seçimlerde iki de receli seçinı yontemi kullanılmıştır. İki genel seçimde, seçimlere ağırhğını koyan bir siyası parti değil, bir dernek olmuştur. Bu dernekler sonraları Turk siyasi yaşamında önemlı bir yerı olan lllıhal ve lerakkı ılc Cumhuriyct Halk Fırkalarının çekirdekleridir. Yırmi genel seçimden allısında tek partı seçime kalılım^ur. Böylece 1908 yılından bu yana yapılan seçimlerin 14'unde bir den fa/la partı yer almış ve seçime katılmış (ır. Demokralık gelenekler açısından öncmli sayılması gereken bir olgudur bu. 1908 seçimlerinden sonra Meclis açılıyor, Abdülhamit'in önünde Meclisi Mebusan Marşı çalınıyordu letvekillerinin gerçek sayısı lSOdolayındadır. Toplam 220 kadar milletvekili oldugu dUşünUIUrse, Meclisi Mebusan'a birçok muhalif milletvekilinin girdigi ya da sonradan muhalet'etı seçtiğı anlaşılmaktadır. 1908 seçimleri hakkında en ayrıntılı bilgiyi Istanbul seçimleri için bulnıaktayız. bunun temel nedeni buradakı basm organlarının noksansız sayılabilecek kolleksiyonlarının $u anda elimizde oluşudur. İkinci seçmenlerin seçimi yaklaşık iki ayı bulmuşiur. Sonra eski tarihle 30 teşrinisani 1324'de (3 aralık 1908'de) ikinci seçmenler postane binasında Istanbul milletvekillerini seçmek için toplanmışlardır. 500'ü aşkın ikinci seçmenin katıldığı bu seçimde kullanılan oy sandıgı Matbaai Askeriye Muduru Ziya Bey tarafından "pek sanalkflrane" bir şekilde yapılmıştı. Bu sandık daha sonraki seçimlerde de kullanılmıştır. Seçim gunü 1. Nişancı Taburu postaneyi muhafaza altına almıştır. Muhalifler bu olayı ikinci seçmenler üzerine dolaylı bir baskı olarak nilelemişlerdır. Seçimin bitiminden sonra sandık başta bandonun bulunduğu büyük bir "sandık »layı" ile şehremanetine yanı bclcdiye binasına göıUrilImUş ve burada "htyell leftişiye" tarafından oylar sayılarak gereklı belgeler ha7irlanmıştır. 1980 seçimlerinin Türkiye'ye getirdiği bir başka olay da "sandık alayı"dır. Bu alay bir nev'i bayram havâsında du'/cnlenmişlir. Başlangıçta halk, şcnliği içten biçimde kendilijindcn düzenlemiştir. özellikle ikinci seçmenlerin seçildiği mahallede oy sandıkları, seçimin bitişinden sonra mahalleli tarafından süslü bir arabaya (çoğunlukla bu araba kağııı ya da ilkel bir yuk arabası olmaktaydı) konarak, davul zurna refakatinde ve mahallenin esnafı, yetişkinleri, ileri gelenlerinin katılmasıyla götürülmekteydi. Çok içten ve kendiliğinden yapılan bu sandık alayı törenleri sonraları bir gelenek haline gelmiştir. Nitekım Istanbul seçimi sonucunda yapılan sandık alayı çok görkemlidir. Sanatkârane seçim ^ sandığı yeniden asker, açtı mebuslara yolu süngüler" vatanı "Fethetti AHMET RASİM Istanhııl'da tttihal Tcrakki'ye karşı kaybetli. "Sandık alayı gelene^ 1908 Genel Bu secimlcrden ilk sözü Selanik'len gelen Merkezi Umumiye Heyetı eımişlır. Seçİmlerİ tçlerinde Talat Bey (Paşa), Rahmı Bey (bmır Valısı), Hatız Hakkı gıbı "Cemiyeti Hafiyc"nin etkin üyelerinin bulunduğu bu heyel Sadra/am KUçuk Saıt Paşa ile konuşurken gumdemlerine aldıklan ilk konu genel seçımlerın bir an evvel yapılarak lum yetkılerin olu şacak "Meclisi Mebusan"a devredilmesiydı. Saıl Paşa bu konuda biraz ikircıkli konuşarak, seçimin bazı hazırlıkları gereklırdiğıni, bunların da taman alacağım söyleyınce Paşa ıle cemıyct arasına ilk soğukluk gırmiştir. Ne ılginçlir ki, ilk (1877) Osmanlı Meclıs i Mebusanf nııı Dolmabahçe Sarayında yapılan açılış türcnınde Padisah Abdülhamit'ın açılış konuşmasını okuyan da o gunler de başmabeyıncı olan Sail Paşa'dır. Bu kez seçımlerin yapılması lalimatını ha/ırlayan, aıııa bunun (amamlanmasına sadareltekı Ömrü yeimeyen, gene Sait Paşa'dır. 1908 seçimi, I878'de loplanan üsmanlı Meclisi Mebusam'nın (ikinci doncm) hazırladığı yasaya göre yapılmıştır. Bu yasanın ılkelerine göre seçimler iki derecelıydı. Oy hakkı erkeklere tanınmıştı. Seçimler aynı gun yapılmamaktaydı. Gerek ıkıncı seçmeıılerın seçımı, gerekse mıllelvekıllerının seçımı her vılayette, hatıa bazan hcr sancakta ayrı larihlere rastlıyordu. Seçim bölgesi olarak sancak kabul edıldığı ıçın 50 bın erkek Osmanlı vatandaşı için bir millelvekili seçme ilkesine karsın, bu nüfustın allındaki sancaklar 25 bin erkek nufus için bir millelvekili seçebıliyorlardı. Birçok ildeki millelvekillcn seçilip Islanbul'a geldıkleri günlerde tslaııbul nııllctvekıllcı irıııı hâ lâ seçilmediğini söylersek seçim süresinin nasıl uzun tululduğunu somut olarak görmüş oluruz. 1908'de, ikinci seçmenler yaklaşık iki aylık bir sürede seçildikten sonra 30 Teşrinisânî 1324'te İstanbul'un Postane binasında 1. Nişancı Taburunun koruması altında biraraya geldiler ye seçimin ikinci aşamasını gerçekleştirdiler. Bu seçimde kullanılan sandık, Matbaai Askeriye Müdürü Ziya Bey tarafından pek sanatkârane bir şekilde yapılmıştı. HİİSEYİN CAHİT Ittihatçıların ateşli kalemi. "MÜNTEHİBİ SANI'DEN SEÇMENE... "Müntehıbı sani'nlngünümüzdillndeklkarşılığı "ikinci seçmen'dlr. Yani İki derecell seçimin ilk aşamasında doğrudan doğruya seçmenler tarafından milletvekillerinl seçmesi İçin seçilen klşiler. Tfirk demokrasi tarlhinl bir tiimcede özetlememlzi isterlerse, sanırım, yukardaki başlık bu görevi en lyl yerine getirlr. Birinci Meşnıtlyet'ten günümüze kadar, yaklaşık 106 yıl boyunca yığınlann verdiği savaşım gerçek bir seçmen olabilmek Içindir. Bu süre içerslnde genel seçimler Ile demokratikleşme sflreci arasında tam bir özdesllkten de söz edebillriz. Istanbul'da Ittihat ve Terakki Cemiyetinin desteklediği adaylar butunuyle kazanmıştır. Yitiren adaylar arasında Milhal Pa^azade Ali Haydar, İkdam başyazarı Ali Kental, Sadra/am Kamil Paşa, Mehmet Mural (Mızancı) Bey, Sabahallln (Prens) bey, dahiliye nazırı HUseyin llilmi Paşa, Ahmel Rasim vc Celalellin Arif bulunmaktaydı. Seçim sonuçları, kabul etmek gerekir ki, cemiyet açısından tam bir başarıydı. MECLİSİ MEBUSAN MARŞI Meclisi Mebusan bugünkü tarıhle 17 aralık 1908 perşembe günü buyuk bir törenle açıldı. Törene taşra illerinden gelenler o kadar çoktu ki otel ve hanlarda yer bulunamadığı için camiler, okullar bile bunlara tahsis edilmişti. 115 atlı arabadan olu şan milletvekilleri alayı meclisi mebusan'a gelirken halkın coşkun alkışlarıyla karşılanıyordıı. Açılışta bulunan bando ise sözlerini Samıh (Rıfat) Beyin yazdığı bestesini de Zati Beyin yaptığı "Meclisi Mebusan mar?ı"nı çalmaktaydı. Bu maışııı so/ leri şöyleydi: Osmanlılar bugün nlclu muzaffer hethetti yeniden vatanı asker Açtı mebuslara yolu sunguler Yasasın Niyazi, yasasm Enver Gökyuıü'nde sühedamn hayali Alkışlıyor sanki ruhı Kemali Ah ölmeden görmeliydl bu hali O kıymetll muhterem vatanperver Al bayraklar bulutları sarıyor Şenliğimiz asumana vanyor Mazlumlara zallmler yalvarıyor Hey Allahım bu nasıl ruzi mahşer Seçımlere e partiA h r a r P a r o olarak, d a b a z ı i l l r d e . " |isi>nin k a t l | d l g m ı b j l i y o . ğ ruz. Ama açık seçik bir parti olmadığı halde Ittihat ve Terakki Cemiyeti kendi adaylarını seçtırmeyı bılmıştir. Yani bu seçimlerde bir dernek partilcrden daha fazla ağırlıj a sahip olmuştur. lllere ve sancaklara kadar yayılmış olan Ittihat ve Telakki kulüpleri seçim propagandalarının kaynağını oluşturmuştur. Eldeki yayın organlanna baktığımızda bu seçimlerde açık hava toplantılarının pek yaygın olmadığını, onun yerıne çesitlı salonlarda ve ö/ellikle cemıyetin kulüplerinde propaganda toplantılarının yapıldığını, konıışmacıların da "konferansçı" olarak tanıtıldığını görmekleyiz. 1908 yılının ckim ve kasım ayları yoğun bir seçim faaliyeti içerisinde geçmistır. Daha temmuz ayına kadar gizlı bir cemiyet olan Htihat ve Terakki'nin kulüpler yoluyla örgütlenmesinin • nısıra a7inlıkların partıleri kendi toplumları üzerınde kısa sürede etkin olmayı bilmişlerdir. Bir yandan Fener Patrikhanesi, diğer yandan Ermeni Kilisesi ılcrı gclcnlcrı kcndı toplumlarının çıkarları doğrultusundaki adayları desteklemek için ellerinden gelenı esirgememi^lerdır. Bulgar, Arnavut ve Arapların da aynı doğrultuda çaba harcadıkları görülmekteydi Rumlarııı ve Ermenilerin ayrılıkçı seçim propagandaları o düzeyc çıkmıştı ki "Tanin"de cemiyetin so/cülüğünü yapan Hıiseyin C«hil Yalçın, ünlü "Milleli hakime" baslıklı yazısıyla Turk toplumu lehine bir hava yaratmaya çalışmış, bu arada çesıtlı sayısal bılgılerle lurklerın ve Müslümanların Ulkcdc gcrçck çoğunluğa sahip PRK.NS SABAHATTİN Islanbul'dan adaydı, ama kazanaınadı. oldukları ortaya konmuştur. Yoğun karşı propaganda Seçimlerin son aşamasında tkdım, Sabah, Yeni C.aztIr açıkça muhalefet yap bir lavır almıs olan Kamil Paşa'yı desteklemeye başlamışlardı. Onları "Levanl Herald" gibi bir Ingiliz gazetesi ile tstanbul ve diğer illerde yayınlanan Ruın, Ermeni vb. gibi azınlık gazeteleri izliyordu: Butun bu karşı propagandalara rağmen seçimlerde cemiyetin desteklediği adaylar çoğunluğu alırlar. Ne kı bunlar resmen cemiyete Uye değillerdi ya da bu konuda bir açıklık yoktu. Nitekım mart l9O9'da bir gazele habennden öğrendiğimize göre, Meclisi Mebusan'dakı Itıihatçı mil maya, cemiyete karşı kesin Vyan Midhat, uyan geldi zamamn Tutsun dünyalan föhret ve sanın Sen bulun önünde fu mebusamn Artık yasa evladmla beraber. Türk halkının genel anlamda ilk olarak oy kullandığı bu seçimin belki en somut sonucu bu marşın Abdülhamit'in huzurunda çalınmasıdır. CUMHURİYET / SEÇİM 83 SAYFA 3