Katalog

H AFTAN I N K O N UÖU 'Komiser" fllmi İstanbul Uluslararası Film Festivali'nde yer alan Sovyet yönetmen Aleksander Askoldov 'Sevgi, bize gereken tek devrim' Kendini, "Ekim Devrimi'ni hazırlayan ruha ve ahlaka yürekten bağlı, inanç sahibi bir insan" olarak tanımlayan Askoldov, "Filmimde sevgiyi anlatmaya çalıştım" diyor ve eklıyor: "Bıze gereken tek devrim de bu. Sevgi devrimi!" Yavuz Baydar / STOCKHOLM leksander Askoldov'un filmi "Komiser" deştirmenlere görc son yıllann en öneınlı sıncma olayı. llk kez '87 Moskova Film Feslivali'nde program dışı olarak gösterilen, '88 Berlin Film Feslivali'nde dorl odül toplayaıı ve tstanhul Film Festivali progıamında da yer alan bu siyahbeya/ filnı hakkında sık sık, "Başyapıl", "Klusik olınayu aday", "Sovyet estetigi irinde >ı'iıi bir koşe lası", "Sinemada bir sıvraınn" gibı uiielemelcr kullanılıyor. Uluslaraıası sıneımı çcvrclcrinde bir buçuk yıldıı heyetanla sözü odilcn en ilginç yanı, tam 21 yıl ünce yapılmış olması! Askoldov'un uç yıllık bir çalısmadan sonra 1967'de tamamladığı "Komiser", daha gösıerime girmeden "Bu>ıık bir siyasi ve eslelik fiyasko" olduğu gerekçesiyle yoneıim taıafından yasaklanmış vc "Bir daha göslerilmeınek üıere", Moskova Film Arşivi'nde belirsi/ bir rafa, "yoklar" arasına kaldırılmıy Askoldov'un "Komıser"le başlayan film yönetmenliği de yine resmi bir kararla dcrhal sona erdirilmış. Bunu birkaç yıl sonra, l'ilmin "ımha edıldıği" söylentileri izlemiş. Umudu kmlmamış Askoldov'un: Filmi uzun aramalardan sonra bulmuş ve '87 yazında Moskova'da ilk kez gosterilirken, "Hayalının en mullıı iki saalini yaşaınıs." Sinemadan uzak geçen 20 yılın (bu sıııe içinde de liyatroyla uğraşmış ve resmi makamlar tarafından rahat bırakılmamış!) kendisinde nasıl duygular uyandırdığı sorulunca, sağ eliyle yürcğini gösteriyor. "Ağır bir narkoz verildi buraya" diyor, "Yogun bir uyıışukluk... Çok pahalıya ödettilef bana. Hayatımın en verimli 20 yılı elimden alındı. Ama lıic pişman degilim. Çok üzgiın de degilim. Zaıııan benim haklı oldugumu gosterdi çiinkü!" A gibi Enternasyonal'i söylerken infaz ertelenmiş! Anlaşılmış ki Lenin yakalandığını duymuş ve bazı bcyaz subaylarla değiş tokuş edilmesi ıçin emir vermiş. 1920'lerde Kızıl Bayrak silU'ni alan çok az sayıdaki insandan biriydi babam. Sonra 1930'lar geldi. 1937'de üçımcu kez tutuklandı ve ölüme'mahkum edildi. Aııcak bu ke/ kursıınlar yüreğini paıçaladı. Annemı de ondan birkaç gün sonra tutukladılar. Savaşın başlamasına bir hafta kala bıraktılar. O sırada Ukrayna'daydık. Annemden sonra bcrıı de alıp çocuk bakıınevine götüreceklerdi, ama babamın dostlarından olan bir Yahudi ailesi beni yanına aldı ve uzun sürc baktı. İki kı/Jan vardı. Sonraları bu ailcnin Nazi birliklcrinden kaçamadığını, Babi Yar'da katledildiğini oğrendim. Filmin benimle nc kadar sıkı bağlantısı olduğunu görüyorsunuz. O olayları yaşadım. Ama ortaya çıkıp, "Iste gerçek antiSlalinisl benim' diye bağırmak da istemiyordıım. Çuııku Slalinizm'in ne olduğunu hâlâ tam ularak bilmiyoruz. Pek çok nedeni var bu olgunun. Az önce söylediğinı gibi siyasi süreç, istescm de istcmcsern de beni biçimlcndirdi. Bu ncdenle, beni politik bir yönetmen olarak görmeniz doğal. Bütün bunlardan sonra sevgi ile ilgili olarak soyut bir film nasıl yapabilirdim ki?.. Her neyse, annemin bir arkadası bir gıın, Vasili Grossman'dan harika bir öyku okııduğuııu söyledi. Aleksander Askoldov, fince dllblllm okumuş. Mezun olduktan bir yıl sonra 1956'da, flnlO yazar Mlhall Bulgakov'la llglll llk olumlu makaleyl yaymlamıs. Doktorasını yayımlamakta Ise engellerle karşılasmış. Bu yüzden SBKP'den ayrılmıs. Slnema okumaya baslayıncaya kadar da geçlminl edeblyat elestirmenliğlyle sağlamıs. "Komiser" filminin senaryosunu 1964'te Gorkl Stüdyosu'na sunmuf. Metln uzun gArOşmelerden sonra sansürden geçlnce, film Ukrayna'da 196667 yıllarında çekllmlj. Filminin tsveç galası için geldiği Stockholm'de bir otel odasında konuşuyoruz Askoldov'la. Uzun boylu, gür, dramatik sesli, jestleri seven, yüzü acıyla kırışmış bu tipik Rus aydını, bir başka ünlü Rus yonetmeniyle Andrei Tarkovskl'yle ya^ıt: I932doğumlu. Tarkovski'nin Komiser'le aynı sıralarda yaptığı filmi "Andrey Rublev"de ilkine benzer bir yazgı yaşamıs, yıllarca Sovyetler'de gösterilmemişli. Askoldov, Sovyeı filmlerinin en gözde konularından birini, Ekim Devrimi sonrası ic savaş gunlerini, 1920'lcri anlatıyor "Komiser"de. Askoldov, soz konusu dönemi destansı bir üslupla anlatma eğilimini tümüyle terk ederek, bir toplumun deri değiştirdiği yılları, insancıl bir perspektifte, insana özgu tum karmaşıklığı içinde, şiddet aleyhtarı ve antişovenist bir gözle incelemekte. Filmdekı Yahudı ailesi, Sovyet sinemasındaki tabuları yıkacak ölçüde sempatik. lç savaşın trajedisi, "zor günlere" karşı ayakta kalmaya çabalayan insanlar, hayatın sürekliligi... Askoldov'un "kurtuluş savaşı" gibi her ıılkede duyarlılıkla yaklaşılan biı dönemi sevmesinde bireysel bağlantılar da olmaiı... Bunu soruyoruz kendisine: • "Doğru. Nesnel olduğu kadar, öznel nedenleri de var bu filmiVı. llk filmimle yürekten, gııçlu bir çıkış yapmak istedim. Konuyu uzun süre kafamda biçimlendirdim. Ne yaparsam yapayım, bireysel tarihimden kopmuyordu. Annem ve babam, yürekten inanmıs birer komünistti. Bu arada belirteyim: Rusum, Yahudi değilım. Babam Ekim Uevıimi'nc katılmış. tç savaşta beyazlara karşı komiser rütbesiyle savaşmış. Çok cesur bir insanmış. Yaşamı garip olaylarla dolu: 1. Dünya Savaşı sırasında Balı Cephesl'nde Almanlarla banşa gidilmesi için askerler arasında ajitasyon yaparken yakalanmış ve ölüme mahkum edilmiş. Idam edilmesine ramak kala kötü bir Sovyet filmine benziyor bu sahne, ama inanın ki böyle olmuş! birliklcr isyan etmişler ve kurtulmuş. tç savaş sırasında Polonya birliklerinc esir düşmüs ve bir kez daha ölüme mahkum edilmiş! Yine idam mangası ontine çıkanlmış, yine o kötü filmlerde olduğu 'öyle ilginç ki' dedi, 'bir Kızıl Ordu komiseri, iç savaşın ortasında hamile kalıyor!' öykuyü alıp odama çekildim. Üç dört saat sonra çıktığınıdu bütün film, kare kaıe gözlerimin onuııde hazırdı. Anlatmak istediğim her şey bu öyküde saklıydı." "Berdicev Kenlinde" adlı öyküyle Askoldov'a "Komiser" filminin kapılarını açan Vasili Grossman, Sovyetler'in 'aykın' yazarlarından. Savaş sonrası yapıtlarında Stalini/m'le kıyasıya hesaplaşmaya girdiği için aforo/ edilerı, 1950'lerde "yerallı yazım"nın en saygın lenısilcilcri arasında yer alan ve kcndisini sıkı biçimde izleyen KGB'nin son roman çalışmasına el koymasından kısa bir sure sonra I964'te ölen Grossman, Sovyetler dıjında "Yaşam ve Yazgı" üçlemesiyle tanınıyor. "Komiser"in en çarpıcı bölümlerinden biri, Vavilova'nın çocuğunu doğurduğu, bu arada düslcr/kâbuslarla boğuştuğu sahne. "Filmdeki anahtar sahnelerden biridir o " diye açıklıyor Askoldov: "Dogum olayı, Grossman'ın öyküsiinde çok kısa bir yer lutar. Oysa filmde bu böliim yaklasık 25 dakika sunıyor. Dogum, sadece Vavilova'nın somııt gerceklikle, insana özgii gerçekliklc yiizleşmesini degil, gerçek devrimin dünyaya gelmesini de slmgellyor." Yahudileri bcklcycn ölüm ya/gısı, Vavilova'nın doğum sancıları içinde gördüğü kâbuslarda, birer "gelecek çağrışımları" olarak yansı "Komiser"in ve yaralicısı Askoldov'unöyküsu, Sovyeller Birliği'nin siyasi ve kültürel larihindeki en "trajik" parantezlerden biıi. Askoldov, "Doslum tvan Lapşin" gibi filmlerle tanınan Alcksi German gıbi " a y k ı n " sinemacıları da kapsayan bu parantezin kapamşını Gorbavov'un glasnost/perestroyka reform harekctlcrinc borçlu olduğunu yadsımıyor. "Adeta Shakespeare'in oyunlanndan çıkma bir kahraman" diye tanımladığı Sovyet liderini, "Gözüpekligi nedeniylc" ovguyle anıyoı. Sonra temkinli bir sesle ekliyor: "Ama bir zamanlar filmleri, kilapları yasaklayanlar, hayatı blzlere zehir edenler orladan kayholmuş değil. Biirokrallann çogunun önce perestroykadan ödii koptu, sonra durumu yavaş yavaş kavradılar ve hemen kılık degişlirdiler. Şimdi pcreslroyka aleyhtarı olduğunu söyleyen birisini mumla aramak gerekiyor. Bu da reformları zorlaştırmakta. Kızıllar beyazlar savaşı gibi birşey dcgil bu. Karşılıklı ales eden iki taraf var, ama çogıı zaman kiın duşınan, kim degil belli olmuyor." 8