Katalog

Cumhuriyet ENERJİ G 1 Şubat 2011 21 4 ULUSLARARASI ENERJİ AJANSI’NIN TÜRKİYE İNCELEME RAPORU’NDAN: Teknolojide bağımlılık devam edecek Nilgün ERCAN Kimya Mühendisi G eçtiğimiz yıl içinde Uluslararası Enerji Ajansı (UEA) tarafından, üye ülkelerin enerji politikaları hakkında yayımlanan çalışmalardan biri de Türkiye üzerine hazırlanan inceleme dokümanıdır. Çalışmanın geneli, tahmin edileceği gibi, egemen politikaların bir uzantısı olarak kamu kurumlarının sektörden geri çekilmesi, piyasalaştırma ve özelleştirme mantığı üzerine kurgulanmıştır. Nitekim Türkiye’ye yapılan en önemli tavsiyelerden biri, elektrik sektöründeki piyasa reformlarının sürdürülmesi ve BOTAŞ’ın sektördeki hakim durumuna son vermek için, doğalgaz sektöründeki piyasa reformlarının hızlandırılması olarak görünmektedir. Bununla birlikte uluslararası bir kuruluş tarafından Türkiye üzerine hazırlanan bir çalışmanın ele alınmasının bazı önemli yanları vardır: Öncelikle, Türkiye’de bürokrasi ülke içine bilgi vermekte oldukça kapalı iken, dışarıya bilgi vermekte daha cömert davranma alışkanlığına sahiptir. Ayrıca bu tür raporlar, kimi yerinde saptamalar içermekle birlikte, esasta ülkeden ne beklendiğine dair ipuçlarını da bazen satır aralarında bazen ise daha belirgin şekilde barındırmaktadır. İnceleme raporunun “Enerjide Araştırma ve Geliştirme” konusuna ayrılmış olan bölümü, genellikle ülkemizde temel bir unsur olmaktan çok, bir aksesuar muamelesi gören bilimteknoloji alanını ele aldığı için dikkat çekicidir. Bu bölümde ülkemizdeki araştırmageliştirme (ArGe) yapısının şemasına, kurumların dökümüne ve kısaca işlevlerine yer verilmiş, konuya ilişkin strateji belgelerinden, yasal düzenlemelerden ve sağlanan fonlardan söz edilmiştir. Türkiye’nin içinde yer aldığı uluslararası işbirliği konuları ve projeler kısaca aktarıldıktan sonra her bölümde yapıldığı gibi “Kritik” alt başlığı kapsamında bir değerlendirme yapılarak tavsiyeler sıralanmıştır. UEA tarafından düşük karbonlu enerji teknolojilerine doğru köklü bir geçiş politikasından söz edildiği bir dönemde, bu konuda Türkiye üzerine neler söylendiğine bakmak ilginç olabilecektir. Enerji teknolojileri politikası Çalışmada, Türkiye’nin enerji ve çevre konusunda arz güvenliğinden emisyonlara kadar önemli güçlüklerle karşı karşıya olduğu belirtilerek, yönetimlerin bunlarla başedebilmek için kullanabilecekleri araçlardan birinin de etkin bir ArGe politikası olduğu vurgulanmaktadır. Bu konuda, TÜBİTAK tarafından oluşturulan, 20052010 yıllarına ilişkin Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikaları Uygulama Planı’nda, özel araştırma alanlarının değil ama genel anlamda stratejik amaç ve eylem alanlarının belirlendiğine değinilmektedir. Türkiye’nin uzun vadeli ArGe politikalarının ise 20032023 yıllarını kapsayan Vizyon 2023 çalışmasında yer aldığı belirtilerek, bu çalışmada rüzgar, güneş enerjisi, enerji depolama, temiz kömür, enerji verimliliği, yenilenebilir enerji, güç sistemleri kontrolu, küçük hidrolik santrallar, hidrojen ve yakıt hücreleri ile nükleer enerji gibi öncelikli ArGe alanlarının sıralandığına dikkat çekilmektedir. Raporda, Vizyon 2023’ün enerjide ArGe konusunda tutarlı bir strateji veya program oluşturabileceğine işaret edilmektedir. Çalışmada, TÜBİTAK’ın faaliyetlerinin yanı sıra ArGe destekleme girişimleri arasında 2008’de çıkarılan Araştırma ve Geliştirme Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Kanun (5746) ile Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından başlatılan Enerji Araştırma (ENAR) Programı’na yer verilmektedir. Kamu harcamaları düşük Ülkemizdeki enerjiye yönelik kamu ArGe harcamalarının düşüklüğü dikkat çekilen önemli bir husustur. Bu hususta diğer UEA üyesi ülkelerle yapılan karşılaştırmalar tahmin edileceği üzere pek iç açıcı değildir: Enerji alanındaki kamu ArGe bütçesinin gayri safi yurtiçi hasılaya (GSYİH) oranı yüzde olarak, Japonya’da 0.027 (Nükleerle birlikte 0.078), Güney Kore’de 0.040 (nükleer ile 0.067), İrlanda’da 0.009, Macaristan’da 0.005 iken Türkiye’ninki 0.001 olarak görünmektedir. Burada dikkat çekici bir saptama daha yapılmaktadır: “Diğer ülkelerden elde edilen veriler, özelleştirmeleri takiben elektrik ve gaz sektörlerindeki muhtelif alanlarda ArGe’de düşüşler olduğunu açıkça göstermektedir. Rekabet ve üretkenliği arttırma telaşı içinde ArGe harcamaları çoğunlukla ilk kurban olmaktadır. Hükümet bu potansiyel açmazdan kurtulmak için özel ve korporatif nitelikli kuruluşları ArGe alanına yatırım yapmak için aktif olarak cesaretlendirmeli ve yatırımları kolaylaştırmalıdır.” Sanayileşmiş ve bilimteknoloji altyapısı gelişkin olan ülkelerde bile, enerji sektöründeki piyasalaştırma girişimlerinden sonra bu konudaki ArGe’nin gerilediği yıllardır dile getirilmektedir. Bizim gibi enerji ArGe alanında gelişmiş bir altyapısı ve işleyen bir sistemi olmayan bir ülkede ise gelecek açısından iyimser olmak pek de gerçekçi görünmemektedir. Ayrıca UEA’nın çalışmasında haklı olarak ArGe faaliyetlerinin ve projelerin çıktı Uluslararası Enerji Ajansı’nın Türkiye’deki enerji ArGe çalışmalarına ilişkin raporu, kamunun bu alana ayırdığı payın özelleştirmeler gerçekleştikçe düştüğü gerçeğini ortaya koyuyor. Türkiye’nin enerji alanında teknoloji almayı sürdüreceği tespiti yapan rapor, ArGe konusunda “kazanma” ve “uyarlama” için uluslararası işbirliği öneriliyor. larının değerlendirilmesinin gerekliliğine işaret edilmektedir. Kuşkusuz ki, ArGe faaliyetleri ve bu faaliyetlerin desteklenmesi ucu açık uygulamalar olmamalıdır. ArGe faaliyetlerinin çıktılarının düzenli olarak izlenmesi, izleme sürecinin kurumsallaşması ve elde edilen sonuçların değerlendirilmesi sonucunda programların revize edilmesi ArGe faaliyetlerinin etkinliğini arttıracaktır. Bu nedenle Türkiye’ye, ArGe verilerinin toplanması ve maliyet etkinlik analizlerinin yapılması önerilmektedir. Öncelikli ArGe alanı önerisi İncelemede, Türkiye’nin enerji alanındaki ArGe politikalarının enerji ve çevre konusundaki politika öncelikleri ile uyumlu olması ve Türkiye’nin kaynak çeşitliliği, politika he