Katalog

BİLİM FELSEFESİ lönüştürecektır. Popper utopyacılığa alternatıf olarak «rakendecı toplum muhendıslığı adını erdığı anlayışı ılerı surer Buna gore reormcu (yanı, Popper'ın perakendecı topjm mühendısı) önce çozmeyı amaçladığı oplumsal soaınu net bır bıçımde ortaya oymalıdır Bu sorun tercıhen başa çıkaıılir boyutta ve karmaşıklıkta olmalıdır kıncı aşama sorunun çozumu ıçın hıpoez ya da kuram gelıştırmektır (Bılındığı |ibı, bu aşamada tumevarıma hıç yer oktur, hıpotez formulasyonu büyük olude reformcunun yaratıcılığma kalmışır) Uçuncu aşama sorunun hıpotez ışıIinda çözumudur Reformcu, çozum ıçın ınerdığı toplumsal değışıklıklerın amaçanmayan ve bazen de hıç ıstenmeyen .onuçları olacağını bıldığınden, kuçuk ıdımlarla ve tedbırlı bır bıçımde ılerler îoylece, yapılan değışıklıkler ıstenmeyen >ır sonuç verdığınde hatasını en az zararÎ hemen duzeltme şansına sahıp olur Hıpotezını, dolayısıyla onerdığı çozumu r enıden gozden geçırır, yenı onerı doğultusunda sorun çbzulunceye kadar gaeklı toplumsal değışıklıklen yıne ıhtıyatla ıdım adım gerçekleştınr Perakendecı toplum muhendıslığının 'tık boyutu dıkkatlı okurun gozunden açmayacaktır Popper toplumsal reormlann ınsanlara zarar verebılecek kaınılmaz kımı sonuçlannı en aza ındlrmek stedığı ıçın perakendecı • bır yontem »nermektedır Popper'ın ılkesı "En genış .esımın mutlulugunu en çoğa çıkaın"dan çok "mutluluğu, acıları en aza ıniırın"dırs Gorülduğü gıbı, bu etık ılke Hıçbır davranış tam ıstenılen sonucu 'ermez" bıçımınde dıle getırılen "süper'asa" ıle doğrudan ılıntılıdır Insan davraıışının amaçlanmayan, umulmadık ve ısenmeyen kımı sonuçları kaçınılmaz oldujundan, topyekun toplumsal değışımler ;ok ınsana buyuk zararlar ve acılar vere3ilır Popper ınsan acısını en aza ındırnek gerektığı duşuncesıyle perakendecı oplum muhendıslığını utopyacılığa karşı ek seçenek olarak gorur Öte yandan, perakendecı toplum mulendıslığı bır toplumun her yonüyle dejıştırılmesıne karşı değıldır Sadece butun adım adım, tedbııiı bır şekılde yapılnası gerektığını, boylece hem zararın en ıza ındırılebıleceğını hem de yanlışlarınızdan oğrenebıleceğımızı savunur Jtopyacılıktan farkı budur 'erakendeci toplum nühendisliği bıreykurum ılışkısını, ıstatistlkleri) öne çıkaran bır toplum bılım anlayışıdır Toplum bılımlerı tarıhsel kehanetler yapmamıza ızın vermez ama neyı yapamayacağımızı (dolaylı olarak da neyı yapabıleceğımızı) soyleyebılır Nıtekım, dıkkat edılırse Popper'ın verdığı ornekler hep bu turdendır Uretkenlığı artırmadan gelır duzeyını arttıramayız, kusursuz kurumlar ınşa edemeyız, gıbı Bu bağlamda sıyaset kuramcısı "Kım yonetmelı?" sorusundan çok "Sıyası kurumlar nasıl olmalı kı kotu yonetıcılenn etkılerı en aza ındtrgenebılsın?" sorusunu sormalı, kurumların mukemmel olmadığından yola çıkarak "Onları nasıl lyıleştırebılırız''", "Bır 'checks and balances' sıstemını nasıl kurabılınz?" dıye kafa yormalıdır roplum bilimlerine düşen jörev Popper toplum bılımcılerıne, ozellıkle tarıhçıye bır de açıklama modelı onenr Durumsal analiz adını verdığı bu model bır aktorun amaçlı eylemını açıklamayı hedefler Buna gore once aktorun ıçınde bulunduğu nesnel problemdurumu saptanır, bır bakıma yenıden ınşa edılır Bu yenıden ınşa soyut ve ıdealıze bır ınşadır Sonra, aktorlenn ıçınde bulundukları duruma daıma "Bir toplumu demokratik uygun davrandıklannı soyleyen açık bir toplum kılan en Rasyonalıte Ilkesı doğrultusunda aktorun problemdurumuna uy önemli unsur, eleştiridir. gun ıdeal davranış saptanır ve ak Eleştiri, bilimi de, açık torun gerçek eylemı ıle karşılaştınlır Bu ıkısı çakıştığı olçude gerçek toplumu da mümkün kılan en aktorun eylemı anlaşılmış ve açıkönemli unsurdur" lanmış olur Rasyonalıte Ilkesı daha önce . "superyasa" dedığımız onermegoruyoruz kı (Rasyonalıte Ilkesı gıbı) bazı lerden bırıdır Popper'e gore bu (ya da hıpotezler sınamadan ve çurutmeden benzerı bır) ılkeyı kabul etmeden ınsanın muaf Ustelık tek kısıtlama da bu değıl amaçlı faalıyetını anlamak ve açıklamak Insan ve toplum sozkonusu olduğunda mumkun değıldır hıpotezlenmızı acımasızca sınama faalıÖte yandan, Rasyonalıte Ilkesı ılgınç yetınden de vazgeçmek zorundayız, çunbır statuye sahıptır Popper bu ılkenın ınku "acımasızca" sınama ınsan hayatını sanlann gerçekten nasıl davrandıklannı acılara boğabılır Nıtekım sadece deneybelırten psıkolojık ya da genelde betımsel psıkolojı gıbı davranış bılımlennde deleyıcı empırık bır onerme olmadığını, ıçeğıl, molekuler bıyolojı ve tıpta da bırçok rığının "neredeyse boş" olduğunu, hatta hıpotez sırf etık nedenlerle ıstenıldığı gıbı daha da ılerı gıderek yanlış olduğunu sınamamaktadır 6 soyler' Ama nasıl olur da yanlış bır ılke Boylece goruyoruz kı Popper'ın "Ceaçıklama modelının bu kadar merkezı bır sur hıpotezler at, acımasızca sına" ybnteoğesı olabılır? Ustelık, Popper'ın yanlışmını toplum bilimlerine tam anlamıyla uymacı felsefesınden bılıyoruz kı empırık gulamak olanaksızdır Her ne kadar her ıçerığı olmayan bır onerme yanlışlanaıkı alanda da bır tur denemeyanılma sumaz Rasyonalıte llkesının yanlışlanamaz recı soz konusuysa da arada onemlı farkolması Popper'ın genel felsefesıne aykırı lılıklar vardır ve bu Popper'ın yöntemsel değıl mı? Bu sorular bızı Popper'ın yanbirciliği ıle, yanı gerek doğa gerek toplışlamacı bılım felsefesı ıle sıyaset ve lum bılımlennde aynı yontemın geçerlı oltoplum bılımlen felsefesı arasındakı benduğu goruşüyle bağdaşmaz. zerlığı ve sureklılığı sorgulamaya goturur Önce kolay sorudan başlayalım Yanlış bır ılke ne zaman bır kenara atılmaz? Yanıtı 1 basıt doğruya çok yakın olduğu zaman Popper Rasyonalıte llkesının yanlış olmakla bırlıkte doğruya çok yaklaştığı duşuncesındedır (Tıpkı Newton'un evrensel çekım yasasının yanlış fakat yaklaşık olarak doğru olması gıbı) Rasyonalıte llkesının yanlışlanabılır statude olmadığına gelınce Popper bunu da buyuk bır açık yureklılıkle kabul eder ve bu ılkeden her ne pahabina olursa olsun vazgeçmememız gerektığını Toplum bilimlerde açıklama soyler Popper'© göre bu lyı bır metodolojık tavsıyedır, çunku ancak bu tavsıyeye uyarsak yanlışlarımızdan daha çok şey oğrenebılırız Başka bır şekılde soylersek, durumda analiz modelının lyı açıklayamadığı davranışlarla karşılaştığımızda Rasyonalıte llkesını sorumlu tutacağımıza, hatayı durumsal analızde ya da durum betımlemesınde aramalıyız boylece aktorun ıçınde bulunduğu durumu daha lyı anlayabılır, o durumun daha lyı bır analızını yapabılırız Rasyonalıte llkesınden vazgeçmek ıse bıze hemen hemen hıçbır şey kazandırmaz, çunku bu ılkenın yerını tutabılecek başka bır ılke bulmanın zorluğu bır yana, Rasyonalıte llkesının kapsamına gırmeyen bır davranış .açıklaması zaten ımkansız bır davranış olacaktır Öte yandan Popper'ın bu savuncusuna hak versek bıle, onun yanlışlamacı felsefesının toplum bılımlerı bağlamında bazı kısıtlamalara maruz kaldığı gerçeğı değışmıyor Popper'ın doğa bılımlerı ıçın onerdığı yontemı hatırlayalım Cesur hıpotezler at acımasızca sına Oysa şımdı bazan (savaş, nükleer tehlıke, ekolojık felaket gıbı) oyle global ve acıl sorunlar karşılaşılır kı parakendecı yaklaşım tam bır luks olur Uçuncusu, parakendepı yontem küçuk değışıklıklerın kuçuk sonuçlar yaratacağını varsayar Ancak bu varsayımın her zaman geçerlı olduğunu soylemek guç Aşağıdakı çarpıcı ornek bunu gosterıyor 19 yuzyılın sonuna doğru, Avustralya'da yaşayan Yır Yoront kabılesı Batı uygarlığıyla karşılaşır ve kabıle yaşamı buyuk bır değışıme uğrar Antropologların çalışmalarından anlaşıldığına gore değışımı baştan oldukça "kuçuk" bır değışıklık olmuş, Batılı mısyonerler Yır Yoront kabılesı uyelerıne bol bol çelık balta dağıtmışlar Oysa, Yır Yoront halkı yıllardır taş balta kullanırmış Taş baltalar onların sadece bırbırlenyle olan ıktısadı, toplumsal ve ıdeolojık ılışkılerınde değıl, aynı zamanda dığer halklarla olan ılışkılerınde de ayrıcalıklı bır ışleve sahıpmış Baltalar, bır yandan değışık yorelerde yaşayan halklarla tıcarete vesıle oluyor, bır yandan da, sayısı az olduğundan, kabılenın gençyaşlı, kadınerkek uyelerı arasında görev ve ayrıcalıkları duzenleyen oldukça hassas ve karmaşık bır sıstemle korunuyormuş Kollektıf yasamlannın vazgeçllmez bır parçası olarak totem ıdeolojilerınde, dolayısıyla da evrenı, tarıhı ve kendılennı anlamada önemli bır yer tutuyormuş Çelık baltalar taş baltalann yerını alınca zamanla butun duzenlen altust olmuş Taş balta sahıbı erkek ve yaşlı uyeler ayrıcalıklannı kaybetmış ve mısyonerlerın onlardan daha önemli ınsanlar olduklan ınancı doğmuş, dığer halklarla yapılan tahtataş değış tokuşu gereksız hale gelmış, totem ıdeolojısı bu olaylan açıklamada yetersız kaldığı ıçın totemın gucunden kuşku duyulmaya başlanmış'7 ' Kuçük" değışıklıklenn de "buyuk" sonuçlara yol açabıleceğını gosteren bu ornek parakendecı toplum muhendıslığıne cıddı bır sınırlama getırır Tabı, parakendecı mühendıs bu orneğe "Bu kadar buyuk sonuçlara yolaçan bır değışıklık kuçuk sayılamaz" dıye ıtıraz edebılır Ama o zaman da bu değışıklığın boyutunu sebeb olduğu sonucun boyutuyla tanımlamış olur kı bu da toplum muhendısının, her eylemınden onceden ongorulemeyen amaçlanmamış kımı sonuçları olduğu ıçın parakendecı yontemı tercıh etmesının mantığına tamamen aykırıdır DİPNOTLAR 1 Bkz "Karl Popper'ın Yanlışlamacı Bılım Felsefesı", Bilim Teknik, 38 sayı, 5 Kasım 1994 2 Bkz J Baudoın Karl Popper, lletışım Yayınları, Istanbul, 1993, s 58 Popper'ın reformcuya nasıl bir yontem >nerdığını gorduk Acaba Popper toplum )ilımcılerıne nasıl bır gorev yuklemekteJır? Kuşkusuz her toplum bılımcı kendı ılanındakı temel ve onemlı yasalan keşetmeye çalışmalıdır Ama Popper'e gore toplum bılımcının >sas görevı amaçlı ınsan eylemlerının yol ıçtığı onceden kestırılemeyen sonuçları >rtaya koymaktır Bu, bıreylerın hırs, nı*et, amaç ve hedeflennı değıl, daha nestel gosterge ve mekanızmalarını (omejın, en genış anlamda kurumsal yapılaşnayı, kurumların ışleyış ve etkıleşımlerını. Bir karşılaştırma Poppeı ın lıberal sıyaset felsefesıne ve perakendecı toplum muhendıslığıne çeşıtlı eleştiriler yoneltılmıştır Bunlann bazılannı şoyle sıralayabılırız Bırıncısı, geçmışte ve gunumuzdekı bırçok toplum ve tumuyle "lıberal demokratik" ne de "totalıter" sınıfa sokulabılır Dolayısıyla popper'ın açık toplumkapalı toplum ayrımı oldukça kaba ve ındırgeyıcı bır aynmdır Ikıncısı Popper'ın felsefesı fazla lyımserdır çunku her toplumsal sorunun kuçuk adımlaria parakendecı bır yontemle çozulebılecegını varsayar Oysa bır toplum Eleştiriler 3. K Popper The Povorty of Hlstorlclsm (Tarıhsıcılığın Sefaletı) Harper Torchbooks, New York, 1964, s vıvıı 4 K Popper "Toplum Bılımlerınde Öndeyı ve Kehanet", (Çev Ş Alpay) B Magee'nın Karl Popper'ın Bilim Folsefesl ve Siyaset Kuramı (Çev M Tuncay) adlı kıtabına ek, Remzı Kıtabevı, Istanbul, s 140141 5 B Magee Karl Popper'ın Bilim Felsefesl ve Siyaset Kuramı (Çev M Tuncay), Remzı Kıtabevı, Istanbul, s 76 6 Bkz K Popper "Ratıonalıty Prıncıple" (Rasyonalıte Ilkesı), Popper Selecticons (ed D Mıller) ıçınde, Prınceton Unıversıty Press, Prınceton, s 357365 7 Bu örnek ıçın bkz L Sharp "The Steel Axes for StoneAge Australıans" (Taşdevrı Avustralyalıları ıçın Çelık Baltalar) Human Organizatlon, II no 2, s 299308