Katalog

UYKU ARAŞTIRMALARI Bedeni ve zihni yenileme Uykunun, uyumsal bir yanıt olduğu da söylenir. Yüzen bazı hayvanların beyin yarım küreleri, nöbetleşe uyur. Indus balığı yüzerken günde 7 saat uyur. Dr. Korkıtf Yalıkaya* 1. Uyku, uyumsal bir yanıttır. örneğin, hayvan besin maddelerıni kolayca bulamayacağı gece vakti uyuyarak enerji kaybından kurtulur. Bu varsayım, uykunun işlevsel olarak önemli olduğunu fakat fizyolojik olarak gerekli olmadığını savunur. 2. Uyku, bedenin ve zihnin yenilendiğl, tamir edildiği bir donemdir. Bu varsayım; uykunun, yeme içme gibi temel bir fizyolojik gereksinim olduğunu ileri sürer. Birinci varsayıma karşı olan bazı bulgular vardır. Örneğin Pakistanda Indus nehrinin bulanık ve akıntılı sularında yaşayan bir yunus balığı cinsinin, bulanık suların içinde görme gereksinimi olmadığ liçin, gözleri körelmiştır. Bu balık akıntılı sulara karşı koymak için devamlı yüzmek durumundadır. Eğer duracak olursa, akıntı kendini sürükleyip yaralayabilir. Bu bakımdan, uyum sağlayabilmesi için Indus Yunusu'nun devamlı uyanık kalması beklenir. ancak, araştırmalar bu balığın günde toplam 7 saat uyuduğunu göstermiştir. Ne var ki bu uyku bir bütün değil, her biri 4 ile 60 saniye süren damlalar şeklindedir. Uyku salt bir uyum yanıtı olsaydı, bu hayvanda doğal seçim sonucu gözlerin körelmesi gibi uyku da ortadan kalkmış olmaz mıydı? Yine devamlı yüzme durumunda olan bazı deniz hayvanlarında ,beyin yarım küreleri nöbetleşe uyur. Beynin bir yarısı derin uykudayken, diğer yarısı cin gibi uyanık kalır (beynin uyuyup uyumadığı elektroansefalografi ile anlaşılır). I iye Uyuyoruz? Solumak ve şiddetli ağrıdan uzaklaşmak dışında en ö' nüne geçilmezdürtülerden biri, "ölümün biraderi" olan uykudur. (Antik Yunan'da ölüm ve uyku tanrıları olan Tanatos ve Morfeus kardeştiler). Insanlar yemeyi içmeyi redderek intihar edebilir fakat en direngen kişi bile uykuya karşı koyarak herhangi bir durumu protesto etmeye kalkışamaz. Insan uykuya ne kadar direnirse dirensin belirlı bir süre sonra ayakta olsa bile bir an için uyur ve hemenuyanır. Bu durumda adeta beden uyumamakta, beyin uyumaktadır. Bir anl:k uykular (mikro uykular) sırasında beden daha önce yaptığı otomatik işi bir an sürdürebilir Oturabilir, ayakta durabilir Hatta daha karmaşık işler de yapar Örneğin otomobil kullanmaya, yün örmeye devam eder. Ancak kısa da sürse bu arada beyin kontrolü olmadığından yün örüyorsa ilmek kaçırır, araba sürüyorsa yoldan çıkabilir. Tek hücreliler ve bazı ilkel çok hücreli hayvanlar (suda yaşayan canlıların çoğu ve bazı böcek türleri) uyumazlar. Sadece protein yapım hızları günlük ritm değişikliği gösterir Evrim içinde, ilkel canlılar (bunların hepsi soğukkanlıydı) oluşumlarından 12 milyar yıl sonra sulardan karaya çıkmaya başlamışlar. Deniz ısısı gecegündüz arasında fazla değişmez. Fakat karaların ısısı gece ve gündüz arasında oldukça (arklıdır. Böylece bu soğukkanlı hayvanlar, güneş altında ısındıkları gündüz vakitleri hareketleniyor, geceleri ise soğuğun etkisiyle uyuşup kalıyorlar, bir çeşit uykuya dalıyorlardı. Bütün hayvanlar bu ortak kadere; gece uyuşukluğuna, uğradığından birbirlerine av olma korkusu da kalmıyordu. Bu görüşe göre uyku, kara yaşa„.,,.! „ . mında ortaya çıkan sürüngen davranışının bir kalıntısı o Uykusuzluk larak da kabul edialgılama bozukluklarına hatta sanrılara rastlanır. örneğin, kişi yerin dalgalandığını, yerden buharlar çıktığını ya da renklerin birbirine karışıp desenler oluşturduğunu söyleyebilir. Ancak bu algılama bozuklukları kişinin zihinsel yeteneğini bozacak derecede etkili olmaz. Buna rağmen, uyku yoksunluğu yöntemi, beyin yıkama için Kore harbi sırasındakullanılmıştır. Uykusuz bırakılan kişiler, uyumalarına izin verildiğinde; ilk biriki gece biraz daha çok uyurlar, fakat hiçbir zaman kaybettikleri uykuyu karşılayacak kadar uzun uyuyamazlar. örneğin, bir genç Guinness'in dünya rekorları kitabına geçebilmek için 264 saat uykusuz kalmış (11 gün) ve sonra uyuduğunda ancak 15 saat uyu yol açan yorucu egzersizlerde uyku süresindeki uzama daha belirli olmakta (benzer şekilde beden ısısını arttıran sıcak bir banyo da aynı işe yaramakta.) Ancak burada uyku süresini uzatan etmen, beden ısısındaki artmadan ziyade beyin ısısındaki artma olmaktadır. Bir başka deneyde, deneklerin yüz ve başları saç kurutma cihazları ile ısıtılarak beyin ısısı bir derece kadar yükseltilmiş ve bu kişilerin gece uykularında yavaş dalga uyku süresinin arttığı gözlemlenmiştir. Gündüz yapılan fazla zihinsel aktivite benzer şekilde yavaş dalga uykusunda artma yapmaktadır. Ussal işlevler soyutlaştıkça alın loblarına daha çok iş düştüğünden bu alanlar daha fazla çalışır ve uyku sırasında da en yavaş aktivite bu kısımlarda egemen olur. Bedenin, uyku sırasında kendini tamir ettiğini savunanlar, en çok büyüme hormonunun sadece uyku sırasında salgı Uyku, yenilenme mi? yabilmiş ve bu uykunun sonunda kendini çok daha iyi hissetmiş Uykusuzluk nasıl etkiliyor? Uykusuzluktan sonra uyunduğunda geUykunun, bedeni ve zihnı tazeleyen, rek REM periyotlarında gerekse de derin tamir edip yenileyen görevininin olup olyavaş dalga uykusunda artmaolmaktadır. madığı. uykuBelkı bu iki evre, uykunun en önemli kı•,;•• , „ ı •• m,vf suz bırakılan sımlarını oluşturmaktadır. Yavaş dalga insanlarda ne uykusu sırasında EEG'de görülen yavaşlama beynin neresinde daha fazla ise o auzun surerse türiü beiirtne lanlarda beyin metabolizma hızı ve oksijen kullanımı normalin % 75'ine düşmektedir. Uykunun, beyin elektriğinin kayıtlal vn Uyutulmayan hayvanlar ise nıp incelenmesi (EEG) ile anlaşılabi j " ' bir süre sonra ölmekte ve otoplen belli başlı iki evresi vardır: hızlı ^ ttttAm silerinde strese bağlı bulgular göz hareketleri (REM) ve yavaş dalga rin oluştuğuna bakılarak anlaşılmaya çauykusu (NREM). REM evresinde göz küsaptanmaktadır. Ancak, stresin nedeni lışılmıştır. releri sağasola salınımlar yapar ve kişi; hayvanı uyutmamak için kullanılan yönteönce uykusuzluğun bedende bir yozcanlı, ayrıntılı düşler görür. Beden kaslamin etkisine bağlı olabilir. Ancak, sonuç laşma oluşturmadığı görülmüş ve hatta rında ise hareket tamamiyle kaybolur. olarak uykusuzluğun insandaki etkisi, atletik becerilerde dahi bir azalma yapNREM evresinde ise beyin dalgaları yahayvanlara oranla daha az olmaktadır. mamıştır. Uykusuz bırakılan kişilerin zivaşlar, göz hareketleri görülmez, fakat Fiziksel yorgunluktan sonra insanlar hinleri de, eğer uğraştıkları konu uzun gövdede, kol ve bacaklarda hareket vardaha uzun ve daha derin uyur (derin uyku değilse mükemmelen çalışmakta ancak dır (Bu evrelerin ayrıntılı özellikleri için derken yavaş dalga uykusunu amaçlıyouzayan ve sıkıcı işlerde, dikkatlerinin aherhangi bir nöroloji kitabına başvurularuz) Buna karşın aktivite azalması, alışılzalmasına bağlı olarak aynı başarıyı bilir). mış gece uykusu süresinde kısalma yapgösterememektedir. Uykunun işlevlerl hakkında ileri sürümaz. Birkaç gün süren uykusuzluklarda ise len varsayımlan iki gruba ayırabiliriz: özellikle beden ısısında yükselmeye sanrılara, algılama bozukluklarına lanmasını kanıt olarak gösterirler. Hipofiz tarafından salgılanan bu hormon, çocukların büyümesınde önemli olduğu gibi, erişkınlerde de işlev görür. (Ninniyi anımsayın. "Uyusun da büyüsün, tıpış tıpış yürüsün..."). Büyüme hormonu, yavaş dalga basamağından sonra salgılamaya başlar. Ancak, dört yaşından büyük çocuklarda büyüme hormonu salt uykuda değil, uyku dışında da salgılanır. Hayvanlarda, uyku bedensel tamir için bir fırsat olabilir. Hayvanlar, örneğin bir fare, uyanıkken çok aktiftir. Koşar, kaçar, yem arar, durmadan hareket eder. Durup dinlenme bilmez. İnsanlarda ise . durum pek de böyle değildir. Uyanık insan dinlenebilir, sakince oturabilir, uzanabilir. Hayvanlarda, uyku ve uyanıklık arasındaki metabolik nız farkı oldukça yüksektir, insanlarda ise bu fark ancak % 9 kadardır. Bu bakımdan, uykunun insanlarda fiziksel yenilenme yaptığına dair, büyüme hormonu dışında, sağlam bir kanıt yoktur. REM uykusu fizyolojik aktivitenin yoğunlaştığı donemdir: göz küreleri hızlı hızlı salınımlar yapar (bu sağasola ha 3476