Katalog
Yayınlar
- Anneler Günü
- Atatürk Kitapları
- Babalar Günü
- Bilgisayar
- Bilim Teknik
- Cumhuriyet
- Cumhuriyet 19 Mayıs
- Cumhuriyet 23 Nisan
- Cumhuriyet Akademi
- Cumhuriyet Akdeniz
- Cumhuriyet Alışveriş
- Cumhuriyet Almanya
- Cumhuriyet Anadolu
- Cumhuriyet Ankara
- Cumhuriyet Büyük Taaruz
- Cumhuriyet Cumartesi
- Cumhuriyet Çevre
- Cumhuriyet Ege
- Cumhuriyet Eğitim
- Cumhuriyet Emlak
- Cumhuriyet Enerji
- Cumhuriyet Festival
- Cumhuriyet Gezi
- Cumhuriyet Gurme
- Cumhuriyet Haftasonu
- Cumhuriyet İzmir
- Cumhuriyet Le Monde Diplomatique
- Cumhuriyet Marmara
- Cumhuriyet Okulöncesi alışveriş
- Cumhuriyet Oto
- Cumhuriyet Özel Ekler
- Cumhuriyet Pazar
- Cumhuriyet Sağlıklı Beslenme
- Cumhuriyet Sokak
- Cumhuriyet Spor
- Cumhuriyet Strateji
- Cumhuriyet Tarım
- Cumhuriyet Yılbaşı
- Çerçeve Eki
- Çocuk Kitap
- Dergi Eki
- Ekonomi Eki
- Eskişehir
- Evleniyoruz
- Güney Dogu
- Kitap Eki
- Özel Ekler
- Özel Okullar
- Sevgililer Günü
- Siyaset Eki
- Sürdürülebilir yaşam
- Turizm Eki
- Yerel Yönetimler
Yıllar
- 2024
- 2023
- 2022
- 2021
- 2020
- 2019
- 2018
- 2017
- 2016
- 2015
- 2014
- 2013
- 2012
- 2011
- 2010
- 2009
- 2008
- 2007
- 2006
- 2005
- 2004
- 2003
- 2002
- 2001
- 2000
- 1999
- 1998
- 1997
- 1996
- 1995
- 1994
- 1993
- 1992
- 1991
- 1990
- 1989
- 1988
- 1987
- 1986
- 1985
- 1984
- 1983
- 1982
- 1981
- 1980
- 1979
- 1978
- 1977
- 1976
- 1975
- 1974
- 1973
- 1972
- 1971
- 1970
- 1969
- 1968
- 1967
- 1966
- 1965
- 1964
- 1963
- 1962
- 1961
- 1960
- 1959
- 1958
- 1957
- 1956
- 1955
- 1954
- 1953
- 1952
- 1951
- 1950
- 1949
- 1948
- 1947
- 1946
- 1945
- 1944
- 1943
- 1942
- 1941
- 1940
- 1939
- 1938
- 1937
- 1936
- 1935
- 1934
- 1933
- 1932
- 1931
- 1930
Abonelerimiz Orijinal Sayfayı Giriş Yapıp Okuyabilir
Üye Olup Tüm Arşivi Okumak İstiyorum
Sayfayı Satın Almak İstiyorum
MUSTAFA KEMAL,
MAHMUT ESAT ve
ŞÜKRÜ SARACOĞLU
İLE NE KONUŞTU?
25 EYLÜL 2022 PAZAR
8 inceleme
ATATÜRK, TAm biR dev Rimci, AKıl ve bilime in An An bi R devle T Ad Amıydı
Böyle Dİktatörlük
olur mu?
u yazımızda 1924 anayasa tasarısında bu-
Karşıdevrimciler ve kimi kesimler tarafından Atatürk’e yöneltilen
lunan bazı aşırı yetkiler ele alınacak ve
“diktatör” suçlaması her fırsatta dile getiriliyor. Mustafa Kemal Atatürk
BAtatürk’e yakıştırılan “diktatörlük” konu-
ÇAn KAyA’d A
diktatör olsaydı, kendisine karşı çıkan Şükrü Saracoğlu ve Mahmut Esat
su irdelenecektir.
Bozkurt’u, Çankaya’da dikkatle dinler, notlar alır ve kendisinin de
1924 Anayasası tasarısında bulunan bu aşırı
desteklediği iki önemli anayasa maddesinden vazgeçer miydi?
ÜÇl Ü GöRÜşme
yetkiler, aslında Atatürk tarafından da destekle-
niyordu. Ancak bu hükümler anayasaya girmedi,
giremedi, direniş gösterildi. Bu nasıl oldu? şte bu ortamda Anayasa Komisyonu Başkanı
İYunus Nadi, Çankaya’ya Mustafa Kemal’in ya-
Önce kısa bir giriş: Bağımsızlık Savaşı 9 Ey-
nına gidip anayasa tasarısının Meclis’teki müza-
lül 1922’de sona erince bilindiği gibi önce Mu-
kereleri üzerinde bilgi vererek şunları söyledi:
danya Ateşkesi sonra da Kasım 1922’de Lozan
“Genç milletvekilleri Mahmut Esat Bey ile Sa-
barış görüşmeleri başladı. Gazi Meclis, 1 Ni-
racoğlu Şükrü Bey, cumhurbaşkanına veto ve ge-
san 1923’te yeni seçimler yapılmasına karar ver-
rektiğinde Meclis’i feshetme yetkisi verilmesini
di, seçimler yapıldı ve 11 Ağustos 1923’de İkin-
kabul etmiyorlar.”
ci Meclis, çalışmalarına başladı.
Mustafa Kemal sordu: “Neden karşı çıkıyorlar?”
Yunus Nadi: “Milli egemenliğe aykırı buluyorlar.”
Yeni Meclis’in ilkleri
Mustafa Kemal şöyle karşılık verdi:
Yeni Meclis’in yaptığı ilk işler şunlardır:
“Partiler çoğalınca, hükümetsizlik tehlikesi baş
n 23 Ağustos 1923’te Lozan Antlaşması ka-
gösterebilir, gerici eğilimler belirebilir, devletin
bul edildi.
kuruluş amacına aykırı kanunlar Meclis’ten geçe-
n 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edildi. bilir. Bu yetkileri, böyle durumlar için düşünmüş-
tük. Bir anayasada bütün olumsuzlukları çözecek
n 3 Mart 1924’te halifelik kaldırıldı. Mahalle
maddeler, imkânlar bulunması gerekmez mi?”
Mektepleri, Şeriyye ve Evkaf Vekâleti kapatıldı.
Yunus Nadi’nin yanıtı:
Eğitim Birliği kabul edildi.
“Bu gençler çok etkili konuşuyorlar. Birçok
Yeni atılımlar yapılıyor ancak yürürlükte olan
milletvekili de bu iki genç arkadaşımızın dü-
1921 Anayasası, bu yeni düzen için yetersiz ka-
şüncelerini paylaşmaya başladı. Bu maddelerin
lıyordu.
Meclis’te kabul edilmesi zor görünüyor.”
Bu durumu anayasa hukukçusu Prof. Dr. Bü-
lent Tanör, şöyle özetliyor:
Cesaretle anlattılar
“1921 Anayasası, aslında olağanüstü koşulla-
Mustafa Kemal, bu milletvekilleriyle bir de
rın ürünü olan eksik ve yetersiz bir metindi. Bu
kendisi görüşmeye karar verdi.
geçiş döneminden başarıyla geçilmesinden son- Mahmut Esat Bey, Birinci Meclis’te bulunmuş,
Ekonomi Bakanlığı yapmıştı. Atatürk kendisini
ra, devletin temel kuruluşunu, toplumun ve bi-
tanıyor ve güveniyordu. Saracoğlu Şükrü Bey’de
reylerin konumunu ve haklarını ortaya koyacak
Meclis’e ikinci dönemde katılmıştı. Meclis’e ge-
ve belirleyecek bir yapılanmaya gereksinme var-
leli henüz sekiz ay olmuştu.
dı. O günlerde aslında iki anayasa; Osmanlı’dan
Atatürk, Yunus Nadi’ye, “Mahmut Esat’ı tanı-
gelen 1876 Anayasası ve 1921 Anayasası yürür-
yorum ama Saracoğlu Şükrü’yü tanımıyorum”
lükteydi. Bu duruma artık bir son verilmeliydi.
dedi. Ancak her ikisini Çankaya’ya davet etti.
Meclis, yeni devletin yeni anayasasını yapma gi-
Çankaya’da görüşmeler epeyce uzun sürdü. Mil-
1
bi tarihsel bir görevle karşı karşıyaydı.”
letvekilleri, cumhurbaşkanını saygıyla dinlediler
İşte bu ortamda, Yunus Nadi’nin başkanlığı-
ancak düşüncelerini değiştirmediler. Bu tasarıya
nı yaptığı Meclis Anayasa Komisyonu, yeni ana-
karşı direniyorlar, evrensel hukuktan örnekler ve-
yasa tasarısını, yukarıda anlattığımız laik ilkele- riyorlardı.
Genç milletvekilleri, Mustafa Kemal’e böylesi
re dayalı yasaların Meclis tarafından kabul edi-
Yeni Türk Cumhuriyeti’nin kurucusu Atatürk, Meclis Anayasa Komisyonu Başkanı Yunus Nadi ile. yetkilerin anayasaya konulmasıyla bir yarar sağ-
lişinden altı gün sonra, 9 Mart 1924 tarihinde
lanamayacağını, tersine anayasanın, devlet başka-
TBMM’ye sundu.
3
nına vereceği geniş yetkilerle dünya kamuoyunda
Cumhurbaşkanlığı makamının güçlendirilmesidir. Mustafa Kemal, devlet başkanına kanunla-
tartışmalara neden olacağını da belirttiler.
‘Kuvvetli bir devlet düzeni’
Çift meclis sistemine geçilmesi isteği, Ana- rı veto etmek ve gerektiğinde yeni bir seçim için
Bağımsızlık savaşının önderi Mustafa Kemal, o
Bu yeni anayasa taslağının oluşmasında dört
yasa Komisyonu’nda tartışıldı ancak çoğunluk Meclis’i feshetme yetkisinin verilmesinin yarar-
sırada çok güçlüydü. Ne isterse kabul görüyordu,
yıllık hızlı değişimin birikim ve deneyleri esas
sağlanamadığı için tasarıya girmedi. lı olacağını belirtmişti. Bu öneriler çağdaşlaş-
ama iki idealist genç, Mustafa Kemal’e cesaretle
alınmış ayrıca Fransa’nın 1875 tarihli anayasa-
İkinci önemli öneri, cumhurbaşkanının yetki- ma hamlesine karşı oluşacak girişimlere ve milli
karşı tezlerini anlatmışlardı.
sı ile Polonya’nın 1921 tarihli anayasasından ya-
lerinin artırılmasıyla ilgiliydi. Tasarıda, cumhur- egemenliğin örselenmesi hareketlerine karşı bir
2 4
rarlanılmıştı.
başkanının hükümetin görüşünü aldıktan sonra önlem olarak değerlendiriliyordu.
Atatürk’ün beğenisi
Anayasa hazırlığı ve Meclis müzakereleri sı-
Meclis’i feshetme ve seçimleri yenileme, ayrıca Ancak cumhurbaşkanına tanınmak istenen bu
Mustafa Kemal, sonucu öğrenmek isteyen Ana-
rasında epeyce tartışılan iki önemli öneri olmuş-
cumhurbaşkanına, Meclis’te kabul edilen bir ka- yetkiler, Meclis içerisinde kimi genç milletvekil- yasa Komisyonu Başkanı Yunus Nadi Bey’i ertesi
tur. Bunlardan birisi çift meclis sistemi, diğeri de gün Çankaya’da kabul etti. Ve şunları söyledi:
nunu veto etme yetkisi veriliyordu. leri tarafından itirazlarla karşılanmaktaydı.
“Saatlerce görüşlerimizi açıklayıp tartıştık. Bi-
raz sıkıştırdım da. Ama çocukları ikna edeme-
dim. Dilerim bu yetkilere ihtiyaç duyulmaz. Fa-
kat bu görüşmeden çok memnun kaldım. Türkiye-
mizin milli egemenliğine, özgürlüğüne böyle sa-
Saracoğlu ve bozkurt’un karşı duruşları
hip çıkan, hukuka saygılı, sağlam, dürüst, dirençli,
bağımsız ruhlu genç siyasetçilere çok ihtiyacı var.
6
nayasa tasarısının Meclis’teki görüşmele- dir” ilkesine aykırı olduğunu belirtiyordu. re karşı bir direniş söz konusudur. Saracoğlu, sa-
Mahmut Esat’ı zaten beğenirdim. Şükrü Bey’i de
8
Arinde iki genç İzmir milletvekili Mahmut Bu tasarıyla ilgili olarak 16 Mart 1924 ta- dece karşı çıkmıyor, geniş bilgisiyle demokratik
çok beğendim.”
Esat Bozkurt ve Şükrü Saracoğlu, birer yıldız rihinde, söz alan Şükrü Saracoğlu ise Meclis ülkelerdeki uygulamaları da anlatıyordu.
Sonunda, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, bu
gibi parladılar. kürsüsünden yaptığı uzun konuşmada, dünya genç milletvekillerinin ileri sürdükleri demok-
Herkes susmuştu
ratik, hukuki ve siyasi gerekçeleri kabul ederek
İsviçre’de hukuk öğrenimi görmüş olan Ku- özgürlük tarihinde verilen mücadeleleri anlattı.
Bütün Meclis, adeta sus pus olmuş bu genç cumhurbaşkanına verilmesi düşünülen veto ve fe-
şadalı Mahmut Esat Bey, konuyu anayasa hu- Saracoğlu’nun Meclis’te yaptığı ve tutanak-
9
sih yetkisi konusundaki ısrarından vazgeçti. Ana-
milletvekilini dinliyor, onların cesaret ve bil-
kuku açısından yine İsviçre’de siyaset bilimi lara geçen konuşmasından aşağıya alınan cüm-
yasa Komisyonu Başkanı Yunus Nadi’ye bu konu-
gilerini takdirle karşılıyor ancak bir tepki gös-
öğrenimi görmüş olan Ödemişli Şükrü Sara- leler onun cumhurbaşkanına verilmesi düşünü-
7
da ısrar edilmemesini ve konunun Meclis’in özgür
teremiyordu, yalnızca alkışlıyordu.
coğlu, konuyu anayasa hukuku ve siyaset bi- len geniş yetkiler konusunda ne derece sert bir
iradesi ile çözülmesi talimatını verdi.
Meclis’teki, özgürlük ve de-
limi açısından irdeleyerek Meclis kürsüsünde eleştiri yaptığını göstermeye yeterlidir.
TBMM’de, Meclis’i fesih yetkisini öngören 25.
mokrasi havasının bir ka-
konuşuyorlar, cumhurbaş-
madde için 23 Mart 1924’te 130 milletvekilinin
Meclis’in hakları
nıtı olan bu tartışmalar-
kanına tanınacak bu ge-
katılımı ile yapılan oylamada 127 ret ve bir çe-
Saracoğlu şöyle diyordu: da, eleştirilen bu mad-
10
niş yetkileri eleştiriyor-
kimser oyla bu madde kabul edilmedi. Kanunları
“Bize tarih, hukuk bilimi, ihtilal açıkça gös- delere yönelik Anaya-
lar, açıkça karşı çıkı-
veto etme yetkisini öngören 36. madde ise Bütçe
teriyor ki bugün, Millet Meclisi’nin kişiliğin- sa Komisyonu başkanı
yorlardı. Konu, tasa- Yasası dışında “İlanı uygun bulunmayan yasalar
de toplanmış olan haklarından hiçbir şey geriye uzun bir savunma yap-
on gün içinde yeniden görüşülmek üzere Meclis’e
rının cumhurbaşkanı-
doğru dönemez. Bunlar yalnız millet tarafından tı. Hatta, Yenigün ve gönderilir” şeklinde yeniden düzenlenerek kabul
na Meclis’i feshetme
11
edildi.
ve yalnız millete gitmek şartıyla Büyük Mil- Hâkimiyeti Milliye ga-
yetkisi veren 25. mad-
let Meclisi’nin elinden alınabilir… Böyle oldu- zeteleri konuyu kamu-
desi ve yine cumhur-
Akıl ve bilime inanıyordu
ğu halde cumhurbaşkanına veto, seçimlerin ye- oyuna taşıdılar. Modern
başkanına yasaları veto
9 Mart 1924 günü başlayan anayasa tartışma-
nilenmesi hakkının verilmesi kelimesi altında devletlerde bu gibi yetki-
yetkisi veren 36. mad-
ları, aralıksız sürdü ve 20 Nisan 1924 tarihinde
5
saklanan fesih hakkını milletten başka herhan- lerin devlet başkanı-
desi ile ilgiliydi...
12
1924 Anayasası kabul edildi.
gi bir başa veya birkaç başa vermek, bir irtica- na verildiğini be-
Mahmut Esat, bu
Kimi kesimler tarafından “diktatör” niteleme-
dır (geriye dönüş) efendiler.” lirterek bu öne-
maddelerin “Ege-
si yapılan, “diktatör” olarak gösterilen Atatürk, bu
Burada açıkça bir karşı çıkış, yeni cumhurbaş- rileri destekli-
menlik kayıtsız
Şükrü Saracoğlu Mahmut Esat Bozkurt genç milletvekillerini Çankaya’da dikkatle dinle-
kanı seçilmiş Atatürk’e verilmek istenen yetkile- yorlardı.
şartsız milletin-
miş, notlar almış ve kendisinin de desteklediği bu
iki önemli maddeden vazgeçmişti.
Bu nasıl diktatör?
Ka K
Böyle diktatör olur mu? Yapılan itirazlar üze-
1 5 8
Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, Yapı TBMM Zabıt Ceridesi, D. II, C. 7, s. 19. Turgut Özakman, age, s. 40.
rine, kendisine verilmek istenen yetkilerden vaz-
6 9
Kredi Yayınları, 2002, s. 290. Mahmut Esat’ın yaptığı konuşması için bkz: Şaduman Falih Rıfkı Atay, Atatürkçülük Nedir?, Ak Yayınları, 1966, s. 35.
geçen diktatör görülmüş müdür? Atatürk diktatör
2 10
A.Ş. Gözübüyük ve Z. Sezgin, 1924 Anayasası Hakkındaki Halıcı, Mahmut Esat Bozkurt, s. 204-271. TBMM Zabıt Ceridesi, D. II, C. 7, s. 1010.
değil, tam bir devrimci, akıl ve bilime inanan bir
7 11
Meclis Görüşmeleri, Ankara, AÜSBF Yayını, 1957, s. 29-35. Saracoğlu’nun bu konuşması için bkz. TBMM Zabıt Ce- TBMM Zabıt Ceridesi, D. II, C. 7, s. 1022-1023.
devlet adamıydı.
3 12
Tanör, age, s. 292. ridesi, D. II, C. 7, s. 526-531. Ayrıca: Türk Parlamento Ta- 20 Nisan 1924 tarihinde Meclis tarafından kabul edilen
Bu tarihi gerçekleri, bugünün politikacılarına
4
Turgut Özakman, Cumhuriyet-Türk Mucizesi, İkinci Ki- rihi II. Dönem 1923-1927, I. Cilt, TBMM Vakfı Yayınla- 1924 Anayasası 105 maddeden oluşur ve 24 Mayıs 1924
bir ders olması için yazdık. Acaba ders alırlar mı?
tap, s. 39-40. rı, N.1, s. 476-483. tarihinde yürürlüğe girmiştir.
lar yna