Katalog

9 MART 2022 ÇARŞAMBA 6 İNCELEME Güçlendirilmiş Parlamenter Sistem 6 Parti Bildirisi ve Anayasa Geleneğimiz 276 kişiden oluşuyordu. Bu meclisin 226 üyesi (yüzde 82) Aralık 1960 ta- rihli 157 ve 158 sayılı yasalar ile be- lirtilen seçim yöntemiyle seçilmişler- di. On üyeyi devlet başkanı, on sekiz üyeyi Milli Birlik Komitesi seçmiştir. Bakanları Kurulu üyeleri Meclis üye- si sayılmışlardır. ugün Türkiye’de, dünyanın hiç- Seçimle gelen üyelerin 75’i iller ta- bir ülkesinde olmayan ucu- rafından seçildi. (İstanbul dört, Anka- Bbe bir sistem yürürlüktedir. ra üç, İzmir iki) Diğer illerin hepsi bi- Cumhurbaşkanlığı hükümet siste- rer üye gönderdiler. İl temsilcileri, il- mi adı verilerek uygulanan bu model, deki tüm muhtarlar, o ildeki tüm il- Türkiye’nin 150 yılı aşan parlamento kokul, ortaokul ve liselerin başöğret- geleneğini de altüst etmiştir. menleri; köy dernek temsilcileri, o il- Kuvvetler ayrılığı sistemi yıkılmış, deki tüm meslek, esnaf, işçi, sendika kuvvetlerin birleştirildiği tek kişi yö- başkanlarının bir araya gelerek yap- netimi kurulmuştur. tıkları seçimle belirlendiler. Altı siyasal parti liderinin bu “ucu- Siyasi partileri CHP’ye 49, Köy- be” modele karşı çıkma yönünde ke- 1961 Anayasası’nda yer alacak basın özgürlüğü ile ilgili maddeleri konuşmak için Prof. Sıddık Sami Onar başkanlığında toplanan Ana- lü Millet Partisi’ne (CKMP) 25 kişilik sin kararlılık göstermeleri, demokra- yasa Komisyonu üyeleri, gazeteciler ve sendika temsilcileri bir araya gelmişti. Toplantıda; komisyon üyeleri, Prof. Dr. H. Nail Kubalı, kontenjan tanındı. Siyasi partiler ken- tik ilkelerden kopmuş olan bu sistemi Prof. Dr. Tarık Zafer Tunaya, Prof. Dr. Muammer Aksoy ve İstanbul gazetelerinin yazıişleri müdürleri bulunuyordu. di içinde seçim yaptılar. Geriye kalan sonlandırmak ve yeniden parlamen- Bu model, “kuvvetler birliği”dir. hükmü çıkarılmış, 1937’de de laiklik reddediyoruz” deniliyor. üyeler meslek kuruluşları esasına gö- ter sisteme dönmek iradesini ortaya Bu anayasa bir ihtilal anayasasıdır ilkesi anayasaya girmiştir. Bildiride, “... geçmişe geri dönmü- re kendi aralarında yapılan seçimler- koymaları, Türk siyasal yaşamında ve işgallere karşı Kuvayı Milliye’yi 1924 Anayasası, anayasa hukuku yor, hukuk devleti ve kuvvetler ayrı- le oluştu. Bu kuruluşlar, üniversiteler, çok önemli bir gelişmedir. yürütmek amacını taşır. Anayasa- açısından milli irade ilkesini öne çı- lığı esasına dayanan yeni bir sisteme yüksek yargı organları, basın ve yayın da parlamenter demokrasiyle ya da karmakla birlikte, çoğulcu ve özgür- geçiyoruz” deniliyor. Bunlar açık ol- Cumhuriyet gazetesi kuruluşları, barolar, ticaret ve sanayi iktidarın sınırlandırılmasıyla ilgili lükçü çok partili demokratik sistem mayan “muğlak” ifadelerdir. odaları, işçi sendikaları, öğretmen ku- Kuşkusuz konu, tüm halkı ilgilen- hiçbir kural yoktur. açısından yetersizdir. Nitekim DP’nin Parlamenter demokrasi getirmeyi ruluşları, tüm tarım ve kooperatif ku- dirmektedir. Bu nedenlerle Cumhu- 1954 yılından sonraki keyfi kararla- hedefleyen bir metinde yer alan böy- ruluşları ve esnaf kuruluşlarıdır. riyet gazetesi, bu siyasal gelişme- Cumhuriyetin ilanı ve rını dengeleyememiştir. Zaten o dö- lesi bir değerlendirme hem bilime ay- Örneğin tüm üniversite öğretim yi takdir ve önemle karşılamıştır. nem dünyasında çoğulcu ve özgür- kırıdır hem de hatalıdır. 1924 Anayasası üyeleri bir araya gelip kendi araların- Türkiye’nin en önemli düşün, po- lükçü demokrasiyi kurumsallaştıran Türk siyasal yaşamında kuvvetler dan 12 profesörü seçti; Yargıtay, Da- litika ve kültür gazetesi olan Cum- Cumhuriyet, 29 Ekim 1923 tarihli anayasalar da pek azdı. ayrılığı sistemi, hukuka bağlı kural- nıştay ve Sayıştay’ın yüksek yargıç- ve 364 sayılı kanunla ilan edilmiştir. huriyet, konulara eleştirel akıl çer- lar içinde 1961 Anayasası’nda düzen- ları bir araya gelip kendi aralarından çevesinde yaklaşır ama katkıda da Egemenliğin kayıtsız, koşul- Yargılar lenmiştir. Güçlendirilmiş parlamen- 12 yüksek yargıcı seçti. Aynı biçim- suz millete ait olduğu zaten 1921 bulunur. Altı partinin ortak bildirisi, 1921 ter sistem için ister istemez temel de tüm basın-yayın kuruluşları, tüm Nitekim, gazetemizin yazarları al- Anayasası’nın temel ilkesiydi. Salta- Anayasası’nın “kısmen kapsayıcı- kaynak olarak 1961 Anayasası kulla- sendikalar, tüm barolar, tüm öğret- natın 1 Kasım 1922’de kaldırılmasın- tı partinin yayımladığı metin üze- lığının” ardından kurulan Türkiye nılacaktır. menler, tüm ticaret ve sanayi odala- rinde görüşlerini özgürce belirttiler. dan sonra, yönetim biçimi Cumhuri- Cumhuriyeti’nin sonraki anayasala- Bu nedenle 1961 Anayasası’nın hu- rı, tüm esnaf kuruluşları, tüm tarım yetten başka bir şey değildi. Özellikle demokratik yaşamın vazge- rının tümünü “dar kalıplara” girmiş kuksal gerçeklerine ve kurumlarına kooperatifleri kendi aralarında topla- çilmez unsuru laiklik ilkesi üzerinde Bu nedenle 29 Ekim 1923 tarihli olarak nitelendirilmektedir. bilimsel olarak kısaca değinmekte ya- narak temsilcilerini seçti ve Kurucu anayasa değişikliği aslından var olan durdular. Bunlar dikkate alınması ge- 1961 Anayasası için de “1961 Ana- rar vardır. Meclis’e gönderdi. Demokratik bir sü- reken eleştirilerdir. ancak adı konmamış bir siyasal ya- yasası birçok yeni ve önemli düzen- reç yaşandı. pıyı açıklığa kavuşturmaktaydı. Bu Cumhurbaşkanlığı hükümet siste- 1961 Anayasası leme getirmiş olsa da çok partili siya- Görüldüğü gibi, 1961 Anayasası’nı minden vazgeçilip parlamenter siste- yüzden kanunun başlığında “tavzi- sal hayatımıza sekte vuran bir askeri 1961 Anayasası, dünyadaki tüm hazırlayan Meclis, tüm illerin temsil- han tadil” (açıklık getiren değişiklik) me dönüş yapılması için anayasada darbenin ardından hazırlanmıştır; ay- anayasa ve siyaset bilimi otoriteleri- cilerinden ve toplumu oluşturan ku- değişiklik yapmak zorunludur. Bu deyimi kullanılmıştır. rıca “1961 Anayasası’nda geçerli olan nin kabul ettikleri gibi Türklerin ta- rum ve katmanların bir araya gelerek 1924 Anayasası toplam 105 mad- nedenle, bu yazımızda anayasal ko- bürokratik kurulların siyaset üzerin- rih boyunca yarattıkları en ilerici, en seçtikleri üyelerden oluşuyordu. nulara değinilecektir. dedir. Bu anayasaya gelenekçi çevre- de bir vesayet makamı olarak kurgu- demokratik ve hukuk devleti ilkeleri- Türk siyasi tarihinde ilk kez ger- lerden gelen eleştiriler, Batı taklitçili- lanmasını ni yaşama geçiren anayasadır. 1921 Anayasası çekleşen bu uygulama çok önemlidir ği, din ve maneviyat düşmanlığı, oto- Öncelikle kamuoyunda oluşan ve 1961 Anayasası’nın toplumsal ni- Bildiride 1921 Anayasası olumla- riter, totaliter hatta oligarşik iktidar yanlış bir algıyı düzeltelim. teliklerini oluşturmuştur. nıyor. Bilindiği gibi 1921 Anayasa- yarattığı iddialarıdır. 1961 Anayasası, daha son- 1961 Anayasası’nın kaynakları, 12 sı (Teşkilat-ı Esasiye Kanunu), sa- Bütün dünyadaki önemli siyaset raki askeri darbelerde ol- Ocak 1959 tarihli “İlk Hedefler Be- dece 23 maddedir, milli iradeyi ege- bilimciler ve anayasacılar, 1924 duğu gibi, atanmış bir yannamesi”, İstanbul ve Ankara üni- men kılmak ve işgalcilere karşı Ku- Anayasası’nın 1921 Anayasası grup tarafından değil; versiteleri anayasa ve hukuk hocala- vayı Milliye’yi yürütmek amacıy- ile başlayan süreç içinde “ulu- seçilmiş Meclis tara- rının ayrı ayrı hazırladıkları anayasa la 20 Ocak 1921’de kabul edilmiş- sal ve demokratik bir devletin fından yapılmıştır. taslaklarıdır. Bu taslaklardaki temel tir. Bu anayasanın 2. maddesine gö- temellerinin kurulmasına yar- Anayasayı yapan Ku- ilkeler, İkinci Dünya Savaşı sonrası re, “Yürütme ve yasama yetkisi mil- dım ettiğini” kabul ederler. rucu Meclis’in temeli Avrupa devletlerinin kabul ettikleri letin yegâne ve gerçek temsilcisi olan Bu anayasadan 1928 yılında olan Temsilciler Meclisi modern ve evrensel anayasalardır. TBMM’de toplanır.” “Türk devletinin dini İslamdır” 61 Anayasası ilerici ve devrimcidir emokrasi”, “hukuk devleti” ve “hu- insan hakları kavramı devletin temelleri içi- da başlı başına ele alınarak kurallaştırıl- nin çağdaş ve ev- rensel demokra- “Dkukun üstünlüğü” kavramları ilk kez ne alınmıştır. Anayasa, insanın doğuştan ka- mıştır. Bireyin devletçe korunması, çalı- 1961 Anayasası ile anayasaya girmiştir. Kı- si düzeyine ulaş- zandığı hakları korumakla yetinmeyip, in- şanlara sendikal hakların tanınması, asga- masını sağlamış, saca irdeleyelim. ri ücretle insanlık onuruna yaraşır bir ya- sanın maddi ve manevi varlığının gelişmesi insan hakları ve şam düzeyi sağlanmasının gerekliliği, açık için gerekli koşulları da hazırlaması yönünde demokrasinin Demokrasi kuramı bir biçimde belirtilmiştir. devlete görev vermiştir. (md.10) de güvencesi ol- “Demokratik yaşamda siyasal partilerin Sosyal devlet; güçsüzlerin, yoksulların 1961 Anayasası’nda “temel haklar ve öz- muştur. vazgeçilmezliği” ilkesi ilk kez 1961 Anaya- önündeki engellerin kaldırılmasını öngö- gürlükler” devletin kuruluşunu düzenle- Hukukun üs- sası ile kabul edilmiştir. rür. Ekonomik ve kültürel yönden zayıflara yen esaslardan önceye alınmıştır. Anayasa, tünlüğü ilke- Anayasada “Siyasal partiler ister ikti- ve güçsüzlere haklarının tanınması, sen- böylece temel hak ve özgürlüklerin taşıdığı si bağlamın- darda, ister muhalefette olsunlar, demok- dikal haklar ve bölgeler arasındaki denge- önemi açıkça belirtmek istemiştir. da ister yerel is- ratik, siyasal yaşamın vazgeçilmez unsur- sizliklerin giderilmesi yönünde devlete gö- Temel hak ve özgürlükler kısaca sayılıp ter merkezi ida- larıdır” kuralına yer verilmiştir. Daha adil rev verilmiştir. geçilmemiş, tersine anayasanın üçte biri bu reler olsun yö- bir temsili öngören nispi temsil seçim sis- demokratik, insan haklarını, temel hak ve olguya ayrılmıştır. Bu konudaki en önem- netimin bütün işlem ve eylemlerinin yar- Hukukun üstünlüğü kuramı temi getirilmiştir. özgürlükleri koruyan, hukukun üstünlüğü- li yenilik “Bir hakkın ve hürriyetin özüne do- gı denetimine tabi olması olanağı tanın- 1961 Anayasası, İkinci Dünya Türk siyasal yaşamında “kanun devleti”, nü güvenceye alan bir anayasa olarak ka- kunulamaz” ilkesidir. Yukarıda sözü edilen mıştır; bu nedenle anayasanın “İdarenin Savaşı’ndan sonra güçlenen ve tüm sonraları “hukuk devleti” kavramları özel- bul edilmiştir. “insan haklarına bağlı devlet” ilkesiyle “te- her türlü eylem ve işlemine karşı yargı yo- Avrupa’da gelişen demokratik ve çağdaş likle 1950’den sonra çok partili sistem için- mel hak ve özgürlüklerin özüne dokunula- lu açıktır”(Md.114/1) maddesi çok önem- anayasalardan (Fransız, Alman, Belçika, Amaç de kullanıldı. Ama 1961 Anayasası bir adım lidir. Anayasa bununla da yetinmemiş, aynı mayacağı” ilkesi yan yana getirilip irdelen- İtalya, İskandinav ülkeleri gibi) esinlenmiş Bu yazımızın temel amacı eleştiri yap- daha ileriye giderek “hukukun üstünlüğü” maddenin son fırkasında “kendi eylem ve diği zaman 1961 Anayasası’nın ne derece ve hepsinden ileride kurallar koymuştur. maktan ziyade katkı sağlamaktır. 150 yı- ilkesini, anayasanın vazgeçilmez unsuru işlemlerinden doğan zararı ödemekle”, ida- ilerici ve devrimci bir anayasa olduğu açık- durumuna getirdi. reyi yükümlü tutmuştur. lı aşan parlamenter demokrasi deneyim- ça ortaya çıkıyor. İnsan hakları ve 1961 Anayasası, hukukun üstünlüğü il- lerimize dayalı olarak güçlendirilmiş par- Hukuk devleti kesine verdiği önemi, yargı bağımsızlığının lamenter sistem yeniden kurulurken geç- özgürlükler kuramı Sosyal devlet kuramı vazgeçilmez koşulu olan yargıç güvencesi Devletin hukuka bağlı olması, hukuk üze- miş deneylerden ve bilimden yararlanıl- 1961 Anayasası, 2. maddesinde devlet Anayasanın 2. maddesi sadece insan rine kurulu olması, hukuk tarafından yöne- konusunda da açıkça göstermiştir. ması gerekir. Günlük siyasetin körükle- yaşamını düzenleyen temel ilkeleri sapta- hakları temeline dayalı bir anayasadan tilmesi, bütün eylem ve işlemlerinin yargı melerine, “siyasal istismarlara” boyun eğ- mıştır. Türk anayasa sistemine ilk kez, “in- değil, “sosyal bir hukuk devleti”nden söz Laik devlet ilkesinin denetimine bağlı olması demektir. Bu de- memek gerekir. san haklarına dayalı devlet” kavramı girmiş, etmektedir. Sosyal devlet ilkesi anayasa- netimin işlemesi için yargı bağımsızlığının Anayasa değişimi her zaman olmaz, al- pekişmesi sağlanması gerekir. Bu unsurlarıyla hukuk tı parti lideri tüm bu nedenlerle duygusal 1961 Anayasası başlangıç kısmında ulus devleti, keyfiliğin, tek adam yönetiminin ve baskılara boyun eğmeden Türk halkının ge- için “Kıvançta ve tasada birlik”; esin kayna- Cumhuriyet gazetesinin 4 Temmuz 1961 tarihli birinci “polis devleti”nin karşıtıdır. leceğini düşünmelidir; tarihi bir görev yap- ğı “Milli Mücadele ruhu” olan Türk ulusçu- sayfasındaki Ali Ulvi imzalı karikatür, “Evet” kampanya- Hukuk devleti olmadan, güçlendirilmiş tıklarının bilincinde olmalıdır. luğu “Yurtta barış dünyada barış” ilkesin- sına karşı Adalet Partisi’nin tutumunu gösteriyor. parlamenter sistem kurulamaz. Hukuk dev- Parlamenter sistem, temelde kuvvet- de dile gelen barışçılık ve her alanda çağ- letini sağlayan çağdaş anayasaların en ler ayrılığı ilkesine dayanır. Yasama ve yü- daş uygarlık düzeyine erişmeyi amaçlayan önemli kurumu Anayasa Mahkemesi’dir. rütmeyi soru, gensoru, güvenoylaması gibi Atatürk devrimciliği kavramlarının altını ka- Anayasa Mahkemesi, Türk hukuk sistemine araçlarla denetleyecektir. lın bir biçimde çizmiştir. Anayasa, yukarıda 1961 Anayasası ile girmiştir. Yargı, bir yandan yürütmeyi, öte yandan esasları belirtilen başlangıç kısmına gön- Ayrıca, 1961 Anayasası ilk kez, Meclis’te da yasama organının kabul ettiği yasaların derme yaparak, bu öğeleri kurallaştırmıştır. kabul edilen yasaların anayasaya uygunlu- anayasaya uygunluğunu yargısal yönden Şöyle ki: “Türkiye Cumhuriyeti insan hakla- ğunun yargısal denetimini sağlayacak olan denetleyecektir. Bunun için yargının bağım- rına ve başlangıçta belirtilen temel ilkelere sistemi kurmuştur. sız ve tarafsız olması anayasa ilkeleriyle dayanan, milli, demokratik, laik ve sosyal Türk anayasa geleneğinde bir dev- bir hukuk devletidir.” (Md.2) sağlanacaktır. Bütün hukuksal yollar 1961 rim yapılarak yasaların yargısal deneti- Anayasası’nda vardır. 1961 Anayasası’nı Tüm bu nedenlerle, bütün dünyada mi böylece kurumlaştırılmıştır. Anayasa 1961 Anayasası, Türklerin binlerce yıllık kötülemek yerine eksik yanları düzelterek Mahkemesi’nin kurulması Türk demokrasi- tarihleri boyunca yarattıkları en ilerici, en ve güçlendirerek ondan yararlanılmalıdır.