Katalog

28 MART 2022 PAZARTESİ 10 YORUM Işık Kansu ile ‘Büyük Çöküş’ kelerde ucuz bir faşizm beslenir. Turuncu rejimle- Amerika’nın büyük şirketi Leh- re bakarsanız faşizme çok man Brothers, 2008’de resmen if- yakın modeller olduğunu las etti. Kurtarmadılar. Hemen pe- görürsünüz. Türkiye’deki yeşil model de benzer bir şinde dünyanın en büyük sigor- uygulama. Vitrinde parti- ta şirketi AIG vardı. Kurtardılar, ler var gibi ama ABD yal- yoksa sadece Amerika değil, kapi- nızca bir tanesini, yeşil talizmin sigortaladığı dünya kur- olanını istiyor. ‘Bu parla- menter vitrinin arkasında tarılamayacak şekilde batacaktı... her şey olur’ diyor. Böyle aftalık The Economist dergisi rejimler dışarıdan parayla 1843’ten beri kesintisiz yayımla- beslendikleri takdirde ce- Hnıyormuş. İngiliz ve dünya serma- berut olurlar. Parayla bes- yesinin kulağını, gözünü, hatta niyetleri- lenmedikleri anda ceberut- ni yansıtır. İyi koku alır, gerekiyorsa ve- luklarını artırmak ister fa- rir. 12-18 Şubat sayısının kapağında şu kat dayanaksız kalırlar. yoktur. Kim zayıfsa batacak, kim güçlüy- kendi dinamizmini döndüremedi, başlık var: “Koşu sona erince”. Alt başlık: Yeni tür faşizmin 1930’ların faşiz- se kalacak” diyordu. Üstat o senaryonun düşen kâr oranlarını kurtarmak “Eğer piyasalar çökerse ne olacak?” minden farkı da bu olacaktır.” sahibi rolündeydi. Kansu, “Bunalım kü- için yayılmacılığa, yeni toprakla- Bu da nereden çıktı? Kapitalizmin piya- resel düzeyde önlenebilir mi?” diyor. Ben ra, enerji kaynaklarına ve siya- Tarihe merak arttı saları uzun süredir duraksamadan koşu- de “Bunalımı durdurma gibi bir şey yok- si denge oyunlarına yöneldi. Ön- yorlardı. Covid’den zarar değil, yarar gör- 25 Ekim’de Kansu aynı soruyu, tur kapitalizmde. Yıkılacaklar, yıkılacak- ce Doğu Avrupa hedefteydi. Yu- müşlerdi. Sermayenin sesi şimdi niçin dolaştırıp yeniliyor: “Yeni dünya ları yere kadar gidecekler. Sonra yeniden goslavya parçalandı. Ardından boğuk çıkıyor? Biliyoruz, 2008’in “Büyük düzenini kim kurgulayabilir?” Ya- toparlanma olacak. Greenspan’ın kastet- Ortadoğu’ya yöneldi ve birinci Çöküş”ünden sonra kapitalizm gönül ra- nıt: “ ‘Bas bas paraları Leyla’ya’ tiği de budur” diyorum. İsabetli mi? Ha- Irak savaşını başlattı. Üçüncü he- şarkısındaki gibi dünyayı likidi- hatlığı ile bir “Büyük Çıkış” yakalayama- yır. Kapitalizmin daha önceki tükeniş se- def Afrika’ydı, Somali’den başladı. teye boğanların yeni dünya düze- dı. Dönüp bakınca, kapitalizmin 20. yüz- naryolarına göre konuşmuşum. 2008’in Yayılmacılığın devamı Doğu Av- nini kurma olasılığı yok. Bunun yılında büyüme dönemleri hep tükenişle- Amerika, dünya ve Türkiye kapitaliz- rupa’daki turuncu rejimlerle sür- zihni bir hazırlığı da yok. Bundan re, kriz senaryolarına dönüşmüştür. Önce mi için farklılığını zaman ilerledikçe, ye- dü. Ortadoğu’ya 2. Irak savaşı ile sonra ne tür kapitalizmler karşı- bir büyük uygarlık krizi (1914-18), sonra ni finansal hamleleri görüp, yeni bilgilere girdi. Kafkasya’ya el attı ve son sında olacağımız belirsiz.” ünlü 1929, sonra bir daha büyük uygar- eriştikçe kavrayacağız. Bu yazıda değil, hedef İran’dır. Çevredeki turuncu Görüşler isabetli mi? Fena değil. lık krizi (1939-45), daha sonra 1970’lerin onlara daha sonra gireceğim. rejimler Türkiye’de de yeşil rejim Ancak Amerika’nın dünya çapın- krizi ve en son en büyük “çöküş”, 2008. 29 Eylül’de neler demişim: “Finans ile tamamlanıyor.” da finansal ağırlığını, bunun etki- Birbirinin kopyası mı? Galiba değil. Hele yaklaşık on yıldır Amerika’da gerçekte lerini hesaba katmamışım. Belir- ‘Yeni tür faşizm’ sonuncusu galiba hiç değil. Düşünelim. var olmayan değerlere dayanarak büyü- leyici mi? 2008 çöküşünü hazır- Çünkü içinde idik ve içindeyiz. Düşün- Devamı şöyle: “Bu tabloda kü- yor. Kapitalizmin kof ayağı vaatlere daya- layan model (senaryo) gitgide ar- reselleşmenin en büyük aktörü- mek, tartışmak ve kavramak zorundayız. nıyor. Dünyanın (toplam) milli geliri yak- tan finansal ağırlıkla işlediğine nü gözden kaçırmamak gerek... Eğer o zaman, 2008’de bir hüküm ver- laşık 60 trilyon dolar. Vaat edilen değer- göre, 2008’den sonrasını da buna Yaklaşık 2 trilyon dolar rezervi mişsek doğru mu görmüşüz? Bilgimiz, ler 600 trilyon dolar civarında... Kapita- göre değerlendirmek lazım (Gele- bulunan Çin, ABD’nin hem raki- bakışımız yeterli mi imiş? İngilizin tedir- lizmin böyle şişkinlik yaratarak büyüdü- cek yazıda bunu vurgulayalım). bi, hem de güvencesi.” Soru geli- ginliğini uyarı sayalım. ğü dönemlerde elinde taze parası olma- Amerika’nın yayılma savaşları- yor: “Yeni dünya imparatoru Çin yanlar, sahip olduğu varlığı paraya çevi- na, bunun stratejisi ve diplomasi- Dünya batacaktı mi olacak?” Yanıt: “Hayır. Uzun- remeyenler batar. Gayrimenkul, hisse se- sine gelince: 2008’de bunlar nor- ca sürecek bir kaotik döneme, bir 15 Eylül, 2008 Pazartesi günü nedi, borç senedi böyle ortamlarda beş mal gözlemlerdir. O tarihten son- kapitalist modeller çağına giri- Amerika’nın büyük şirketi Lehman Brot- para etmez. Yarınki fiyatları belli değil- ra birkaç alanda meraklı ve “uz- yoruz. İngiltere’nin dünya impa- hers resmen iflas etti. Kurtarmadılar. He- dir. Yarınki fiyatı belirleyecek ölçü biri- man” sayısında büyük artış ol- ratorluğu çöküşünde de böyle ol- men peşinde dünyanın en büyük sigorta mi, yani doların fiyatı da belli değildir.” du. Bir de tarihe merak arttı. Aca- muştu... Dünya artık Amerika’yı şirketi AIG vardı. Kurtardılar, yoksa sa- İsabetli mi? Genel olarak, evet. Ama son- ba bunlar kapitalizmin bir iniş finanse etmek istemiyor... Yeni dece Amerika değil, kapitalizmin sigor- raki yıllarda yapılan analizler işin baş- (uzun sürecek çöküş) içinde oldu- aktörler Çin ve Hindistan da dün- taladığı dünya kurtarılamayacak şekilde ka, ciddi boyutları da olduğunu gösterdi. ğunun belirtileri mi? Benim ala- yayı yönetecek çapta değiller. Kı- batacaktı (Hemen sonra zincir şeklinde Bunları kavramamız gerekecek. Onlara nım dışında kalıyor. sacası, kapitalist ülkeler kendi başkaları da dizildi. Bunlara girmeyelim). sonra geleceğiz. Işık Kansu ile 2008 söyleşilerini modelleri içinde kendilerini ha- Herhalde 16 Eylül olmalı, dostum Işık burada kesebiliriz. Orada Türkiye sarla idare ederler.” Kansu aradı. “Neler oluyor” diye soruyor- ‘Model çöküyor’ üzerine konuşmalar da var. Girer- Yine soruyor: “Anlattıklarınızın du. İşte gazetecilik! “Çok önemli”yi his- 11 Ekim’de Kansu bu başlığı atmış. sek, konuyu dağıtmış oluruz. siyasi sonucu ne olur?” Yanıt: “Ül- sediyor. Kansu ile paylaştığım gözlemleri Yanlış mı? Soruyor: “Kapitalizmin sonu haftalar boyunca yayımladı. Şimdi kısaca geldi diyenler var...” Yanıtım: “150 yıl ön- onlara dönüyorum. Doğru, yanlış, eksik ce İngiltere ile başlayan, ABD ile süren ve nerede? İngilizin uyarısı gelecek için bel- bir imparator ülkenin dünyayı kendi pa- Amerikalı Bryan ile İngiliz Teyze ki bir işe yarar. Birkaç kesit alalım. rası ile yönetmesi modelinin, Anglosak- 20 Eylül, 2008’deki “Ankara Kulis”inde son kapitalizminin sonuna geldik... Kü- arihe merak arttı, dedim. Doğru ye- riz” düşüncesi yönetimlerden halk katına Kansu sormaya başlıyor. O hafta içinde reselleşme ABD’ye ek borçlanma olana- Tre bakarsak, öğreticidir. William Jen- kadar (“Gerekirse simit yeriz!” çizgisi) yer- Amerika Merkez Bankası’nın (Fed) 1987- ğı getiren bir aşamaydı. ABD o aşamada nings Bryan, kendini iyi yetiştirmiş bir si- leşti. Sorgusuz kabul gördü. (Enflasyon, bi- 2006 arasındaki başkanı Greenspan’ı dünyanın kreditörü olmaktan çok, dün- yasetçiydi. Küçük çiftçiler ve ezilenler lindiği gibi, fiyatların birbiriyle yarış halinde TV’de izlemiştim: “Bu oyunda daima ka- başta olmak üzere Amerikan halkının na- koşusudur. Ücretler onların arkasından, ye- yaya kendini finanse ettiren, dolayısıy- sıl bir “ekonomi cenderesi”ne hapsoldu- tişmek için koşmaya çalışırlar, yetişemez- zananlar ve kaybedenler olacaktır. Eko- la dünyanın en borçlu ülkesi haline gel- ğunu kendine dava haline getirdi ve 36 ler. Yönetimlerden çelme yerler. Deflasyon- nomide kimseyi kurtarma gibi bir görev di. Sovyetler’in bitişi ile birlikte model yaşında, 1896’da partisinin (Demokrat da ise fiyatlar ağır ağır yürürler fakat ücret- Parti) başkanlık toplantısında (conventi- ler yürüyemezler, yine çelme yerler. İkisinin on) ünü yüzyılı aşan bir konuşma yap- arası yok mu, diye düşünülebilir. Bu siyasal tı: “Cross of Gold”. Türkçesi “Bizi altın- iktidar meselesidir. O derin bir bahistir.) dan yapılmış bir çarmıha gerdiler!” Bu konuşma Bryan’ı partisinin başkan ada- ‘Büyük ılımlılık’ yı yaptı. “Altın standardı”na son verilme- Emeğin bağlı, sermayenin serbest ol- sini, başta çiftçiler olmak üzere, daima duğu modelin tüm parçalarının birbiriy- Bryan kaybeden emekçilere devlet desteği is- le uyumla işleyebilmesi için bir merkez ge- tiyordu. Büyük sermaye, kentlerin zen- tık deflasyon vereceğiz. Tadından yiye- rekliydi. Rol öncelikle modelin sahibi olan ginleri, rahatlık arayan orta sınıfı, hat- meyeceksiniz. Fiyat artışlarını iyice ya- Amerika’nın merkez bankasına (Fed) ait ol- ta işçi sınıfının “aristokrat”laşan kesimi vaşlatacağız. Ücret artışlarınız elbette bu- du. Fed otuz yıldır bu rolü oynuyor. O sa- ise ona karşı çıktı. Yenildi. Bir sonraki nun altında seyredecek. Buna deflasyon yede, kapitalizmin özünde merkezi bir sis- ve daha sonraki seçimde de adaydı. İki- derler. Ayrıca, artık öyle sendika, toplu- tem olduğu berraklaşıyor. Fed deflasyo- sinde de (böylece üçünde) yenildi. Ame- sözleşme, verimliliğe göre ücret, dayanış- nun dünya çapında sahibi işlevini yapar- rikan kapitalizmi siyasette geçit vermi- ma ücreti gibi ‘ayıp şeyler’ istemeyin. Pa- ken, öteki görevini, sermayenin gıdası olan Bize Katılın! yordu. (Sanders’a verdiler mi?) rasız eğitim, sağlık gibi sözler duymaya- likiditeyi bedava sayılacak düşüklükte- “Cross of Gold” ile ne söylüyordu? Dik- yım. İş güvencesi veremem. İşsizlik yaşa- ki “merkezi” faiz politikasıyla, “ucuz para” katle bakarsak, sadece o tarihe ait bir şe- manın ‘fıtratı’nda var. İş bulan çalışır. Üc- ile borçlanabilmesi için sermayeye sun- yi değil, son kırk yıldır içinde yaşadığı- reti yetersiz bulunca borçlanacaksınız. Si- mayı aksatmıyor. “Bedava” çizgisin- mız ekonomi senaryosunun odak nokta- ze borçlanma hakkı veriyorum. Çünkü ar- de asıl öncelik, bilindiği gibi, Amerikan sını görebiliriz. Altın standardının “olmaz- tık borçlanarak yaşayacaksınız. Borcunu- Hazinesi’nin, yani devletinindir. Demek sa olmaz”ıdır diyeceğimiz “deflasyon”un, zu da ücretinizden ödeyeceksiniz. Eko- ki, Fed hem devletin, hem de serma- düşük geliriyle borç altında yaşamaya hü- nomide ‘altın standardı’nın son şeklini yenin (Wall Street, diyelim) borçla ça- Proje Direktörü & küm giymiş çoğunluğa ceza olduğunu 1971’de Nixon Abim yürürlükten kaldırdı- lışabilmelerinden birinci derecede so- vurguluyordu. “Deflasyon borçluyu çar- ğı için, kapitalizmin yönetiminde esas ‘al- rumludur. Tıpkı ücret artışlarının fre- mıha germektir” diyordu. İstatistiklerden tın kural’ olan ‘deflasyon standardı’nı bi- ni olan deflasyondan da sorumlu oldu- çok, yaşamın içinden gelerek işin odak raz gecikerek artık başlatabiliyoruz. Dün- ğu gibi. Çok yönlü ve zor iş... 1990’lar- Medya Direktörü noktasını buluyordu. 1990’larda derlen- ya kapitalizmine kutlu olsun.” da (Sovyetler’den sonra) Fed Başkanı miş veriler, 1880-1914 arasında, başta Greenspan o tarihi konjonktürün yar- İngiltere ve ABD olmak üzere, altın stan- arıyoruz. Sorgusuz kabul dımıyla çok yönlü ayarı iyi tutturmuş- dardını iktisat politikasının temeli yap- tu ve Amerikan ekonomisi de bir büyü- İktisadın çetrefil konuşma alışkanlık- mış 14 ülkede enflasyonun ortalama yüz- larından sade halk Türkçesine çevirirsek me temposu yakalamıştı ki, üstadın çıra- de 1’in altında (0.6!) seyrettiğini göste- “Teyze” bunları söylüyor, müjdeliyor. (Gü- ğı, 2006’dan sonra başkanlık yapacak olan riyor. Ortalama ücret artışları bunun al- nümüz Türkiye siyasetinin söylemiyle eş- Bernanke bu tabloya “Great Moderation” tında, faiz oranları ise üzerinde (yüz- değer kavramı merak edersek, buna, mo- demişti. Türkçesi zor. Şöyle anlaşılabilir: de 3.6) ile seyretmiştir. Mutlak bir def- Bize LinkedIn ve [email protected] “Hayran olunacak öyle bir zemine oturduk da terimi atlamaksızın “sürdürülebilir kul lasyon dünyası. Büyüme hızları yüzde ki bütün işler tıkırında!” (Bire bir çevirirsek, hakkı” denilebilir.) “İngiliz Teyze”nin ba- 1.7 ortalamayı gösterdiğine göre, hem üzerinden ulaşabilir, CV’nizi kışıyla, kapitalizmde yönetime soyunan “büyük ılımlılık” olur. Bir şey anlaşılmaz.) kârlar hem de rantiye kazançları için Bryan’lar hep kaybedecek, kendisi ve mü- 1990’lardan 2008’e giden döne- “altından yapılmış model”dir. Kaynakla- ritleri hep kazanacaktır. me “Sınır Tanımayan Sermayeler Zama- paylaşabilirsiniz. rın düşük gelirlilerden yüksekte oturan- Emeği bağlayıp sermayeyi tamamen nı” diyebiliriz. Finans sermayesinin (Wall lara aktarıldığı model... Düşük gelirliler Street+City of London başta olmak üze- serbest bırakan model 1990’larla birlik- sürekli borçlanmaya ve borç ödemeye re) dünyayı borçlandırma “misyonu”nu te Amerika’da geliştirildi ve dünyaya yayıl- hüküm giymişlerdir. Amerikan halkının dı, yerleşti. Işık Kansu ile söyleşideki gibi, coşarak yürüttüğü, böylece gitgide büyü- özdeyişiyle, “haydut baronlar” dönemi. ona kuşbakışı “küresel” dediler. Her ülke- yen finansal açıklar yarattığı dönem. Bü- ye yeni ama birbiriyle neredeyse özdeş bi- yüyen açıklar merkez bankalarını (baş- ‘Ayıp şeyler’ rer ekonomi, siyaset ve toplum modeli yer- ta Fed) sahnenin ortasında kımıldayamaz Şimdi 1890’lar Amerikası’ndan hale getiriyor. O kımıldayamazken, başta leştirdi. İktisatçılar gibi, siyasetçiler de öz- 1980’ler İngilteresi’ne gelelim. Orayı bir deşleşti. (Birtakım “atipik” iktisatçı ha- çeşitli mali varlıklar olmak üzere “serma- İngiliz Teyze yönetiyor: Madam Thatcher. riç!) Deflasyon, adı böyle konulmaksızın “fi- ye ürünü” şekline çevrilebilen her şeyin medyaevi.com.tr Tory partisinin başkanı ve başbakan. İşe yat istikrarı” olarak sunuldu. Yani, fiyatla- fiyatı, yani cazibesi arttıkça artıyor. Ve başlayınca önce ayağının tozuyla büyük rın düşük düzeyde ve istikrarlı olması her- oyunun bir ana kuralı oluşuyor: Bu riskli madenci direnişini kırdı ve sermaye sını- kes için hem iyidir hem de hesap yapabil- bir oyundur. Risk ne kadar yüksekse ka- fından “Aferin” ve “Demir Leydi” unvanı- zanç da o kadar yüksek olacaktır. Var mı menin güvencesidir, denildi. Bunu öncelikle nı aldı. Sonra, topluma dönerek “Toplum IMF ve kapitalizmin onunla kardeş kurum- oyuna katılmayan? Emekçileri, hatta ev- diye bir şey yoktur!” (There is no such ları “vazgeçilmez” kıldılar. sizleri ve çulsuzları da “piyasa”ya kata- thing as society) dedi. Bunu iktisat dili- “‘Fiyat istikrarı’nı (yani deflasyonu) birin- caklar ve oyun kartopu gibi büyüyerek ne çevirirsek, şunu söylüyordu: “Size ar- ci hedef yapmazsak enflasyona sürükleni- dünyayı 2008’e getirecek.