Katalog

ILIK 1984 EKONOMİ CUMHURİYET/9 EKONOMIDE DIYALOG BÜLENT H. TANLA 1946'da doğdu. lstanbul Üniversitesi tktisat Fakültesi'ni bitiren Tanla 1969'dan itibaren araştırmaa olarak çalışmaya başladı. 1975 yılmda PİAR Araştırma Kuruluşu'nun kurucuları arasında yer alan Bülent Tanla halen PİAR'ın ve kuruluşunda aktif rol aldığı dört diğer kuruluşun yöneticiliğini yapıyor. lenmeleri gereken yıllar gösterilmiş, ayrıca her yıl artan yeni aile sayısı verilmiştir. Şimdi örneğin, 9 milyon aileden oluşan toplumumuzda mevcut 6,7 milyon buzdolabı parkından 1984 yılmda yenilenmesi gerekenlerin sayısı 293 bin adet. Buna 1984 yılında oluşacağı tahmin edilen 186 bin yeni ailenin talebini de eklersek 480 bin dolaymda bir rakama erişiriz. Oysa, 1984 yıhndaki buzdolabı talebi iyimser bir tahminle 360 bin olarak belirlenmiştir. Buzdolabındaki bu örnek, tablodaki diğer bütün mallar için de geçerlidir. Ayrıca bu araştırmada yer almayan gıda, temizlik ve sağlık, kültürokumayla ilgili piyasalarda da satın alma davramşları benzer sonuçlar göstermektedir. Yani burada mevcut mal sahipliğine ilave, genelde söz konusu olmazken, pek çok malda yenileme talebini ve yeni oluşan ailelerin talebini yansıtacak bir talep bile ortaya çıkmamaktadır... Geçen hafta Dolar karaborsada 450 lira sırıırına dayandı Geçen hafta da Türk Lirası karşısında tırmanışını sürdüren dolar karaborsada 450 lira sınırına dayandı. Dünya borsalannda sert paralar karşısında geçen hafta da biraz yükselen dolar, çarşamba günü 3.08 Alman Markı, 2.54 İsviçre Frangı, 9.45 Fransız Frangı değerlerine kadar çıktı. Para arzında beklenenden fazla bir artış olduğunun açıklanmasıyla daha da tırmanan dolar 3.10 marka dayandı. Dolann dünyada defer kazanması Türk Lirasını da olumsuz etkiliyor. Hafta başında döviz alış kuru 421 lira olan dolar hafta sonunda 429 liraya yukseldi. Böylece dolar bir haftada 8 lira değer kazandı. Bilindiği gibi dolar önceki hafta da 7 lira birden Altın fiyatları geçen hafta dünyada ve Türkiye'de gerileme kaydetti. Dünya borsalannda altın, doların yükselişinden olumsuz et31.000 I.900 425. 425.40, 42Sr.35 427.70 Bence talebin yüksek olması değil düşük olması fiyatları yükseltiyor. Talep düştükçe firmalar kârlarını korumak içinfiyat artırma yoluna basvuruyorlar. Toplum genelde fakirleşirken hızfı gelişme içinde olan kesim bu pahalı mallara talep yaratarak yüksek fiyatların tutunmasını sağlıyor. Bu durumda toplumda bir fakirleşme olduğu sonucunu çıkartabiliyor muyuz? TANLABence çıkartabiliyoruz. Toplumdaki bireyler, aileler ellerindeki mevcut malların yerine yenisini koyacak bir düzeyde bile değilse, bu o toplumun her geçen gün biraz daha fakirleştiğini gösterir. Gerçi son yıllarda ihracatımız 2.9 milyar dolardan 7 milyar doların üstüne çıkmış, sanayide kapasite kullammı artmış, belli gelişmeler olmuştur, ama bunlar topluma yansımamıştır. "Halk çarşı pazarda alısveriş vapıyor" gibi yüzeysel gözlemlerle bu gerçeği örtmek mumkün değildir.. Peki, talep düzeyindeki bu diişüklükle enflasyonun durdurulamaması arasındaki ilişkiyi siz nasıl kuruyorsunuz, Sayın Tanla? TANLABence genellikle tahmin edilenin aksine, talebin fazla olması değil, düşük olması fiyatlan yükseltiyor. Alınan kararlar, uygulanan politikalar sonucunda talebin tabloda belirlilen düzeylerde gerçekleşmesi, satılabilecek mal miktarının azalmasına, fınnalann buna rağmen kârlarını korumak için fiyatlarını yükseltmelerine neden oluyor. Fiyatlar artınca da daha az kişi bu mallan alabiliyor, satış daha düşüyor ve bu süreç içinde fiyatlar tekrar yükseliyor veya yükseltiliyor. Firmalar şimdilik bu yöntemle kârlannı bir ölçüde koruyabiliyorlar. Ancak enflasyonun etkisi hesaba katıldığında fırmaların bu kârlara rağmen gerçek değerlerle varlıklannı koruyup koruyamadıklan, aynca tartışılması gereken bir konu. Bir de tabii bu durumun surmesi, yani talebin sürekli gerilemesi halinde fırmalann görünürdeki kârlarını koruyacak düzeyde bir satışı gerçekleştirmeleri, surekli fıyat artışlannı kaldıracak bir alıcı kitlesini bulamamalan da söz konusu olabilir.. Yani talep yaratan tüketici grubunu bir piramide benzetjrsek bunun giderek daralan tepe noktasına dognı tırmanıyoruz ve giderek daralan bir tüketici grubu, talep yaratabiliyor galiba... TANLAŞimdi bakın fert başına milli gelirde de bir düşme görülüyor son yıllarda, ama bu, ortalama bir düşüştür. Oysa benim burada vurgulamak istediğim bir nokta da şu; toplumun genişçe biı kesimi çok daha fazla fakirleşirken, bir kesiminin de yüksek bir gelişme içinde olması. İşte bu kesimin talebi fiyatların arttırılmasında etken olabiliyor. Son yıîlardaki politikalann gelir dağıhmını bozu cu etkileri de boylece enflasyonun önemli nedenlerinden biri halint geliyor. PlAR'ın yönetidsi Bulent H. Tanla (solda). Osman Ulagay'la 421.15 28 27 28 29 W 1 KMtm Anbk yükselmişti. Geçen hafta sonunda doların Merkez Bankası satış kuru 435 lirayı geçerken, karaborsa dolann 447 liraya çıktığı gözlendi. kilendi ve sürekli bir duşüş gösterdi. Haftayı 340 dolardan açan bir ons altın hafta sonuna kad»r 12 dolar yitirdi ve 328 dolara indi. Bu rakam, son bir yılın en düşük duzeyine işaret ediyor. Altının dünyada değer yitirmesi Kapalıçarşı'da fiyatlan aşağı çekti. Karaborsa dolar kurunun yükselmesi de fiyatlann düşmesini engelleyemedi. Bu gelişmeler sonucunda hafta başında 30900 31000 liradan işlem gören Cumhuriyet altını 300 lira geriledi ve 30600 30700 liraya indi. Benzer biçimde, külçe altının gramı da bir hafta içinde 50 lira değer yitirdi. Hafta başında 4680 4690 lira olan külçe altın cuma günü 4630 4640 liradan alınıp satıldı. Ulagay sordu, Tanla yunıtladı: Cumhuriyet altını 300 lira düştü Son yıllarda fakîıieşen eskiyen malını bîle yenîleyemîyor Sayın Tanla; üzerinde konuşacagımrz araştınnanız, tüketici dav de otomobil sahibi olan kişiler ve bunlardan Vo97'si eski arabalarını sattıklarını ya da hurdaya çıkarttıklannı belirtiyor. Yani söz koranışlan, talep egilimleriyle enflasyon arasındaki ilişkiyi ve son yıllarda izlenen istikrar programlarının halkın refah düzeyini nasıl et nusu olan tam anlamıyla "yenileme talebi". İlk kez otomobil alma kiledigini araştınyor. Böyk bir araştırma yapmaya sizi iten neden durumunda olaniarın oraru ise sadece ^o29. Buzdolabında da benzer bir durum var. Buzdolabı satın aldıklarını belinenlerin %71'i l«r neler oldu? Önce kısaca bunu açıklar mısınız bize? daha önce de buzdolabı sahibi olan kişiler ve bunlann %94'ü eski TANLATürkiye'de uzun zamandan beri tartışılmakta olan ve buzdolaplannı elden çıkartma durumunda. Bir ölçüde bu olgunun bir türlü durdurulamayan enflasyonun ülke ekonomisinin en önemli sorunu olmaya devam ettiğini hep birlikte izlemekteyiz. 24 Ocak 1980'den bu yana uygulanmakta olan ekonomik modelin enflasyonla Toplumdaki bireylerin ve ailelerin talebi, mücadeleyi hedef alan bir istikrar programı olduğu söylenirken bu ellerindeki mevcut mattarın yerine programı uygulayanlann hâlâ başarıya ulaşamadıklannı ve enflasyon konusunda istenen düzeyi tutturamadıklarını görüyoruz. Şim yenisini koyacak bir düzeyde bile değilse, di burada en fazla ileri sürülen iddialardan biri enflasyonu talep faz bu o toplumun her geçen gün biraz lalığırun beslediği iddiası. Ben bu araştırmada tuketicilerin talep davranışlannı belirleyerek bu çok tekrarlanan iddiayı test etmek, sına daha fakirleştiğini gösterir. Halk çarşı mak istedim. Bireylerin satınalma davranışlarının belirlenebilmesi pazarda alısveriş yapıyor gibi yüzeysel halinde taleple enflasyon arasındaki ilişkinin çok daha net bir şe gözlemlerle bu gerçek örtülemez. kilde görülebileceği noktasından hareket ederek, bu araştırmayı gerçekleştirdım. dışında kalan, yani ilk kez satın alanlann oranının yuksek olduğu Araştırmanın tek amacı bu muydu? mallar arasında ise birinci sırayı bisiklet alıyor, bisiklet alma duruTANLAHayır. lkinci ve daha önemli bir amacı daha vardı. Ben munda olanlann V»72'si bu malı ilk kez alacaklarını belirtirken, bu ce iktidarların ve iktisat politikalannm en önemli amacı "çagdaş oran tıraş makinesinde °7o63, elektrik süpürgesinde °7o61, çamaşır makinesinde Vo56, yemek odası takımında %49. Bu arada battaniyeaygariık düzeyine ulaşmak" şeklinde belirtilebilir. Ekonomi büyur havlucarşaf grubunda bu mallara önceden sahip olanlann oranı ve ülke kalkınırken toplumun tüm aile ve bireylerinin de bu olguyu kendi yaşantılannda gormeleri, bulmalan gerekir. Aynca çağdaş uy yüksekken elden çıkartma oranının nisbeten düşük olması, ancak garlık duzeyine ulaşmak îçin sa1806 aile dece mal ve hizmetlerin satın aü1806 AİLEYİ KAPSAYAN TÜKETİCİ EĞİLİMİ nabilmesi yeterli değildir. Yaşaüzerinde nan mekânın değişmesi ile daha ARAŞTIRMASININ SONUÇLARI (TABLO1) yaptığımız iyi bir yaşam biçimine geçebil*4aüara daha mek; eğitim, kültür ve zihinsel araştırma, R 1 fft». n»*tı itk nnce sahip nlanların gelişmeyi sağlayacak olanaklara D V nniTt mk Türkiye'de mal daha önce kavuşmak da bunun bir parçakez satm Malı mevcut Malı dvetı O7 parkının aile de sahip «tanlar («#) Idunıyor o) çıktı tsattısı. Ben bunu, yani toplumdaki aile ve bireylerin refahının yükolanlar ( r o) honJ» >*) sayısına göre selmesini, iktisat politikalannm 58.9 81.0 1) Battaniye 19.0 41.1 oldukça zengin en temel görevlerinden biri sayHavlu 89.0 11.0 48.4 51.6 dığım için araştırmamda, bir süoldugunu Çerşaf 91.8 8.2 58.6 41.4 reden beri Türkiye'de uygulanan gösteriyor. Ancak 2) Yemek odası 53.2 20.0 80.0 48.6 modelin sonuçlannı bu açıdan da takımt son yıîlardaki test etmek istedim... Dolap 55.7 81.0 44.3 19.0 gelişme Türkiye'de 66.2 14.5 Kanepe 37.8 85.0 Yani uygulanan politikalann pek çok malda refah duzeyine etkisini.. 3} Otomobil 29.2 3.2 96.8 70.8 TANLA Evet. Bu politikayenileme talebini Bisiklet 12.5 87.5 28.0 72.0 nın ailelerin satın alma davranışMotosiklet 52.2 47.8 33.3 66.7 ve yeni oluşan larını etkileme biçimi, çeşitli tü 4) Aspiratör 7.7 50.0 50.0 92.3 ailelerin talebini ketim mallarında ulusal mal parBuzdolabı 71.0 29.0 6.2 93.8 kının gelişimi, ailelerin refah dükarşılayacak Ç. makinesi 44.0 56.0 4.9 95.1 zeyindeki değişikliklerin, firma Havagazı ocağı 57.4 42.6 11.4 88.6 düzeyde bir talep davramşları ve fiyatlara etkileElektrikli sup. 38.6 61.4 8.8 91.2 seviyesinin bile riyle ekonomik büyümeyle ilişTelevizyon 88.8 (SB) 11.2 (R) 11.6 (R) 88.4 (SB) kileri. Bunlar hep araştırmanın tutturulamadıgını 64.9 35.2 43.2 Radyo 56.8 kapsamı içine girdi.. 36.6 Tras makinesi 63.4 27.3 72.7 ortaya koyuyor. Soba (kömür) 68.2 31.8 37.1 62.9 Araştırma nasıl gerçekleşıi68.5 79.1 Saat 31.5 20.8 rildi, kısaca OBB da açıklar nusınız? Teyp 52.7 47.3 39.7 60.3 TANLA Bir kere araştırma modelınin doğru olabilmesi için, Yıllara göre çeşitli malların talebi ve aile sayıları Tablo 2 problemin uzun süre izlenmesi ve probleme etkisi olabilecek çok Aik TV Elektrik Otomobil Yeni aile Ydlar Buzdolabı Çanapr sayıda etken arasında olabildiği (Ev tipil savısı . makiaesi sâpürgeai sajua kadar çok bilinmeyenin modele dahil edilmesi gerekir. Biz bu göönceki rüşten yola çıkarak yaptıgunız 600.000 200.000 110.000 160.000 mevcut bir ön çalışmayla talep davranış235.145 40.555 50.388 29.982 1972 103.303 6.754.000 169.000 larının ölçülmesinde kullanabi97.187 293.636 138.267 71.204 46.855 6.926.000 172.000 1973 leceğimiz dört mal grubu sapta1977 285.915 151.364 683.848 166.785 58.252 7.880.000 189.000 dık. 1. grupta battaniye, havlu, 753.588 304.852 566.827 101.271 53.98* 1978 8.045.000 165.000 çarşaf; 2. grupta yemek odası ta580.491 388.737 1982 191.073 175.516 30.651 8.738.000 178.000 kımı, dolap, kanepe, 3. grupta 1983 475. «19 211.531 602.774 250.810 42.607 8.921.000 183.000 otomobil, bisiklet, motosiklet; 4. 1984(tahmuti) 360.000 190.000 450.000 180.000 49.000 9.107.000 186.000 grupta buzdolabı, çamaşır makinesi, aspiratör, havagazı oca12 yıl 10 yıl 10 >ıl EİUMKMUk 12 yıl 10 yü ğı, elektrik süpürgesi, televizyon, ©müryıl radyo, tıraş makinesi, kömür sobu mallarda eskiyenin yani sıra, "mevcuda ilave" olgusunun günbası, saat ve teyp gibi mallara yer verdik. Ondan sonra Türkiye'nin en gelişmiş ili olan lstanbul ile en az gelişmiş ili olan deme gelebildiğini gösteriyor.. Sinop'ta 1806 aileyi hedef alan bir anket çalışması yaparak yukarSayın Tanla, şimdi bu tabtoda görünen ve sizin de kısaca özetleda saydığımız mallara yönelik talep davranışlannı saptamaya çalışdiğiniz sonuçlar ne anlama gcliyor? tık. Hedef seçtiğimiz kişilerle evlerinde ya da işyerlerinde yaptığıTANLABir kere araştırmaya konu olan malların çoğunun "bunuz görüşmelerle hem yukarda sözünü ettiğimiz mallara yönelik talep davranışlannı, son altı ay içinde bu mallan alıp almadıklannı, hem lundurulma oranı" oldukça yüksek, yani daha önceden bu maliade bu mallara daha önce sahip olup olmadıklannı ve daha önce sa nn edinildi|i bir dönem yaşanmış Türkiye'de. Bunun sonucunda hip olduklan mallan elden çıkartıp çıkartmadıklanm araştırdık. Böy oldukça büyük mal parklan oluşmuş. Örneğin şu anda parkta, yalece söz konusu ailelerin gerçek refah düzeylerinin gelişimi hakkın ni Türkiye'deki ailelerin elinde, diğer kişi ve kuruluşlann elinde 6 milyon 700 bin buzdolabı, 2 milyon 800 bin çamaşır makinesi, 7 da da bir sonuca varabileceğimizi düşündük... milyon 500 bin siyah beyaz ve renkli televizyon, 876 bin otomobil, 195 bin motosiklet bulunuyor. Bu rakamlara rağmen, Batı ülkeleBuzdolabı, riyle yapılan "fert başına" karşılaştırmalarda çok geri bir düzeyde çamaşır makinesi, görünüyorsak da bizde aile büyüklüğü Batı'daki aile büyülüğunden otomobil gibi çok farklı olduğundah, yani bizim ailelerimiz daha kalabalık olduğundan aile başma mal bulundurma oranının oldukça yuksek olmallara sahip duğu ortaya çıkıyor. Şimdi bizim için bu araştırmada önemli olan olan ailelerin şey, bu oldukça yüksek düzeydeki mal parkına ilaveler oluyor mu, büyük bir kısmı bunu saptamak. Satın alınan mallarla birlikte daha önceden sahip olunan malların sahipliği de sürüyor ya da eski bir malın yerine yeancak ellerindeki nisi konabiliyorsa burada bir refah artışından söz etmek mumkün. mal eskiyip Tersine hurdaya çıkan ya da elden çıkanılan bir malın yerine yenihurdaya çıkınca sini koyamayan aileler, fertler için ise, bir refah kaybı soz konusu oluyor. Hurdaya çıkan malların yerinin doldurulamayışı ya da eski yenisini almaya mallarla, ikincil, üçüncül piyasaîardan sağlanan eski mallarla dolyöneliyor. İkinci duruluşu sonuçta ulusal mal parkını (envanterini) azaltmakta, başka bir ifadeyle toplum fakirleşmektedir. Malları hurdaya çıkan aibir araba, dolap leler bunlann yenisini değil, parasızlıktan ancak eskisini, kullanılya da benzeri mışını satın alabilmektedir. malı alabilen aile Araştırmanızın sonuçlan bu açıdan ne gösteriyor, böyle bir fayok denecek kirleşme olgusu söz konusu mu son yıllarda? Cumhuriyet altını 26 27 28 29 30 Kasmt KİM NE DEDİ? Ekrem Pakdemirli (Hazine ve Dış Tkaret Müsteşan) izlenen politika enflasyon alanında istenen sonucu vermedi. Ama doğru politika bu. Meiımet Yazar (TOB Başkanı) KDV yürürlük tarihi yeniden belirlensin. Yeterince hazırlık olmadığı için toplum üzerinde "lüzumsuz" etkiler yaratacak. Şevket Ydmaz (Türktş Başkanı) Adamlar utanmadan işçi çıkanyorlar. Gidipte vuracak değilim. Yasalarda değişiklik için milletvekilleriyle irtibat halindeyiz. YALNIZCA \\ İYİ İTHALATCILARA Türk Ekonomi Bankası A.Ş., ithalat işlerinde, yalnızca iyi ithalatçılara hizmet verir. Çünkü TEB dış ticaret ve kambiyo işlemlerinde deneyimli, titizlenen, güçlü ve seçkin yurtdışı muhabir ağı olan ulusal bir bankadır. Bu nedenle TEB her yeni müşteriyi, her yeni konuyu bütün aynntüanyla araştınr, inceler ve sonunda sizinle tartışır. Yıllık ithalat kalemleriniz büyük rakamlara ulaşıyorsa, son üç yıllık faaliyetlerinizi düzenli bir biçimde kârlı ve istikrarh geçirdiyseniz, ithalat işlemlerinizde düşük banka maliyetleriyle çalışabilmek sizin için önemliyse, kısacası iyi bir ithalatçıysanız, daha da iyi bir ithalatçı olabilmeniz için sizin TEB'e ihtiyacınız var demektir. kadar az. Araştırraamzın sonuçlan size neyi gösterdi? lsterseniz önce teker teker vardığınız sonuçlan ele alalım.. TANLASonuçlann toplu dökümünü Tablo l'de görmek mümkün. Şimdi bu tablo bize neyi gösteriyor? Onu anlatmaya çalışayım. Bence bu araştırmanın ortaya koyduğu ilk önemli sonuç, listedeki mallan satın alma durumunda olan ailelerin büyük bir kısmının kendilerinde zaten mevcut olan mallan "yenilemek" için talepte bulunmaları. örneğin, otomobil alanların %71'i daha önce TANLAAraştırmamızın Tablo 2'de özetlenen sonuçlan bize TUrkiye ekonomisinin son 1014 yıl içinde büyumesine, ülkenin nüfusunun artmasına rağmen, toplumun 1984 yılında, 19731978 yıllarındaki refah düzeyini bile muhafaza edemediğini göstermektedir. Yani Türkiye'deki ailelerin çok büyük bir kısmı şu anda sahibi bulunduklan malların eskimesi, hurdaya çıkması halinde bunun yerine aynı mallan alamamakta veya çok eskisini alabilmektedirler. Tablo 2'de bazı malların 1984 yılı satış tahmınleri yer almaktadır. Ayrıca malların ekonomik ömürleri, yani parktan çıkmalan yeni TÜRK EKONOMİ BANKASI A.Ş. "bankaalarm bankası,, Genel Müdürluk OdakuleKat.13 Beyoglu' Istanbul Telefon: 1430846