Katalog

14 TEMMUZ 1982 n yıldan nen ülkemızde hiç değilse aydm okumu$ çuvrelerde. «çııcuğaj» eskisınden farklı hiı Q&zle bakıtmaya başiandı. Herhan gi bir konuda böyle veni bir bakış tarzı betirince o feonunun arıitna bir «sorunu» ekleme alışkunlığuu edindik «Kadın Sorunu». •Çevre sorunu» vb şimdi çocuklanmın do Hill bir so'un olmanın yanısıra bir de entelektüel bir «sonırı» olara,k teorik» dosvamıza feoyduk Çağunızın Izaçınümaz bir eğilimi bu: Her şeyi aynı za manda entelektuei bir sorun olarak yaçomofe. Bundan anceki çağlann. hayat olgulan aorpusuz kabul eden. «tanhle belirlenmış» olnnı KÜLTÜR YAŞAM Cumhuriyet 5 O insanlar ve sanat murat belge Cocuk "Sorunu,, sayan anlayışına bir tepki. O anlayıçın bazı yanhşlannı gideriyor belki: bu anlamda hem zorunlu, hem de yararh. Bir yandan da, hayatta hiçbir şeyin mutlak çözü sanlan çocuklannı yetistirmek için kitap okuyor, yön tem uy guluyor. Çocuğuna alacağı oyuncağı, kitabı iyi seçmeye çalışıyor. Şüphesiz bu «iyi»nm ölçuleri değişik, Öte yandan, çocuğun toplumsal çevresi hâla büyüfe ölçüde geleneksel.» Dotoytsıyla, modefn» pedagoji ile «geleneksel» çevre atasında yeni tip çatışmalar da çthabiliyor Bu hafta, ashnda uçsuz bucaksız sayılabilecek bu alanın bir küçük ybresine, çocuğun oyuncakla ilişhisi ve oyuncağın belirleyiciliği konusuna ağırhk veren vozılarla doldurduk say/ayı. Başka konulara da üeride yer vereceğiz. Oyuncaklar Çağımızda oyuncaklar hazır, bitmiş, «mamul» ürün. Çocuk onları kullanıyor, ama onun bir şey yaratmasına fırsat verilmiyor. Roland BAKTHES Bir Banker yetişiyor Oyunlar, oyuncaklar Oyuncaklar yalnızca hayatta bilinen nesnelerin küçük modelleri değildir; aynı zamanda hayattaki ilişkileri de çocuk dünyasına aktanrlar. Oyun düzleminde hem gerçek nesneler ile gerçek kimlikler, hem de, nesnelerle nesmJerin, kimliklerle kimliklerin ilişkileri temsil edüir. Tomris UYAR •Oyuncular arasından seçllen banker denilen bir kişi tarafmdan bu oyun Idare edilir. Bu oyuna bir çok kişi aynı anda tştirak edebi Urler. (...) Bu oyu n banke re karşı oynanır, banker ka zananlara kazandıkları mik tan fiş olarak öder. Oyun, bankerin başla demesiyle başlar. Oyuncuların anlaşması neticesinde muayyen saatlerde (Misal: Otuzar da kikalık fasılalarla), onlar da sirayla banker olabilir.» Bir oyun kılavuzundaa İOİO BUDAI.A » ŞAŞKIN 7 1 hU pu<sn Son yülarda, 1015 yaş ço cuklan için mağazalarda oyuncak bulunmaz oldu. Bu Korhan GÜMÜS lunanlar ya çok pahalı elek tronik oyuncaklar ya da kılavuzlarındaki bozuk Türk yuncaklar, gerçek hayatta fruUanclığunıss nesnelerin temçe yüzünden içinden çıkai pıyot» sill bir düzleme, oyun düzlemir>e aktanlmasıdır. Orneğin mariığımız (ama ruhunu an jyun suasında gerçeu tiayattakı otomobılin yerau ona • öenzeyen ve o ılişkıde kural olarak onıırı yerinı tutan bir ladığımi7İ mekarıik oyuncak 111 12üpuan lar Bıınlar el becerisi geliş rnodelı aiır. Ama yalnızca nesneler mi aktanlır oyun dtizıemine? tirme savındalar. Ama saÂytu zamanda gerçek nayattakJ ilişkller de aktarüır. Hatta t>anırım daha çok. önce çocuzen, oynncak bazır bulunmadığı zaman, yalnızca ilişkilerin tem§a yol göstermek için ise ko sıl edilmesl yeterli olabilir. Bir tahta parçası örnegln, oyunda yulan, sonra da yerine otur otomobilin yertni tutabllir. Tekerleklerinin olmaması, otomobile pek benzememesi önemlı degildlr. Bazen bir tahta parçası, hattulamayan plastik parçalar, ta bazen çocugun kendısl oyunda «ortak kural» olarak otomobikınlan gereçJer. artan vida lin verine geçer. O, düşünmeye yarayan bir «araçnesne.dir ve larla uğraşmaktan bitkin dü \ o.vuncta önemii olan araçnesneler arasında bir tutarlılık olma şüp çocuğu azarlama yolu sıdır Oyuncak arabayı «kullanan» çocuk kendlni surticü gibi nu seçen babalara seslenihissedT temsili trafik kurallarına «uyar», karşısındakı «sıirücü» yorlar zellikleri de, çocuğu aynı lerle >;erçeK hayattaki süröcülertn ilişkısini temsil ederı oır Uıştürden ama resimleri ve te fc Kurar. Bflylece oyuncağın niteıigl ne olursa uisıın. kimlikler Diyebiliriz ki, artık oyun rimleri başka oyunları sa de oyunda temsil edllir. Oyun duzleminde kısacası hem gerçek nesneler ile gerçek kimlikler, hem de nesnelerle nesnelerin, kim caklar değil. «oyunlar» gün tın almaya özendirmeleri. demde. Piyasadaki oyunlara ESKt OYUNCAKLAR likierıe kimliklerin ilişkileri temsil edilh bir göz atınca şu özellikieri Benim kuşağımın çocukCınsiyet aynnüanm oyunda da DuiHOilınz. Her fcızın bır an görüyoruz. «Spor Magazln», lan, oyuncaklarını, yani unesı oldiıgüha ıçöre her kızın da blr bebeği olâcatdar, Böylece «Trafik Oytınü* türünden o çurtmalannı, tahta arabala hıçbn kız o anda oiamadıgı atnâ ğelecekte olacaftı «anne ol yuniar, eski dönemin «Kız rınj, bez bebekJerln,! kendinıak»tan ybksun kâ]riuiı'6¥: Ama tt'tf ÜHşkihiri 'sirtîetriBT olarak ma Birader» geleneğini sür leri yaparlardı. «Oyun» sa anneitız İUşkisınin bir tekrarı olduğunu düşünnıek yanlış olsa dürüyorlar. «tpucu» gibi bir daha çok toplumsal bir işlev gerett: Aıle ıçindeki bir annelik değildır kızın oyun ıçındekı yetakım oyunlar da heyecanı yüklenirdi. Yılbaşı gecesi, n. Bir Kız olarak o anda bulunduğu R'.mutnu ue belirlenmış bir körükleyip çocuktaki eieme kış gecesi gibi sıfatlı gece «uuııelik»tıı Aynı şekılde bebek de ne kadar ırısana benzerse lerde aileyi bir araya getirir benzesm ses çıkaran, ağlaya.rı. giılen. tsözünden yas çıkaım, ve değerlendirme yeteneğiyürüyen v.b. Debekler yapüjyor şimdı her zaman plastigın ger ni geligtirmeyi amaçlıyor. A di oyun. Zorla da olsa, zor çek özellikieri sayesınde bebek'olabiür. insana gerçekten ben ma ortak bir özellikieri var: lama da olsa. Kuru, sevinçzese. Rüçük çocuğun «annelik vasfı» henüz gerçekieşrnedığı için çabuk deşifre olmaları. Bir siz, serüven payı taşımayan, «bebek sahibî. olamaz, ona «bakabilecek güçte» değildir. Oemek çocuğu en çok ikiüç gün o çocuğa sakıngan, tutumlu k! kız tçın olan. ya da henlız gerçekleşmemiş bir şey annelik yalayabilen, «truk» bir kere olmaya aşılayan iç karartıcı vastı ile bunu lamamlayan bir anlam değişrırme plasugin çözülmeye görsün rafa kaldı oyunlardı bunlar. Çocuklabeoek verine geçmesı oyunun gerekli koşulu oluyor. nlan oyunlar. Bir başka 6 nn katipküçüğü giyimine O Orneğın plastik kılıç gerçekten kesmediğl içın, «kural olarak». kılıç değen çocugun ya da oyuncak tabanca gerçekten oldtirmediği ıçin belli bir mesaledeki çocuğun 12 adım oyun içinde lölnjesi» gerekir. Aynı şekılde kız çucuğoı bu taraftan oebeğıyle annesinin kendisiyle olan ılişkısinj süraürürken bir taraltan da aile Içindeki çocuk olma işlevini taşıyacaktır oyun oynayabilmek için. Vanı kız çocuğu niçbir zaman annesinin aile içindeki işlevini üstlenmez tam olarak: Annesinin fcendisiyle olan Ulşkilerine öykunüı yalnızca. BebekJe uişklsinde kendisi ben ile bebek sen vardır. o baba yoktur. Gene evcilik oyununda evi oluşturan en temel sey, duvarlar yoktur. Bir naiın;p sımrları ya da yere çizilmiş bir Çizgi duvar yerlne geçer Ama herhangi birlsi eve glreceği zaman kapıyı çalmak zorundadır. Agzıyla çıkardıgı tabtaya vurma sesı kapının yerini tutmaktadır. Eğer birisi bu kurallan çiğnerse örnegin bir yeüşkın yaniıslıkla geçerse «oyun bozan» olur. Bunun tersl bir durumda, gerçek kuUanım nesneleri lslev Oeğiştırmedeo çocuk tarafından kullanıldığında bu sefer de eksik olan şey sesle tamamlanır: örnegin babasının bir sure için otomobilinl parkettiği sırada çocuk oynamak istiyorsa babasının koltuguna oturarak, direksiyonu sallayarak arabayı kullanıyonnus gibi yapar. O babasının arabayla olan ilişkisini değil kendıslnin o andaki toplumsal konumu hak tanınmışlığı, yeteneklerl ile, tıpfcı anneliğe öykilnen kız çocuğu gibi ilişki kurar. Ama bu sefer eksik olan şey barekettir yanlışlıkia hareket olursa, bu oyun değil kaza olur. Eksik olanı da çocuk sesiyle tamamlar: Motor sesleri, lastik sesleri çıkarır, arabada «tJolaştırdıfı» kişllere «şursya geldlk, buraya geldlk» der. Tersi durumda, oyuncak arabayla oynayan çocuk İçin de bu seter araba yoktur, hareket vardır. tşte o zaman arabaya öykünen bir tahta parçası oyuncak da yoksa. hatta kendisi araba yerine geçer. Satın aiınan oyuncak çocuğa bıtmış Uriin olarak sunulur. Oyun ise ber tekrannda başa dönen bir süreç gibi, gelişmeye kapalıdır. Bilgl oyunun dışında iiretilmişttr, oynncaklar ise çocnğa bunu aktaran «eğitici» birer araç durumnna lııdirgennıişür. Kısacası üretim tarzı olarak da gerçek nesnelerin bir modeiıcür oyuncak. Oyuncakiann ve oyunun bitmış ürün olarak sunuimauıtı mekanlarüa ve zamanlarda, nesneler surekli yeni anlamlara ve yaratıcı taalıyetlere açıktır. Bugün mekamn ta^ıdıgı anıam, üretıci faaliyet ıçiode değil, dogrudan doğruya nesnelerin blçımleri ile açıklanmaya çalışılmaktadır. Bu açıklamanın nesnelerin karşınuzda bitmlş biçimler olarak çürtıklan bir Uiski için geçer» oldnğuno düşiinebillriz. Mekanı çocuklar İçin oyun lçlnde büyükler içın de toplum « 1 iUşkiler içihde anlam kazanır. Bu üişkl değiştiğinde, ömeğin oyunun yerini «gerçek» ilişki aldığında, mekamn aniamı da değlştr. Hepimizin çocukluğumuzda be.'Ji anlamlar yUkledigimiz mekanların daha sonra «büyük görM Ue» görduğümuzde ne kadar farklı olduklaruıı düşündtiğümüz olmuştur. Bu değişimın nedeni blzim «olgunlaşmamız» ya da aigılama özelliklerinin yaş ile biolojık olarak değişmesi değildir yalnızca: Içinde bulunduğumuz Uişkıier de değişmiştir. Demek ki mekamn anlamını oiuşturan yalnızca nesnelerin biçimsel özellikieri değildir, aynı zamanda İUşkiler ve bu İUşkiler içinde blzim taşıdığımız kımlikür. Böylece mekan değişmez tarih aşm bir anlama sahlp değildir. Bugün oyuncak endUstrisinde çok Onemll bir «devrim» yaşanmaktadır. Bu devrim gerçek hayattaki devrtmlerden çok daha önce başlamıştır, çfMiKli oyuncak sanayiinde gerçek nayaün nesneler) oyuncak nesneje' ( "n daha fazla ideolojik baskı altındadır. Bu çocuğa bilgt flfetne İşlevini yeniden kazandıran lego, meccano gibi bileşenîeı i,BünoloJisidir. Oyuncakiann iletişitn düzlemi bövlece. oyun düzlemlnin dışmdan tekfar oyun düzleınine lnmekteüır, ama bu kapitalizm • öncns! ürettr tarrına bir gert dönüş değil, tam tersine daha Ueri bir ajanıadır. Oyunun, oyuncakiann gerçek devrimi, bu sefer gerçek ha^ata önceldir: Oyuncaklar, oyunu gerçek hayata terkedip olgunlaşırken, «gerçek» bayat hftlft politika, sanat gibi alaolarda, Laca&"ın deyimiylo, gerçek Uzerine «oyun ovnama»yı surdüreretc eocukhık çağlarmı yaçryorlar. / 6tNDEN.Z AYGIR | tN BuYÜK S A N A MÛC SP;KER: \ VÛRDIMCINIZ PAPAĞANi TANI&/ y» ^ 4 ^ TICAYIM ıSPAN ' ^ ' ^ Of5A,T VADAN VBN, GELO. ... * ransız yetlşklninlri çocuğu bir ıbaşka kendisi» olarak gör mesine verllebilecek en iyi örnek herhalde Fransız oyun caklarıdır. Şimdiki oyuncaklar özde yetlşkinlerinkinin bir küçük evrenini (mikrokosmosunu) oluşturuyorlar; san kı çocuklar boyuna göre eşvalar verilmesi gereken cüce yarotıklarmış gibi sonucta toplumun gözünde daha küçük bir adam olarak görülüyorlar, Yaratılmış biçimler cok daha az: Toplama, bir araya getırme yetistne dayanan birkao inşa oyunu değişken biçimler sunuyorlar yatnızca. Gerlye (olanı her zaman bir şeylerl emsil ediyorlar ve bu bir şeyer de çağdaş yetişkinler dün•asının mltlerl ve tekniklerinden oluşan bütünüyle toplummenin de raslansal olduğıısallaşmış nesneler: Silahlı kuvnu öğrenecektir. Yine de 7 pryOn vetler, radyo. karakollar, tip bence oyunun en önemii ötMBEStl.AUK KABİlİYf TSİZ (küçük ilaç cantaları, bebekler zelliğt kartlar arasında S l 70 2t> SO için ameliyat odaları) okul, baş Hapse gir» ve »Hapisten lıklar (esnek miğferler), havaçık» kartlarınm olması ve cılık (paraşütoüler), ulaşım bunlann da rasgele çekilebil (trenler .otomobHler, motosikmesidir. Oyuncu, isterse hap letler, benzln ıstasyonları) ve se glrme hakkma sahip çıbıllm (uzay oyuncakları). karak bu kartı daha çekingen bir oyuncuya satar, isFransız oyuncaklarının yeterse elinde tutup karagüne tişkinler dünyasının işlevlerinin saklar. Ashnda karagün fatam anlamıyla temsilcisi olma lan da yoktur oyunda: hap lan elbette ki çocuğu daha d ü . se girmek de hapisten kur4 pı\<">n şünmeden ve hepsini benımsetulmak kadar rasİansaldır, yerek, durmadan askerler, posORTA ZEKA NORMAL Kefalet akçesi vardır. son tacılar ve motosikletler üreten ra hapis karesinde üç el bek )1 MO puan dünyanın aldatıcılığına sürüklemeyi göze almak. çıkmak ler. Böylece oyuncak yetişkiiçin yeterlidir (genel af nin karşılaştığında hiç şaşırmı?..) madığı bütün nesnelerin bir ka taloğunu sağlar: Savaş, bürokrasi, biçimslzlik .uzaylılar v.b. Zengin olmanın kurallanZaten gerçeğe göre bir feranı öfreten bir başka oyungat anlamına gelen takllt bu da öğrencl aday bankere kadarla da yetınmez: Fransız nerelerde nasıl partiler ver oyuncaği, bir elma ölçeğinda mesi gerekti^ri konusunda > pıvon yetişkinin kırışıklıklarını ve saç 1 pıvon gezgör bilgileri de verilir. lannı bulduğumuz Jivarolorın Holdingleşen bankerimiz ÇOK ZEKİ OIHA (kafatası ovcıları) küçük başı (ştmdi sakın gülmeyin.O gi121 I4U 141 üu«»(iddn vukdt ı gibidir. Örnegin çiş yapan berişeceği sanat etklnlikleri ibekler vardır: yemek ooruıorı çin bağış toplamayı önceki olur, biberon verildiğlnde attoyundan zaten öğrenmiştir, larını ıslatırlar; hiç şüphesiz artık hayatı bir sanat haline karınlarında süt hemencecik getirmesi gerekmektedir yal suya dönüşüverir. Dolayısıylo nızca. kücük kızı ev Işlerini gerekleDiyelim ki biz çocuğumurine göre hazırlamak ve gelezun bildik değerlere göre ye cekteki anne rolüne «koşullart tişmesini istiyoruz, Çeşitledırmak» istenir. Ne var kl, bu de uygun düşerdi. Çocuk çük banker, işe aynı renkte rimiz yine zengin. Sınavlar karmaşık ve tıpkısına benzelar, devletimizin güvencesi üç arazi parçası alarak baş da yanş atlan gibi koşturu yen nesneler dünyası karşıolduğundan. yakışıksız selayabiliyor, yoksa ev ve o lan, her zaman kendılerinden sında, çocuk bir mülk sahlbi, rüvenlere atılmak onlara ya tel kurma hakkını asla el üstün başarı beklenen, hakullanıcı olabilir, hiçbir zakışmazdı. Yazgılarını hi de edemeyecektir. Ama bir yatı sürekli bir sınav olaman yaratıcı olamaz o, dünya^ yerarşiyi baştan, benimse gayrimenkul edindl mı, top rak değerlendireh mutsuz yı yarotmaz, yotnızca kullanır. meliydiler: ikinci çinkoyu rağmdan geçenlerden geçiş okuyan çocuklar için de şu Ona macerasız, şaşırtmasnf v« yapan. yapabilen tombalayı ücreti (haraç mı?..) alabilir. oyunu onerebiliriz. Sonra heyecansız hikâyeler hazırlamr. da yapmış sayılırdı. Evini ve arazisini kiraya ve da evden yükselen seslere Onu, yetişkin bir insanın haTİCARET SERÜVENLERt rebilir. ipotek edebilir. Şan kulak verebiliriz: «E aşkolreketlilik kaynaklarını yaratŞimdi sarkaç. öteki uçta.. sı yaver giderse köşeyi dösun, demek salakmışsın sen» maktan uzak kücük mülk saŞimdiki oyunlar, yalnızca se ner. belediye hizmetleriyle «Babası, bırak o kendl yaphibl emekli bir ihtlyar yopıyorrüvenden yana. Yazgının ka dört tren istasyonunu da e sın, o kadar gerzek mi ço lar; her şeyi ona hazır veriyor> tı kahpları değil, şansın es le geçirebilir. (Bu sürçme, cuğumuz?..» lar: O yalnızca kullanabilir, hic nekliği sözkonusu. Holding oyunu Türkiye'ye ve Türkçe' bir zaman yeniden ele alma leşme oyunlarında her şey ye uyarlayanların bir dıl Bu oyunları derin bilgilehakkına sahlp değildir. En uşansa bağh gerçekten, öyle sürçmesi mi. yoksa ilerigö riyle hazırlayan pedagoglafak inşa oyunu, cok geliştirllki kişisel sorumluluk, bi rüşlük mü acaba?..) Bankeri n geleceğin «baba»larını ve miş olmasa blle, farklı bir ace^ linç, vicdan gibi kavramla miz oyunda, özel girişim dü onların eşlerini yetiştirmeye milik aldnı anlamına gellyor, rın geçerliği hiç yok. Hol zenini bütün ayrıntılanyla bunca katkıda bulunduklaCocuk hicbir zaman gerçek J dingleşme süreci içindeki kü yaşarken gelir vergisi öde rı için kutlarım. ten anlamlı nesneler yaratmw yor, gerçek büyüğünün ismine sahip olsalar da bunun önemi yok, yaptığı kullanmok değil, bir «tanrı» olmak: Calışan, yürüyen biçimler yaratn yor, bir hayat yaratıyor, bir nitelik değil: Nesneler kendl kendilerini kullanıyorlar. Elin» dekl atıl ve karmaşık madde« ler değil artık onlar. Fakat bu daha az rastlanan bir şeyt Fransız oyuncakları genel ola^ rok bir takllt oyuncağı, çocuk* lan kullanıcı yapmak Istlyor, varatıcı çocuklar değil. mu» olamayacağı için, kendisi yeni yarüışlara oçıfe. Her şeye «analizcı» gözle bakmanın çağdaş gereklikği. kendisi de bir «sorun». Şimdi belirU çevrelerin in F £pfa KİM KİME DUMDUMA BehicAK Oyırncogm bur|uva!aşması yalnızca bütünüyle işlevsei blçımlennde değil, fakat malze»> mesınde de ortaya çıkıyor. B u . günkü oyuncaklar doğanın dei ğil kimyanın ürünlerl ve ses vimsiz bir maddeden yapılH yorlar. Coğu şimdi karmaşık hammaddelerden dökülüyor; plastik malzeme hem kdba, hem de hiiyenik bir görünüme sahıp; dokunma zevkini, tathlığı. insancıllığını öldürüyor. Üzücü olan, sağlamlığı ve yuî muşaklığı ile ideal malzeme oian ahşabın ve ilişkisinin d o ğal sıcaklığının kaybolmakta oluşudur. Ahşap oluşturduğu her biçimin sert açılarınm Incitiliciliğini. metalin kimyasal soğukluğunu kaldırıveriyor; cocuk onu ele aldığında ve çarptığında, ne titriyor ne de gıcırdıyor, hem boğuk hem de net bir sesi var; çocuğu sürekll ağacla, masayla, döşemeyle yakın tutan alışılan ve şilrsel bir malzeme. Ahşap ne Incltiyor ne de kendisi inclniyor: KırıM mıyor, eskiyor ,uzun zaman da yanabilir, çocukla birlikte ya' şayabilir ,elin ve nesnenin uyumunu zamanla değiştlrebilir; eğer ölürse. bu aşınarak oluyor, parcalanan mekanlk oyuncaklarda olduğu gibi her tarafmdan bir şeyler fırlayarak değil. Ahşap en temel eş . yaları, her zamanın eşyalarım oluşturuyor. Oysa şu eski • ta bil zanaat dönemine ait olan • ahşap oyuncaklardan geriye aşağı yukârı bir şey kalmadı. Bundan böyle oyuncak artık kimyasal .renkli malzemeden. Maddesi dahi bir kullanım hissl getirlyor, zevk değil. Zaten bu oyuncaklar pek cabuk ölüyorlar ve bir kere öldüler mi cocuk İçin hicbir anıları kalmw yor. ,ÇEVİREN: Korhan GÜMÜ?