Katalog

CUMHURİYET 22 IVÎART 6EŞ g K emal Kayacan'ın Çcnkaya'daM konutunda yapılon top lantıda Semlh Sancar, ikide btr saatıne bakıyor: tGelme dı.. gelmedı» diye mırıldanıyordu. Semıh Sancar toplant sürerken. telefona çağrılmış, bır süre telefonla konuş muştu. Kayacan'ın konutunda o akşam Demokratık Partililer vardı. DP Genel Başkanı Ferruh Bozbeyll, yardımcısı Sadettln Bılglc ve Faruk Sukan... Semih Sancar, telefonla konuştuktan sonra beklemeye başladı. Semih Sancar neyi bekllyordu? Az sonra Semih Sancar, sessizce toplantıdan ayrıldı. Ktrmızı zı bir Mustang araba. Kemal Kayacan'ın konutunun önünde bekllyordu. Kırmızı Mustang, hızla Çankaya'dakl Komutan köşkunden uzaklaştı, MeSa Sitesinde bir evin önünde durdu... Sancar, Kayacan'ın konutundan ayrılırken, bir assubay, Izledl. Sancar'ın bindiği arabanın numarasını aldı.. Kırmızı Mustang araba, AP'nin yarıresm! organı sayılan cSon Havadis» Gazetesınin sahibl Mustafa özkan'ın arabasıydı. Mustafa Özkan, oldukca heyecanlı geçen bir kovalamacadan sonra, kendisini izleyen bir kışiyı atlatıp Semih Sancar'ı Kemal Kayocan'ın konutundan alabılmışti.. Özkan, evden cıkıp arabaya bindiğinde gazetecl olduğunu sandığı bir kişinin arabası ile kendisini izlediğinl farketti. Onu nasıl atlatmalı, Sancar'a kazasız belasız ulaşmalıydı? Gazetecl, bir süre Izled.kten sonra bıraktı. O da Sancar'ı alıp evine getlrdl. İçerde. AP Genel Başkanı Süleyman Demirel bekliyordu.. Bu, Süleyman Demlrel'le, Semih Sancar'ın ünlü «gizlı» buluşmalarıydı.. Mustafa EKMEKÇİ Nereden nereye? B ir gazeteclnln arabasıyla, gazeteclnln evlnde bufuşmo, çok kimsenin gözüne çarpmayacak, buluşma basının gözünden saklanmış olacaktı! Süleyman Demirel. Kara Kuvvetlerl Komutanı Orgeneral Semih Sancar'la llk kez» böyle tgizll» bır görüşme yaptı, Mustafa özkan'ın evinde... Semih Sancar, Mustafa özkan'ın evinden ayrıldıktan sonra, Izlenlminl soran Kuvvet Komutanlarına, fazla bir açıklama yapmadı*. Faruk Paşa*yi Istemlyor... dedl. Dinleyenler. cgizli» görüşmede neler gectiğinl anlamakta zorluk çekmediler... Semih Sancar'la, Süleyman Demirel'in tgizli» buluşmaları, gazetecfnln evinde yapılan görüşmeyle kalmadı... Bir akşam, Semıh Sancar, gizlice, Süleyman Demirel'in Kavaklıdere'deki evine geldl. Bu, ikinci buluşmaydı. Demirel, Semıh Sancar'a «Ağabey» dıyordu. Yaşça» Semih Sancar daha büyük olmalıydı. Bu ıkınci goruşmede de, gazeteci Mustafa özkan vardı. Ama iki görüşmede de odada oturmadı... Paşa ıle Demırel'i goruşturmüş olmak, hoşuna gldlyordu, Muhtırayı imzalayan komutanların cağrısına gitmeyen Süleyman Demirel, Sancar'la "gizlice,5 görüştü Bozbeyll, Genelkurmay Başkanının adaylığma açık seçik karşı çıktı. Bu adaylığı benlmsemediğlni, kendisi adaylığını koymak suretiyle gösterdi.. I Demirel, Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Sancar'la İki «glzli» görüşme yaptı. Sancar'ın bu goruşmelerden edindiğl izlenim, AP liderinln Gürler'i istemedigi idf.. • Desrtirel, görüşmelerî gizliyor... emirel, bır süre, Semih Sancar'la yaptığı «glzli» görüşmeyi saklayacak, Semıh Sancar, gorüşmeyi açıklayınca, «Dun dundür, bugün başkadır» diyecekti.. Cumhurbaskanı Cevdet Sunay'ın cağrısına, AP Genel Başkanı Süleyman Demirel de gitti. Komutan konutlarında yapılan cağrılara gıtmeyışi CHP Genel Başkanı Ecevit'le görüşmekten kaçınması basında havli eleştirılmiştı. Komutan konutlarında yapılan toplantılara gitmeylşl, hep 12 Mart ezikliğiyle yorumlanıyordu. 12 Mart muhtırasını verenlerin hic binnden haz duymamıştı Bunalımlı zamanlarda susmayı yeğlerdi. İki kışi kaldığı zaman da, konunun tartışmasını açıklıkla yapardı.. Kamuoyu, onu tartışmaya iterse. kendi kafa yapısı yönünde tartışmaya gırerdi.. Ozel toplantilarda, bir, İki kişinin bulunduğu yerlerde, fRızam yoktur, Faruk Paşa'ya oy vermeyeceğız» demıştL Cumhurbaskanı Cevdet Sunay, 28 şubat 1973 günü, llderleri ayrı ayrı Çankaya'ya çağırdığı zaman, AP Genel Başkanı Süleyman Demirel, gerek komutan konutlarında, gerekse Genelkurmay da yapılan goruşmelerden oldukca bilgi edınmiştk Cevdet Sunay, 28 şubat carşamba sabahından başlayan görüşmelerinde, sırasıyla Demirel'i, Ecevlt'l, Bozbeyli'yl kabul ettl. Ertesi günü de, Mılli Birlik ve Kontenjan Grupları Başkanlarıyla Mılli Güven Partisi Genel Başkanı Turhan Feyzioğlu ve Cumhurlyetçi Parti Genel Başkanı Kemal Satır'la görüştü. Görüşmeden sonra, Demirel, AP kulisinde bazı AP'lilere. «45 gün bekleyiniz, her şeyl lyl olacak. Politika sabır işidirt dedl. Gazetecilerla ise şöyle konuştu; GORÜŞMEYİ AP LlDERİNİN YAKIN ÇEVRESlNDEN, SON HAVADİS GAZETESİ SAHİBİ SAĞLAMIŞ, BULUŞMA DA GAZETECİNİN EVİNDE GERCEKLEŞMİŞTİ. DEMİREL «GİZLİ» GORÜŞMEYİ BİR SÜRE SAKLAYACAK, KARA KUVVETLERİ KOMUTANI AÇIKLAYINCA DA «DÜN DÜNDÜR, BUGÜN BAŞKADIR» DİYECEKTİ. Slyasi buhrandan gayet tabil cıkacağız Buhran beğenllecek bır şey mı kı? Hıc endışeye mahai yok. Olumlu yone de gıdılecektır. TBMM her gorevlni yaptığı gıbi bu gorevıni ae yapacaktır. Yalnız bu defa değıl, her defa yapacaktır. Bugun ıçınde bulunduğumuz durumun bır takım arızalan oluuğunu bılıyorsunuz. Ondan dolayı da bunalım oluyor, bunlar aşılacak.. Gazetecılerın, «Parlamento dışından Cumhurbaskanı seçilmesl halınde, demokrasıde hastalık olduğu...ı yolundakl bir sorularına da şöyle karşılık verdi: Hıç bır tefsıre benı zorlamayın. TBMM hür ıradesiyle gö* revinl ifa edecektır. Yetkısını kullanacaktır... BOZBEYLİ, GÜRLER'lN ADAYLIĞINA İLİŞKİN SORULARA, «ADI KONMADI DlYEMEM» KARŞILIĞINI VERECEK, ANCAK BU ADAYLIĞI ONAYLAMADIĞINI TBMM'DE GENELKURMAY ESKİ BAŞKANI KARŞISINA CUMHURBASKANI ADAYI OLARAK ÇIKMAK SURETİYLE GÖSTERECEKTİ. lerln sorusu üzerine, «Gurler'in adı konmadı diyemem» diyecekti.. Bozbeyll, şöyle konuştu: «Cumhurbaşkanını elbette TBMM seçecektir. Fakat, TBMM bu seçimı kimler arasından yapacaktır? önemli olan budur. Günler yaklaştıkca gerginliğin arttığını görüyoruz. Henüz narruet yoktur. Günler kısalmıştır. Bır an evvel vuzuha cıkılmak lazımdır. Cumhurbaşkanının kimler arasından seçileceğinin açıkianması icap eder...» Gazeteciler, Bozbeyli'ye «Orgeneral Gurler'in adı kondu mu? diye sorunca, o şu karşılığı verdi: Konmadı diyemem... Tek aday Sayın Gürler denlrse ne düşünürsünüz? Benim bildiğim şey böyle değil... Ferruh Bozbeyll, Cevdet Sunay'ın konuşmalarından, Faruk Görler'ln aday olacağı Izlenimini edinmiştl. Bunu onaylamadığını da, Gurler'in karşısına aday olarak çıkmakla gösterdl... YARIN: ÇANKAYA'DA OLANLAR... Ecevit'in görüşü ledl: CumhurJyet Halk Partis* Genel Başkanı Ecevit, şunları söy* Göruşmemız sırasında tabil kl, Cumhurbaşkanlığı seçlmj konusuna da değinildl. Sayın Cumhurbaşkanımızın konuyo tam bir demokratik anlayışla yaklaştığını gördum. Tabil bu çok «evindlrlcldir. ve beklenen de budur. Sayın Cumhurbaşkanı benim anladığıma göre, hic değılse bu aşamada sadece bır eğllim tespıtıyla yetinıyorlar. Partılerın ne duşundüğunu onlcmaya calışıyoriar... Ecevit, Orgeneral Gurler'in Cumhurbaşkanhğı tle Hgill bir soruya şöyte karşılık verıyordu: Sayın Cumhurbaşkanımız hic bir telkınde bulunmadılar. Daha çok eğilım tespıt etmekte oldukları ızlenımini edindım... Ecevit, gazetecılerın; «Gürler'ın Cumhurbaşkanlığı sözkonusu olursa. CHP olarak bunu nasıl karşılarsınız?» bicımındekl soruiarına, şöyle demekie yetlndi: Bu öyle bir konu kl, kışlsel görüşüm sözkonusu olamaz, Yetkıll Kurullarımızın toplanması lazım. Ortada bir aday yokken, Kurullarımızın topianıp bu konuyu görüşmesl sözkonusu değildtr... Bozbeyli, «Gurler'in adı konmadı diyemem!» DP Genel Başkanı Ferruh Bozbeyll, îlk kez o gön, Faruk 6 Ö R ler'ln admın «öylenmek Istendiğinl basına açıklayacak, gazetecfc Çankaya Köşkü yedinci konuğunu bekliyor.. Yılmaz GÜMÜŞBAŞ ANKARA, (Cumhurlyet Bürosu) O Sultan ve Parişahlar kl, rahat va «Debdebe»!erı uğruna her yoruldukları yerlerde saraylar, kaşaneler kurar, sonra usandıklarında «kublarına «'hsan» ederek bir yenisıni, bır başka gösterışlısinl daha inşa ederlerdi, bir başka gönüllerinin istediği ve yoruldukları yerlerde. Suslemeleri som altm ya da gümüştendi. Muslukları altından çeşmelerin süsledıği salonlarda dızidızi carıyeler dolaşır, haremler. zatı şahaneye armağan edilmiş dılberierle dolar taşardı Has ve zeamet hak, buyruklar yasa, fermanlar tanrı sözü Idi... îlk Cumhurbaşkanlığı köşkünün parasal değeri sadece 350 bin lıra. Gün gectl, devran glşti. Yoksul Anadolu halkı, genç Türkiye Cumhuriyet'inın kurucusuna, tek, başını sokacak sürekli bir meskenl olsun, çalışmalarını rahat yapabilsin diye, önce şimdiki Çankaya'da. üzüm bağlarının arasında satın aldığı bir ev armağan etti. İki katlı bu bağ evl satın alındığında o kadar bakımsızdı kl, genç Türkıye'nin kurtarıcısı Mustafa Kemal'in oturabilmesl için onarımı gerek tl. Jeneratör takılıp elektrik bağlandı. 1921 yılı bart ayında Mustafa Kemal, tren Istasyonunda kaldığı taş binadan bu raya taşındı, Kurtuluş Savaşımızın en zor günlerinl ve Cumhuriyetimizin ılk günlerinl burada geçirdi. Daha sonra Mimar Mehmet Vedat Bey tarafından restore edilen ve bugün Müze Köşk olarak adlandırılan bu binada Mustafa Kemal yıllarca oturdu. genç Türkiye Cumhuriyetlnl kurdu, Iç ve dış düşmanlarına karşı en çetin kavgalarını arkadaşlarıyla birlikte burada verdi.. Öiümünden sonra vasıyetl üzerine önce CHP'ye verılen, daha sonra da bir kararname ile Hazineye devredıien bu binaya o zaman biçilen kıymet 350 bin lira IdL Yukandakl Ikl tabloyu, Cumhuriyet öncesinde ve sonrasında Türkıye'yi yonetenlerin arasındaki önemil özellıklerl vurgulamak bakımından çizdik. Adı na kısaca koşk, ya da Çankaya dedığimiz bu makam bakımından bugün de değışen fazla birşey yok. Hele günumuzde değıl sultanların ve Devlet Adalet Komlsyonunda avukatlara yönelik iddiaları Barolar elestirdi Cumhuriyet Haber Merkezi Sıkıyonetım Yasasını değıştiren tasarının Mıllet Meclı&ı Adalet Komisyonunda goruşulmesi sırasında MSB Kanunlar Dalresı Başkanı Hakım General Muzaffer Başkaynak'ın «Sıkıyonetim kapsamına gıren olaylarda avukatların beym ro!ü oynadıklarına» ilışkın sözlert, tepkılere neden olmuştur. Türkiye Barolar Bırlıgı Başkanı Atılla Sav, bu suçlamaların yersiz olduğunu ve avukatlar topluluğunu incitiğınj söylemiş, «Birkaç kişinin suçu mesleğe ve onurla görev yapan meslek topluluğuna yükletilemez» demiştir. Sav, savunmasız bir yargı düşünülemiyeceğini, avukatların bu işlevi yapmak için her türlü sıkıntıyı göğüslediklerıni bellrtmiş, avukatların kamu görevi yaptıklarının yasalarında kayıtlı olduğunu söylemiş, «Öy leyse Sıkıyonetım Yasasında kovuşturmada izinle ılgıli nüküm içinde avukatiarın bulunmaması bir eksıkllktir. Bu tasa rıda hüküm anılan eksiklık ve boşluğu doldurmak bakımından yerindedir» demiştir. İstanbul Barosu Yönetim Ku rulu da konuya iiişkın bir açıklama yapmış. «Millî Savunma Bakaniığı Kanunlar Daıresi Baş kanı ve yargıç olan bır kimsenin bu sıfat, yetkj ve sorumluluğuyla bağdaşmaz bıçımde avukatlar hakkında gelişıgüzel Ishatlarda bulunmasını şıddetle reddediyoruz» demiştir. Açıklamada özetle şunlar ek lenmiştir: «1970 sıkıyönetiminde istanböl Sıkıyonetım Mahkemesi kıdemli yargıcı olduğu sırada mahkeme önünde Sıkıyonetım Mahkemesine ve savunma makam ına (Ben böyie mahkeme, böyle avukatlar görmedim) diyerek kürsüyu terkettiğini anım sadığımız bu zatın sözleri Ile de gerek Meclis Adalet Komisyonu, gerekse kamuoyu önünde açıkça savunma makamını küçük düşürmeyi amaçladığı görülmektedir.» ANKARA BAROSUNUN AÇIKLAMASI Ankara Barosu Yönetim Kurulu tarafından dün yapılan açıklamada, yargıç general Mu zgffer Başkoynak'ın sözlerlnin basına yanl.ş yansıtıldığı gorü şu savunmuş, «Avukatlık yasası, kutsal savunma gorevıni yapan avukatı bu gorevin anla mına uygun ozel bir yargılama yonetımi ile yargıladığı, bunun şiddet oîoylarına katılan kişlle ri koruma anlamına gelmeyeceğı açıktır.» jJenilmiştir. YAKITSIZLIKTAN KARTAL YALOVA ARABA VAPURU SEFERLERİ YAPILAMIYOR istanbul Haber ServlslKartal Yalova arasında çalışan arabalı vapurlar, yakıtsızlık nedeni ile dün sabahtan itlbaren sefere çıkmamışlardır. Akaryakıt yokluğu, öncekl gün de Şehir Hatları ışletmesının bazı seferlerlni etkilemıştir De» nizcilik Bankası ılgilileri mazot paralarının Petrol Ofisine yatırıl mış olmasına karşın, akaryakıt sağlanamadığını bildırmektedirlerŞehlr Hatları İşletme Müdürlu ğünden alınan bılgiye göre, Kartal Iskelesinde üç, Yalova iskelesinde de iki arabalı vapur sefere çıkamamaktadır. Cumhurbaşkanlığı Köşkü • ATATÜRK'E ARMAĞAN EDİLEN İKİ KATLI BAĞ EVİ İLK CUMHURBAŞKANLIĞI KONUTUYDU. 350 BİN LİRA DEĞER BİÇİLEREK HAZİNEYE DEVREDİLEN BU BİNANIN YERİNİ 1932 YILINDA BUGÜNKÜ PEMBE KÖŞK ALMIŞTIR. Iaa ^p ^^ ^ ^ M M tm w m ^ ^^ ^ gp ^ gp w w ^ w ^ gp a^ B Mi • • M •• •> •• •• M •• WK VM •• M İ0 •• ^ •> •• İB •• •• ^ •• m ^ W MM •• tm 9 tm «H ^ ^ Mi «• • • W ^ •• «• ^ OT * • ^m ^m İH ^ ^B İV •• ^B ^B ^B MI • • MS WB ^B ^B ^m ^B * • ^B ^B ^V •> ^M ^ ^K ^B ^B ^B ^U^m ^B ^m ^» ^m ^B ^m^m ^m ^m \ Başkanlarının, blraz açıkgöz olan sıradan vatandaşlarımızın bıle her istedıkleri yerde saraylar ve kaşaneler dıkme olanakları varken.. Belırttiğimız gıbl, bugünlerde yeni bir misafir bekleyen Çankaya acısından değışen fazla birşey olmadı.. Yine tevazu, yine sadelik ve artan ihtıyaçları karşılamaktan başka bir amacı bulunmayan bazı eklentller.. İLK CUMHURBAŞKANLIĞI BÜTÇESİ 109 BİN LİRA Yukarıda anlattığımız Ankara ahallslnln Atatürk'e arma ğanı İki katlı bağ köşkü, kl devrının Cumhurbaşkanlığı makamı idi de, 1932 yıllarında yerinf bugün Pembe Köşk diye bilınen binaya bıraktı. Gerekslnim üzerine o zamanki TBMM yönetıcıleri tarafından Mımar Clemens Hoizmeister'e çizdırılen bır proje üzerine yapılan Pembe Köşk, ancak 1932 yıllarında tamamlandt ve Atatürk, yani Cumhurbaşkanlığı makamı buraya taşındı. İki katlı bağ evl bu arada müze olarak korundu ve halen cMüze Köşk» adıyla haftanın belirll günlerin de yerllyabancı kişllerce serbestçe gezilebılmektedır. Bugünkü Cumhurbaşkanhğı Koşkü 438 donümluk eski bağlık olan bir arazi üzerine kurulmuştur. içınde, büyük, yani Pembe Köşk dahil 33 ayn bına bulunmaktadır. Tüm hızmet bınaları bunların içindedir. 1923 yılında o günün parasıyla 109 bin iıra olan Cumhurbaşkanlığı bütçesı, 1929 yılında 314 bin 774 Hraya, 1980 yıîında fse 173 milyon liraya çıkartılmıştır. Cumhurbaşkaniarının maaş ve ödeneklerl dahil, köşk te calışon 63'u memur, 200'u hizmetli 263 kişinin maaşları ile tum masraflar bunun içindedir. KÖŞKTEKİ EŞYALARA KIYMET BİCİLEMİYOR Cumhurbaşkanına aıt köşk ve eklentılerindeki eşyaların bu yük bir bölümü saraylardan getırilmfştir ve tarihi kıymetleri vardır. Bu nedenle herhangi bir değer biçılmesi olanaksızdır. Demirbaş defterlerinde sadece coriiinal» değerlerl kayıtlı bu eşyaların her yıl mart ayında bir kurul tarafından sayımları yapılmaktadır. Cumhurbaşkaniarının yemek lîsteleri genellikle eşleri tarafın dan yapılmakta, ancak bir özel doktorun denetiminden, ayrıca güvenlık kontrolünden geçmektedir. Köşkte, TBMM binaları arasında kurulan özel bir bağlantı ıle, Cumhurbaşkaniarının makamlaf'ından Meclislerin çalışmafarını Izleme olanağı sağlanmıştır. Köşk ve Cumhurbaşkanlannm güvenlikleri İçin her türlü önlem alınmıştır. Bu konuda tüm sorumluluk başyaverlere aittir ve her kuvveti temsil eden subaylar bu konuda başyavere yardımla gorevlidlr. Bir Emniyet Mudürünün emrindekl özel ko> ruma kadrosu ise gerek köşkün ve gerekse Cumhurbaşkaniarının yakın korumalarını yapmakla yükümlüdür. SÜMERBANK DEFTERDAR FABRİKASINDAKİ REFERANDUMU TEKSTİL KAZANDI istanbul Haber Servlsl Sümerbank Eyup Defterdar Fab rikasında yapıian referandumu DİSK'e bağlı Tekstıl Sendikası kazanmıştır. Yetkili sendikanın belirlenme sinin gecıkmesi ve işçılerin mağdur olması karşısında Türk • İş'e bağlı Teksif ve DİSK'e bağlı Tekstil Sendıkaları, yetkili sendikanın belirlenmesinde referandum yapılması konusun da anlaşmışlar. mahkeme taraf sendikaların kabui etmelerl üzerine referandumla yetkinin belirlenmesine karar vermiştir. İşyerinde önceki gün gizll oy acrk 8ayımla yapılan oylamaya 1482 Işçlnin 1437'si katılmış, DİSK'e bağlı Tekstll 935, Türk İş'e bağlı Teksif 437 oy almışlardır. ErkmentTürk halkı ve hükümeti ırk ayınmına karşıdır ANKARA, (Cumhurlyet Bürosu) Dışişleri Bakanı Hayrettın Erk men Uluslararası Irk ayrımıyla mücadele günü dolayısıyla, BM Apartheid Özel Komitesi Başkanı'na gönderdiği mesaida, «Türk halkı ve hükümetinin ırk ayrımı ve Apartheid'in tüm biçim ve tezahürlerine keslnlikle karşı olduğunu» bıldlrmiştir. Erkmen, Birleşmlş Milletler Genel Kurulu'nun Apartheid ve ırk ayrımı uygulamalarına son verilmesl hususundaki karar ve çabalarına karşın, Güney Afrika Hükümeti'nin dünya barışı ve güvenliğl İçin clddi bir tehdit teşkil eden Apartheid'in siyasetini terketmeye istekli olduğunu bugüne kadar ispatlayamadtğmı belırtmiş, tZlmbabvve halkının ırkçıhk siyasetine karşı kazandığı zaferden memnunluk duyuyoruz» demiştir. DlSK Genel Sekreteri Fehml Işıklar ise 21 mart ırk ayrımıyla mücadele günü dolayısıyla yaptığı açıklamada, bugün sömürge durumunda olan halkiarm özgürlük ve bağımsızlık mücadelelerinin sürdüğünü söylemlş,» emperyallzme, sömürgeclliğe karşı mücadele, ırkçılığa karşı mücadele demektlr> demlştlr. TSİP Genel Başkanı Ahmet Kaçmaz da verdıği demeçte ırkçılığın Iflas ettiğinl söylemlş, cülkemlzde de faşist milflyetçi hareket, Türk asıllı olmayan yurt taşlara toplumda hak tanımayarak Hitlerci faşizml hortlatmaya çabalamaktadır» demiştir. DİSK'e bağfı BankSen Merkez Yürütme Kurulunca yapılan açıklamada da «tekelcl sermaye sömürüsünü sürdürebilmek İçin ırk aynmını, din ve mezhep ayrımını sürekli körüklemlş ve kullanmıştır» denilmiştir. Çankaya Köşkü bu koşullarlo tarihinln yedlncl konuğunu karşılamaya hazırlanırken merak konusu sanıyoruz bu konuğun nerede oturacağından cok bura da kimln oturacağıdır. Bu da umarız önümüzdekl günlerde ve de sorun yaratmaksızm belli olacaktır,