Katalog

0 N CUAIHURİYET 23 AGUSTOfe 1978 Şah rejimi en bunalımlı dönemini yaşıyor... Ülkedeki tüm solcu ve dinci akımlar Şah'a karşı birleşti Tam biır ayaklanma havası içinde siiriip giden jçösterilerde yangın çıkması ya da kan dökülmesi tran'da artık alıçılmış olaylar durumuna gelmiştir. Yanda Tahran'da bir otomobil ateşe verilirken görülüyor. Resmi makamlar yangınlardan dincileri sorumlu tutuyor Gozlemciler: 'Olaylar Şah için sonun başlangıcıdır,, Şah, olaylarda komünıstlerden Filistinlilere, herkesi suçluyor 1951 yılmda da meydana gelen olaylarda Şah Roma'ya kaçmıştı HAZIRLAYAN: Mehmet Emin BOZARSLAN ron do Şah reıımıne karşı patlok veren ve gıttıkce genışleyıp yoguniuK Ka/onaroR 430 kışının oıduğu Abadon yongınıyla doruğa uiaşon ayaklonma tunı dunyada dıkkatlerın, gec mıs> yuzyıllara do/aian Iran monarşısının uze rınde toplanmasına neden oldu Şah'ın dort kent te sıktyonetım ılân etmesıne ve orduyu alarmo geonnesme rağmen bır turlu bostıramaaıgı ayok lanmayı değerlenciıren sıyasal gozlemcıler, bu olaylann. 1953 yılmda ılerıcı Başbakan Dr Muhammet Musaddık'ın devrılmesıyle sonuclonan ve «CİA darbesı» olarak bılınen darbeden bu yona Iran ın tanık oldugu en buyuk sıyosal pat lama olduguna dıkkatı cekmektedırler B lınd gı gıbı Iran petrollennı mıll'leştırrıekl 0 tanınan Musaddık donemınde Şah 1951 yılmda Roma'ya kacmış, 19 Agustos 1953'te CtA nın duzenledıği ve General Zahıdı nın uyguladıgı darbe ıle Musaddık'ın devrılmesmden sorra yenı den ulkeye dont,p ıktıdarı ele gecırmıs'ı Gecen yılm Kasım ayı sonlanndo Şah'ın Fransa ve Amerıka'ya yaptığı gezıyı protesto eden Tahron Unıvemtesı oğrencılennın duzenledıklerı gosterılerle başlayan daha sonra Şu t bat ayında Tebnz >e Kum kentlerındekı buyuk / kıtle gosterılenyie surerek akasından tum ulkeye yayılan Iran olaylarında başlıca uc ozellık gozlenmektedır Bu ozellıklerın bırıncısı, uikedekı solcu ve dıncı ak.mların Şah reıımıne karşı oırleşmelerı, en azından ışbırlığı yapmcla'idır Gercekten de Marksıst «Tudeh Partısi» ve «Fedaıyanı Halk» (Halkın Fedaılerı) gıbı soı orgutienn yanı sıra. «Mollalar» aenılen dın adamlarmın yonettıgı «Mucahıdıni Halk» (Halkın Mıcchıt'srı) gıbı dıncı orgutler de mucadele vermeıvtedırler. Ote yandan Iran toplumunun cogunıuğunu oluşturan fcsıstlenn yogun oldukıarı isıanon, Şıraz, Meşhed ve Kum gıbı kentlerın yanı sıra Azerı Turklerının cogunluKta olduklaü Tebnz. Kurtle r ın oturduklan Kernıanşah ve Araplui.n yogun bu!undukları Ahvaz gıbı kentierde cie ısIime karşı oyaklanmalor surmektedır. YANGINLAR NEDEN ÇIKIYOR? Iran olaylarında dıkkatı ceken ılgınc bır nokta, son gunlerde bu olaylora sık sık yangımarm da karışmayc başlamasıdır Ramazan başınaan bu yana gecen ıkı hafta ıcmde toplam altı yangm c'kmış, bunlann hepsı de s.nema ve tıyatro gıbı eğlence ve kultur merkezlerını hedef aımıştır Iran resmı makamları. bu yangınların. Şah tarafından gercekleştırılmek istenen «liberalleşme»ye ve kadınlara ozgurluk tanınmasına karşı cıkan fanatık dıncı unsurlarca çıkarıldıgını one surmektedırle/ 130 kışının oıumune neaen olan Abadan'dokı sınema yangınıyla ılgılı olarak da aynı suclamo yapıldı. Ne var kı kımı sıycsal gozlemcıler, bu ıddıanın kuşku verıcı olduğunu. yangınların unlu SAVAK aıanlarınca kasıtlı olarak cıkarılmış olabılecegını savunmaktadırlar Totalıter \e foşıst reıımlenn, muhaiıflerını sındırıp halkın gozunden duşurmek amacıyla bu tur tertıplere gınştıklerının bılmdığını hatırlatan bu gozlemcıler, ulkesım şımdıye kadar CIA nın ogrettığı baskı yontemlerıyle ve bır «demır pençe» ıle yoneten Şan'ın, şımd' kontrolu kaybettıgı ıcın. muhalıflerını «kana susamış canıler» bıcımınde gosterıp halkın destegmı sağlamok amacıyla bu yangınları tertıp etlırmış olmasının uzak bır ıhtımal olmcaıgını öne surmektedırler Nıtekım merkezı Pans'te olan (İrondo İnsan Haklarını Galıştırme va Koruma Komitesi» de yayınladığı bıldınde, Abadan yangınının SAVAK aıanları tarofından kasıtlı olarak çıkarıldıgını açıkladı. Bugüne dek meydana gelen en önemli olaylar • 28 Kasım 1977: Şah'ın Fronsa ve Amerıka'ya yaptığı gezılen protesto eden Tahran Unıveısıtesı oğrencılerı, buyuk bır gosterı yaptılar Polısın mudahalesıyle unıversıte dışındakı yuksek ohullara da sıcrayan gostenler sırasında 250 oğrencı tutuklandı. • 19 Şubot 1978: Tebnz kentınde buyuk kıtle gösterılerl oldu. Halkla polıs arasında meydana gelen çatışmalorda cok sayıda sıvıl oldu ya da yaralandı Gosterılerı tislöm Markslstlerl» orgütunun duzenlectığı oıldırıldı. Gosteri ve çatışmalar 20 şubot gunu de surd.j. • 22 Şubat 1978: Gösterıler Kum kentme sıcradı. Gosterıcılerle güvenlık kuvvetlerı arasındakı catışmalarda olen ve yaralonanlar oldu. • 30 Mart 1978: İsfahan kentındeki gostenlerde halk beledıye bmalarını taşladı. Polıs. cok sayıda gosterıcıyl tutukladı. • 31 Mart 1978: Tebnz gösterilennde olenlerit anmok ıcın tum ulkede 24 sao' genel grev ılan edıldı Grevde «Tudeh Partisi» ıle «Iran Ulusal Gucleri Cephe Bır llği» adlı orgut onemlı rol oynadı Grev sırasmda cıkan olaylarda uc kışının oı duğu, yuzlerce kışının tutuklandığı acık landı Aynı gun Yezd ke"tmde polıs halk'r uzerıne ateş octı, cok sayıda sıvıl olaı, ya da yaralandı • 6 Nısan 1978: Kum olaylarında olenle rın anısı ıcm 12 buyuk kentte uygulanor 24 saatlık genel grev sonucunda bu kent lerde hayat tumu/!e djrdu Cıkan catışmo larda en oz 10 kışı oldu. yuzlerce kış yaralandı • 9 Mayıs 1978 Irak ta surgun hayotı ya şayan Şıî lıder Ayetullah Humeynî, oloylann «buyuk patlamalar»ın başlangıcı oldugunu soyledı • 10 Mayıs 1978: Kum kentınde halk polıs karakoluna saldırdı Catışmalarda cok sayıda kışı oldu ya da yaralandı • 15 Mayıs 1978: Tahronda Şah ı protes to ıcın genel grev yapıldı Askerı bırlıkler Tahron, Tebnz. Kum ve Meşhed kentlerın de onlem aldılar • 16 Mayıs 1978 Tahran Tebnz Ahva? ve Abadan da gostenler oldu Bu kentler dekı unıversıîe ve yuksek okullor kapotıldı • 7 Haziran 1978: Şah SAVAK Başkan General Nasırı'yı gorevden aldı • 18 Haziran 1978 Muhalefet tum ulked» «Ulusal Yos» ılân ettı • 26 Temmuz 1978: Meşhed kentınde cı kan gösterıler sırasında polısle halk orasında catısma oldu Cok sayıda klşı öldu ya da yaralandı 9 11 Agustos 1978: İsfahan kentındeki gosterıier tam bır ayoklonmaya donuştu . Hukumet bu kentte ve cevresındekı dığer uc kentte sıkıyonetım ılân ettı Gece sokağo cıkma vasağı kondu Şah. orduyu a'armo gecırdı • 12 Agustos 1978 Şıraz kentındeki oyaklanmayı bastırmokla ordu bırlıklerı gorevlendırıldı Cotışmalarda olen ve yarolananlar oldu Tebnz, Ahraz Kermonşah kentlerınde gosterı ve çatışmalar oidu • 15 Agustos 1978: Şah hukumetı. bastna sansur kovau • 19 Agustos 1978 Musaddık'ın devrıl mesının 2b yıldonumj nedenıyle bu^iık kentlerde protesto gosterılerı duzenlendı, Şah. olaylordon komunıstlert sorumlu tuttu Meshed ksntmde bır tıyatroda cıkon yangında uc kışı oldu • 20 Agustos 1978 Abodan kentınde bır sınemada gece cıkan yangında 377 Vışı oldu Resmı makamlar olaydan aşırı dıncılen sorumlu tuttular Parıs'tekı «İran'da fnsan Hoklorını Koruma Komltesi» ıs* ycngının ŞAVAK aıanlannco çıkarıldıgını açıkladı. ŞAH, SORUMLU ARIYOR Olaylann potlak vermesınden bır sure sonra denetımı sağlayamayacoğını anloyon Şah Muhammet Rıza Pehlevi bır sorumlu bulma cabasına gırıştı. Önce SAVAK'ın başındakı General Nasırı'yı gorevden alıp yerıne yardımcısı General Nasır Muhaddem'ı getıren Şah, bır yandan da olaylann «beynelmilel komunizm» tarafından duzenlendığmı ıddıa ettı Ancak SAVAK'ın başının feda edılmesı de «beynelmilel komunizm» edebıyatı da ışe yaromayınca, bu kez Fılıstın örgutlerml sucladı Bu ıddıa da tutmayınca sorumluluk, aşırı dıncı unsurların ve 1960'larda r/rıcalıklarını yıtırdıklerı ıddıa edılen «eski ayrıcolıklı sınıflar»ın uzerıne atıldı, arkasından yıne komunıstle r hedef alındı Musadd.k'a karsı duzenlenen dorbenın 25 yıldonumune rastlayan 19 Agustosto Tanıan'da duzenledığı basın toplontısında Şah «ısyancılar» dye adıandırdığı muhalıflerının komünıstlerden emır aloıklarm ıddıa ederek «ben ve İran ordusu, bunlara, arzularına ulaşma olanağı vermeyecegiz» dedı. I I İRAN HALKI ÇEMBERİ KIRMAYA" BAŞLADI,, CIA, Musaddık'ı nasıl devirdi ? \ yılmda Amer'ka'da yayınlanan haftaliK Newsweek dergısı bır haber yayınlayarok «Batı başka Işlerle ugraşırken İran komunist mı oldu?» bıcımınde bır soru ortaya atmış ve bu soru, buyuK yonkılar uyandırmıştı Batı ya gore bu bır «alörm işareti» ıdı. 1951 yılının mayıs ayında petrolü devletleştırmesmden sonra Başbakan Musaddık ın presti|i Batı'nın gozunde iyıce düşmeye başladı. Iran halkının Başbakanı clan Dr Muhammet Mu saddık, daha sonra uluslararosı petrol şırketlerı tarafından «yenilmesi gereken adam» durumuna geldı Şırketlerın devletleştırılmesınden sonra yabancı şırketler, Iran'ı boykot edıp «şlmdillk» koydı ıle bu ulkeden petrol almamaya karar verdıler Boykot. İran hukumetinı oğır bır ekonomik krızle karşı karşıya bırakırken Başbakan Musaddık ABD Başkanı Eısenhovver'den yardım ıstedı. Ancak ABD Başkanı «Angloİran Petrol Şirketi»nın devletleştırılmesınden sonra, Iran hukumetı ıle Ş'rketm Ingılız yonetıcılerı arasında belıren anlaşmazlık gıdenlmedıkce. iran'a yardım etmenın soz konusu olamıyacağını acık bır dılle Musaddık'a bildirdi. 1953 yılının temmuz ayından sonra, durum polıtık bır nıtelık kazanmaya başladı. Musoddık'ı bır «Sovyet a|anı» olarak gostermek ıcın ceşıtlı oyunlar tezgâhlondı. Parlamento'dakl muhalıfıerı, Musaddık'ı «Moskova'ya bağlı bir komunist ve dlkta yonetimi» kurmaya calışmakla sucladılar Musaddık da bır referandum yaporak, bır Başbakan'ır.. Şah'a sormodan Parlamento yu dağıtma yetkısini elde ettı. Bunun uzenne Musaddık, Tudeh Komunıst Partısı'nden destek gormekle suclandı Musaddık da bu sözlere vanıt olarak «ben antikomünistim ama, komünıstler beni destekledi» dedt 15 agustos 1951 de geceyarısma doğru Ordu Komutanı General Nasırî ve Şah'ın bırcok suboyı Başbakan fVusaddık'ı tutuklomaya kalkıştılar. Ama hukümete bağlı bırlıklar torafından başarısızlığa uğratıldılar. Oyunu yıtırd!ğını anlayon Şah Rıza Pehlevi de Imparatorlce Süreyya ıle bırlıkte Bağdad uzerınden Roma'ya kactı. Irak'ın başkentinde yaptığı konuşmoda Şah. Musaddık'ın «Ulusal cıkarlar uğruna Anayasa'yı ciğnediğini» iddıa ettı; tahtını da Generol Zahıdı'ye bıraktığını açıkladı. 18 ağustosta da Başbakan Musaddık, Şah'ın yerıne bir «Krallık noipliğinnın kurulmak üzere olduğunu ilân etti. Aynı gun komunlst 'Tuden Partısl taraftarları Ise caddelerde yüruyuş yopcrak Cumhurlyet ılân edllmesınl istemekteydıler. Gosterllere onceleri goz yuman hukümet daha fk m ^ / J j sonra polıs kuvvetlerıne emır vererek, olaylann yoyılmasını onlenıeJerım ıstedı Musaddık degışık unsurlarlo bırleşıp, sokağı aşırı solun egemenlıgınden kurtarmak ıstemesıne karşın, bu gırışımınde tereddude duştu Bu tereddud de morarşıstlerı cesaretlendırdı. 19 agustos 1953 te gece yarısına dogru General Zahıdı, Tahran dakı resmi binaları kuşattı. Bu habere Roma'da bulunan Sah cok sevmdı, heyecanla gazetecılere «benı sevdiklerini bılıyordum» demeKİe yetındı Şah'ın «kendisinı sevdikleriını soyled.gı kımselerın kımlıklerı bırkac yıl sonra anlaşıldı Şah'ın sozunü ettığı kışıler CIA aıanlarıydı... 1519 ağı.3;os tarıhlerı arasındokı îum cperasyon CIA Başkanı Allen Dulles, ABD nın Tahran Buyukelcısı Loy Hendersen ve Şah'ın kızkardeşı Prenses Eşref tarafından hazırlanmıştı. Dorbeden sonra Tahran'a donen Şoh, ekonomıyi duzeltmek amacıylo acele olarak ABD'den yardım ıstedı: Eylul ayından ıtıbaren de 45 mılyon dclarfık yardım ıle bırlıkte ABD'den askerı techızat malzemelerı ve teknık yard.m almoya başladı Musaadık ıse Şah reıımını devırmeyı amaclodığından ve yasaya aykırı olarak Parlamento'yu dağıttığı gerekcesıyle 3 yıl hapse mahkum edıldi. Ve 1967 yılının mart ayında olene değin evınde goz hapsınde tutuldu. iran'da son zamanlarda patlak veren VB Igiderek bır sıyasal deprem nıtelıgı alan I olaylar, bu ülkedeki ihtıyar ımparatorluk refıminın govdesinde onemlı yaralar açmıştır. Bu gerçek, uzun suren bır kaynaşma sonucundo meydana gelen patlamanın her gun biraz daha doruguna dogru tırmanmasıyla ve başlıca buyuk kentleri sarsmasıyla iyıce ortaya çıkmıştır. Ulkenın ekonormk ve sosyal koşullonyla yakından ilgill olan bu olaylarda goze carpan en onemli ozellıklerden birl, dınsel ınançla sıyasal bıiincin bir karışım halıne gelerek birteşmesi olgusudur. Irür. halkının ıçınde bulundugu ekonomik guçlukler gozonune aiınacak olurso, Şah'a ve hukumetine karşı başgosteren bu olaylann doğal oldugu anlaşılacaktır. Ornegin, dunyada en cok petrol ureten ulkeler arasında yer alan İran'da bugune kador elektrık sorunu bile cozulememıştır. llk bakısto teknifc gıbı gorunen bu sorun, aslında ulkenin icınde bulundugu ekonomik guçlugu ve Sıyasal ıktldarın aczinı yansıtmoktadır. Resmi makamlar, yakın bir gelecekte onları cok daho guç durumlarla karşı karşıya bırakacagı anlaşılan bu ekonomik ve sosyaı sorunlara çozum buimak yerıne, olaylorı yoneten orgutlerı ve kışılerı halkın gozjnden duşurmeK Içın karalama yollarını tercıh etmekte, bunun ıcın bırtakım bıçımsel onlemler almaktadırlar. İran'da Şah reıımine karşı olan muhalefetm ve geneı olarak Iron halkının, klosık yontemlerle alınan polisiye onlemlerın ve sıyasal manevraların yarattığı cemberı artık kırmayo başlodığı, son olaylarla kanıtlanmıştır. Şah, istediği kadar tehdıtler savursun ve «ülkemın yeni bir Afganistan olmasıno izin vermeyeceğim» desin; bu tehditler ve iddlalar, İran muhalefetlnin gucunü ve saygınlığını azaltmayacaktır. Hatta, kiml siyasal aşırı unsurların muhalefetın saflarına sızmalan durumunda bile, İran muhalefetl. bu gibi olumsuzluklardan da kendini arındırabilecek güce erişmiştir. NE OLABİLİR? Sah'ın bu sozlerı, Iran hukumdannın son kozunu henuz kullanmadığını gostermektedır. Gercı dort kentte sıkıyonetım ılân edılmış, başkent Tah'an ve dığer onemlı kentlerde guvenlık gorevı askerı bırlıklere verılmış. ordu da alarma gecırılmıştır amo. ordu bırlıklerı halKin uzerıne henuz tumuyle saldırtılmamışlardır Ancok sıkıyonetıme ve buyuk kentlerın koşebaşlarını tutan tanklara. sılahlı askerlere rağmen olaylann surup gıtmesı, Şah'ın muhalıflennın ve halkın, ş.ı v dıye kadar yaratılan «korku duvarı»nı artık aştıklarının kanıtını vermektedır. Bununla b'rlıkte sıyasal gozlemcıler, bJ olaylann kısa zomanda Sah repmının cokmesın9 yolacacagını beklememek gerektığını, Şah'ın teıisıl ettıgı Ira^ monarşısımn henuz ayakta durobılecek guce sahıp bulunduğunu, ancak olayları Şah reıımı ıcın «sonun başlangıcı» saymcnın yanlış olmayacağını belırtmektedırler. MUSADDIK. CIA'NIN DEVIRDIĞI BAŞBAKAN. Şah'a karşı mucadele eden başlıca siyasal örgütler • ran'da Şah'ın kurduğu gostermelik «RasI tohız Partisi» dışındakı butün sıyasal • partıler re|im tarafından «yasa dışı» ılon edı'mıştır. Şah'a karşı otan sıyasal partı ve orgutler, bu nedenle calışmalarını gızlı yurutmektedırler. Ülkedeki başlıca lardır: siyasal orgutler şunca bır buyuk gazetesi ve «ireli» adlı Azerice bır dergısı ıle «Rastı» (Gercek) odlı Kurtce bır başka dergısı vardır. • MİLLI CEPHE PARTİSİ: Eski Başbakan Dr. Muhammet Musaddık yanlılaıı tarafından kurulan bu partı, daha cok sosyal demokrat nıtelıktedır Ancak Şah reıımıne karşı bu partı de dığer siyasal partı ve orgütıerle işbirl1ğı yapmakta ve onlar g'bı calışmalarını gızlı yurutrrektedır. • İSLÂM MARKSİSTLERİ: 1970'lenn başından beri adı duyulan bu orgüt, din ıle Marksızm arasında bır sentez yapmıştır. Daha cok sılahlı mucadele yontemını uygulayan orgut, 1976 yılındo uc Amenkahnın kacınlıp oldurülmeıerınden sorumlu tutulmuştur. • FEDAİYANI HALK: 1970'te kurulan bu orgut de sılahlı eylemı mucadele yontemi olarak benımsemıştır. «Halkın Fedaileri» demek olan orgut, bırcok kez polısle carpışmalara gırışmıstT. • İRAN ULUSAL GUCLERI CEPHE BIRLIĞI : llk kez gecen şubat ayındo adı auyulan bu orgut. 31 martta yapılar genel grev sırasında onemlı rol oynamıştır. • MUCAHİDİNİ HALK: Daha cok dıncı unsurlardan oluşan bu orgut, Iran do «Mollalar» dıye adlandırılan dın adamları tarafından yonetılmektedır. • KÜRDİSTAN DEMOKRAT PARTİSİ : Batı Iran'aakı Kurt bolgesınde etkınhğı olan bu partı, Şahlık reıımınırt^ devr.np. Kurtlere ve dığer etnık topluiuklara kend' kaderlerını îayın etme hakkı tanıyan bır reıımın kurulmasını savunmaktadır • DEMOKRAT GENCLİK VE ÖĞRENCİ ÖRGÜTU: Coğunluğunu genclerın olusturdugu bu orgüt, daha cok unıversıte cevrelennde etkındır. * EL SEVRE (Suriye gazetesi) • İRAN TUDEH PARTİSİ: Iran'ın en esk, Komunıst Partisi olan bu partı. 1941 yılmda kurulmuştur. 1949 yılmda Şah tarafından faalıyeti yasaklanan partı. bu tarihten sonra gızlı calışmış. 1951 1953 yıllan arasındakı Musaddık doneminde acık calışmışsa da, Mjsaddık'ın devnlmesinden sonra yeniden gızli calışmak zorunda kalmıştır. Partının «PeykI İron» adlı bır radyosu vardır. Farsca. Azerıce ve Kürtce yayın yapan bu radyonun dışında «Merdum» (İnsan) adlı Fars