Katalog

DCBT CUMHUftlYET 14 îubıl 1976 8 u t r t ı SEMptlCA AÂALÂRı CEHER4 puLUPUf^. V^SAKTlLARl ÛHURm, W£D£ ll ÛLANAfrı VAHP/P. ty s DAHA HAİN, İ ABDÜLCANBAZ = 3 f URMAM 8EVÇUK VATAN DEDİLER Taiip 7 0 Süvariler, dereye dojfru kayın. Atlann yanına Güriiltü etmeyın Herkes üstünü başını düzelterek dereye ındı El yordamı ıle atlan hazırladılar Torbaları dürup bağladılar Herkes atını okşayıp yatıstırdı At bın' Fısıldıyarak konuşuyorlardı Sen sen oncu çıkm Elh metre ılerden gidın. Ne tarafa korautanım'» Taburun olduğu yere Dereye ınmeyın, tepeye de çıkmaym. Yamaçtan surun Başustune Sessızce yürüduler Ova tarafında belirsız bır uğultu vardt Ke olduğu anlaşılmıyordu Gokyüzü kapalıydı Hıç yıldız ışığıgorulmujordu Derelenn ıçı daha karanıiktı Tufekler elde, ıkı yana baka baka ılerhyorlardı. Yamaçlarda tek tuk ardıç agaçları vardı Karanlıkta ayağa kalkmış ınsan gıbı gorünuyorlardı Yamndan geçerken ateşe başlayıverecek gıbı gelıyordu, ürperiyordu ınsan Atın bmsi aksırdı. Sus ulen jezıt 1 Binıcısı kantarmayı asılıp susturdu hemen. Aman hemşerim yavaş Duşman sezmesın. Bır dereye gırdıler Ova tarafı gorunmüyordu. Durun burada Zeynel, habercılere soyle, Tabur komutanına gıtsinler, burada olduğumuzu haber versınler. Ne emrı var, bgrensınler, çabuk1 Mahmut attan ındı Üşumuştu Omuzlannı kollanm oynattı. Dızlerını uguşturdu Dızındekı jırtık ıyıce büyumuştü «Bır pantolon uydurabılsek dije duşündu Perışan olduk ağzına tükurdugum Keşke gâvurların bınnden çıkanp alsaydım. Ne gunler be, of » Teğmenun teğmenım, gelenler var1 Hani nerede"5 Eğılıp baktılar, derenm alt tarafında golgeler vardı Yayılın, çabuk olun. Atlan yukan çekın. Bır kışı ıki at, üç at tutsun Mevzı al. Pısıldıyordu. Hep bırden ateş edelım, bekleyın Molla Mahmut atı bırıne verıp kendını bır kayanın arkasma attı Tiıfeğı uzatıp guvenlik auğmesını usuica açtı Karanlıgı deler gıbı dıkkatle bikıjoıdu Kume halmde gelıyorlardı. Aralarında konuştukları duyuluyordu Turkçe degildı. Teğmen Galıp fısüdadı; Ateeş! Ononbeş tufek bırden patladı Bir gurültu gıttı Yunan bırliğı neje uğradığını anlıyamadı. Sağa sola kaçanlar, yere yıkılanlar oldu Bır ıkı ateş ettıler ama sonu gelmeaı Gerı kaçtıkları anlaşılıyordu Molla Mahmut arka arkaya Uç dort kurşun sıktı Sonra bıraktılar Karanlıkta ne olduğu anlaşılmıjordu Derenın ıçmden jartlı bır Yunan askennın ınıltısı gelıyordu Arkadaşları bırakıp kaçmışlardı. Sesı gıttıkçe yavaşladı Teğmenım, mermımu azaldı Gıdıp mermılenni alalım mı? Durun bıraz. Sonra gıdersınız. Haoercıler donduler Birısı emrı tekrarladı. Tabur komutanı «orada uygun bır jerde dursunlar, atlan genye saklasınlar» dedı teğmenım Pekı. Bız de oyle yaptık zati. Duşman çekılıyormuş DıkkatU olacakmışız. «Baskma uğramayın» dedı. Pekı. Atlarınızı goturun genye Iyı bağlayın Üstlennı ortun. Molla Mahmut gerıje baktı, «ıvı akıl Ben de ortevım. Uşumesın havvan » Gıttı, en gerıde bır çahya bağladı Torba taktı. Battamyeyı çozup ustune orttu. Gece burada mı kalacagız1 Mahfoluruz be, burada kalınır mı? Gıderız herhalde, durun oakalım. Erler araiannaa fısıldaşıyorlardı. Hacelı, gel benımle Nereye' Sus Gel Dereye aşağı usuica ındıler. Tufekler ellerındeydl. Kım o? Bızız teğmenım, gâvurların mermılenni ilacağız Pekı Dıkkatlı olun Bakm bakalım kaç kışı vurulmuş'' Usuica ındıler Birısı avağına takıldı Egılıp vokladı, olmuştü. Sırtında kalın bır kaput vardı Once palaskasını çozdu Kaputu sıvırıp çıkardı ustunden Pantolonunu yokladı, ıslaktı pantolon «Bacagından vunümuş herhalde » Onu beğenmedı Başka bınnın pantolonunu çıkarmağa çalıştı Kalın yunlu kumaştan sağlam bırşevdı Fakat postaUarını çıkarmadan olmıyacaktı Uğraştı IDI çozemedı bır turlu «Vay yezıt vay » Sungünun ucujle kestı Sonra sıyırdı pantolonu Behndekı fışeklıkten dort bag mermı alıp cebıne koydu Elı a aex torDasına doKundu Yanm somun ekmekle haslanmış ıkı yumurta \ardı Yumurtalar ezılmışü. Onları da aldı. Hadı Mamıt, ne edıyorsun? Dur, yavaş ol Saydm mı kaç kışı' Bümem Altı jedı kışı var herhalde Birısı hâla ıkılıyordu Ona dokunmadı Mermı bulamadım ben Sın ouldun mu' Şurada var, geK Mahmut ona yanaştı Dort bag da orıdan aldı Bırınm kaputunu sı%ır Gece usumiyehm Bırak yavu neydeyım ben gavurun kaputunu? Uşursun ulen. B?ttaıu>e aldım, ^eter I\ı akıl, ben de alavım Bırının sırt çcntasını çozup aldı. Tamam, yunı hadi. (DEVAMI VAR) PERVANE SÜLEYMAN Farsça'nın devlet ve kültUr dılı olarak kullanıldıfı Selçuklu Turkıye'sınde, îranh egemen sınıfın yönetım kesımmdekı temsılcısı Per\âne ıse, aydmlar kesımmdekı temsUcısi de Mevlana ıdı, ustelık, büvük tuccarlardan %e futüvvet \a da ahllık adı altında drgutlenmış esnaf ve sanatkârlardan oluşan burjuva kesimı de çoğunlukla Mevlsna'nm etkısı altında bulunuyordu. Sonra, bu zanf seyh, başkentte kadmlar sosvetesım avcunun ıçme almış ve vonetıcıler kalesmı ıçenden fethetmıştı Örnegın, Pervâne'nln soylu ve guzel eçı Gılrcu Hatun Mevlana'nm en sadık bır mrirıdesıvdı Pervâne ıle Mevlânâ arasında geçen bır konuşmanın anla'ıldığı bir menkıbede, doğrudan dogruya Perrâne'nin açıkladıgına gore, o gun ıçin ülkenın gerçek egemenleri olan Cengız soyunu «bızım askerlerimız» diye benimseyen ve dven Mevlânâ, Moğollardan bıle yandaşlar kazannıayı ve müritler edınmeğı başarmıştı (örneğın Samagar Nojan ve aılesı) Tum bu faktorler yanında, Pervâne' mn kendısı onun tmsel gucüne manıvor ve kışılığme tutkun bulunuyordu Onun ıçm, şeyhın dılekleri agır da olsa, hatta, menkıbe vazarlarmın belırttığı gıbi, şe^h kend'sım ara stra eleçtırip, azarlasa bıle. onu gucendırecek ve aradakı bağı koparacak bır clavramşta bulunmujpordu. Pervâne, yonetıcılerle dın'adauılan ve tarikat şevhlerının karşılıklı olarak bınbırlerıne gereksinme duyacaklarım, dolayısıyla aradakı dıyaloğun sürmesının bir zorunluk olduğuna ınanıyordu Menkıbe yazarlarmın belki bıraz abartarak dıle getırdıkleri bu ıhşkılerin ürunü olan bazı belgeler bugun elımızde bulunuyor Gerçekten, bunlar bu ıkı etkın kışı arasmda vakın bır dostluğun bulunduğunu gbsteren somut kanıtlardır Mevlinâ, bıhndığı çıbı yaşadığı çağın Selçuklu devlet adamlarına, dıleklerını bıldıren ozel ve yan resmi nıtelıkte mektuplar yazmıştır. Içınde sultanlara yazılmış olan lar bıle bulunan bu mektuplann yırmıbeş kadan Pervane'ye gondenlmıştır. Mevlânâ, bunlarda Pervâne ye, mevkııne uygun olarak, resmı ve saygıh bır uslupla hıtabetnıpkte ya kendi^ı ıçın bır dılekte ya müntleri için şefaatta bulunmaktadır. Muntlerı ıçın şefaat ederken genellıkle. soz konusu kışıyı bır sıkıntıdan kurtarmayı ya da bır avrıcalığa kavuşturmayı amaçladığı goru lur. Mevlânâ ıle Pervâne arasındakı dostluğun daha anlamlı bır belırtısı. «Fıhı mâ fih» adlı yapıtın Pervâne adına yazılmış olmasıdır Mevlânâ'nın, soydaşı devlet adamına sunduğu ve kuşkusuz karşılık olarak yüklu bir 6dul aldığı bu yapıtta. ılgınç bir pasa) vardır Bu pasajda ünlü mıstık Pervâne yı, ızledığı dış polıtıka dolayısıyla sozum ona eleştırmektedir Onun, Tatarlarla bır olup Mısırhları ve Suriyelılerı yok etmege ve Islâm ülkelermı yıkmağa çalışmakla, gunah ışledığını soylemektedır. Okuvucu bu eleştınyı yapan kıŞının arkadan, munt yonetıciye, bu hatalı pohtıkayı değıştırmesı, Mogol uyduluğundan kurtulmv nm volunu araması ve hatta ıçendekı baskıya son vermesı ıcm, ıma \oluvla da olsa, bır takıtn telkmler japacagını beklıyor. Anra* Mev'anâ Penâne'\e, bu gunahı bagışlatmak ıç>n, Tanrı>a yalvarıp jaıiarmasım \e sadakalar dağıtmaSinı salık vermektedır. Pervâne'nın Moğollar onunde tam bır teslımıyet polıtıkası ızlemesı ve Selçuklu askerım onların hızmetınde Memluk devletıne karşı KuUannıası, ıç ve dış yabancı baskırun acısını en çok duyan ve fırsat buldukça direnışe • MOGOLLARIN VARLIGI HEDENIYLE ÇIKARLARI BOZULMAYA BA5LAYAN PERVÂNE'NİN BU SIRAL&RDA IZLEDIĞI SIYASAL TUTUM KENDISİNDEN 200 YIL SONRA DOGACAK MACHİAVELLI'YE TA5 ÇIKARÎACAK BIR NITELIKTE OIMUJTUR. • 0 TARİHLERDE MEVLÂNÂ DA PERVANE YONETIMİNDE ETKILİ Doç. Dr. Nejat KAYMAZ Karikatürler: Turhan SELÇUK APAYDIN OLMUJ, SIK SIK PERVÂNE'DEN YA KENDISİ YA DA MÖRITLERI İCİN AYRICAUKUR AMAÇLAYAN DILEKLERDE BULUNMUJTU. TÜRKLER'IN KURTULUŞ GİRİŞİMİ MOĞOLLARIN GÖZÜNDE OLAĞAN ANARŞİK BÎR OLAYDI geçen Uçlar halkı 'Hınstıyan sınır boylarındakı goçebe • feodal Turkmenler) başta olmak uzere, Turkıye toplumunun, kırsal ve kentsel kesımde somurülerek yaşayan mutsuz çogunlugu arasmda yaygın dedıkodulara neden o lan bır kızgınlık yaratıyordu Bu dedikodular, doğal olarak, once halkla en sıkı temas halmde bu lunan şeyhienn kulagına gelıyor, oradan aydın çevre ıçıne yayüıyor ve onları da etküıyordu. Boylece, Uçtan başkente dek, Miısluman kamu oyunda, ızlenen dış polıtıkaya ve onunla ılgılı olarak, ulkemn ıçınde bulundugu genel duruma karşı, çok hızlı bu yüyen bır hoşnutsuzluk bınkımı oluşuyurdu. Işte Mevlânâ, yukandakı sozlenyle, bır yandan Per vâneyı eleştmp, kendismın, bır Musluman olarak duygu bakımın dan Anadolu Musluman kamu oyunun yanında bulunduğunu gos termege çalışırken, ote yandan ona yalmz tevekkül öfudu verıp, altında hem Moğol korkusu, hem de Mogolların varlığına da yanan kurulu düzenın bozulması ve çıkarlann elden kaçırılması endışesı yatan, statükocu eğılımı nı ortaya koymaktadır. Evet, Mogollann varhğı, Anadolu'dakı ışbırlıkçı yonetım kadrosunun ve onlan hem duşunce hem eylem bakımından destek leyerek somüruden pay alan kent sel anstokrasinın çıkarları bozul madığı surece, gerçek bır sorun olmamıştır Pervâne, yapılan eleş tırıler ve dedikodular karşısında, akıl hocalan olan ulemâ ve şevh lenn verdığı oğutler uyarınca, gunahını bagışlatmak içın, bır za man hadîs dersı almış, bır za man Kur'an ı hıfzetınış, bazan sema ve zıkr ıle mana âlerrune dalmaga çalışmış, bazan vaız dınlemış ve her zaman bol bol sa daka dağıtmış, «hayrât ve hasenât» yapmış. bovlece statukovu surdurmuştur Ancak, aşagı yukarı akıl hocalarımn en etkınlerının olum yıllanna rasiajan bır zamanda c 1273 4 lerdej, çıkarlar bırdenbire, Mofollarm varlığı do layısı üe bozulmağa başlayınca, durum değışmış, hem Pervâne hem de ışbirl.kçı vonetım kadrosu gelenekleşmış sadakat polıtıkasuıı bırakmaga ve onlardan kurtulmak ıçın, içerıde ve dıçarıda destek aramaga başlamışlardır Bu durum onlan, bır yandan ınançsızlar ve anarşıstler (Havarıc, Hâncıler) olarak nıtelenen ve ezılen Turkmenlerle, ot« yandan, bır Türk kole hukümdar diye aşagı gorulen ve en buyuk duşman olarak dış bılenen Memlük Sultanı Baybars'la gızli anlaşmalara gınşmek suretıyle, yıllarca elpençedıvan durdukları efendılerıne karşı aynlıkçı dU zenler kurmağa yoneltmıştır Gorulecegı gıbı, Turkıye'de Mo ğol boyunduruğundan sıyrümak ıçın, 1276 vumda, bırdenbire, hem yonetım hem halk kesımmde genel bır dırenış hareketı patlak vereceKtır Her ıkı kesımde de eyletnlı başkdldırmalar ve Memlük yardımı sağlama çabala nyla başlayan ve, 1277 de umu: verıcı gelışmeler gosterdıkUn sonra, acıklı bır bıçımde sona eren bu kurtuluş gırışımı, savaşa katüan bğelerın çıkış noktala rı ve amaçları goz onunde tutulduğunda, bırıbırınden çok ayn ıkı karakter gostenr Halk kesımınm goruş açısından bakınca, gırışılen ugraş bır. ozgurluk savaşıdır, yonetıcıler ve varlıklı soy lular kesımmın goruş açısından bakılınca, bu bır çıkar kavgasıdır Dolayısıyla, Moğollar yonUn den de, olayın degerlendınlmesınde ıki ayn bakış açısı söz konusudur Onların gozunde, halkın ayaklanması olağan bır anar şık olaydır. oysakı yonetioüerin Turkmenlerle ve hele bır dıs güç le ışbırlıgı ederek dırenışe geçmftsı, Mogol yardıımndan yararlanarak ortaklaşa olusturalan ve meşru kabul edılen kurulu düzenı yıkmağa yonelmış bır ihanet hareketıdır. Başarısızlıkla sonuçlandığı içın, çagdaş jerlı yazarlann Mogol korkusuyla, suretı haktan goninerek, jerınılecek bır şey gıbı gostennek ve gene yalnız dışa vııran bıçımıyle, genel olarak degınıp geçmek zoıunda kaldıklan gehşmplerın avnntılannı, daha once de ızlemış bulundugumu? bır Memluk kaynagından ızleyebılıyoruz Burada ılgınç olan nokta 1 Moğoiların varhgıyla çıkarla1' . bozulmaga başladıgı içın, onlardan kurtulmağa çalışan yo MOĞOL BOYTJNDURUĞÜNDAN KÜRTU1MAK İÇİN, 1276 YILINDA BİRDENBİRE HEM YÖNETtM, HEM HALK KESİMINDE GENEL BİR DtRENÎŞ HAREKETİ PATLAK VERECEKTIR . netıcılerm başında ve kurulan tüm gızlı duzenlerın merkezınde doğrudan doğruya Pervâne Süleyman'ın bulunmasıdır Daha da çarpıcı olan ıkıncı bır nokta ıse, Pervâne'nın bu sıradakı sıyasal çalışmalannda ızledığı yontemın, ıkıyuz vıl sonra dogacak Machıa vellı'ye taş çıkarır bır nıtelik tasıdığını gormektır Anlatıldığına gore, Pervâne'yi Mcğol efendilerıne sadakattan aynlmağa yonelten başlıca neden, Kılıç Arslan'ın oldurulme»ınden sonra Moğol muhafız komutanlığına atanan Samagar Noyan'ın ve ozellıkle onun janında Türkıye ye gonderılmış olan Sehzade Acay'ın kendısınden ve oteki Selçuklu yonetıcılerınden guç lerının otes'nde bırtakım maddî ısteklerde bulunmaya başlamalandır Pervâne Şehzade Acaj'ın ısteklennden ve tehdıtlerınden ov lesıne tedırgın olmuştur kı, 672/ 1273 4 de Samagar'la bırhkte Mofol başkentıne gıttığı zaman, btr ara ılhanın katına yalnız çıkarak, kardesını ve kumandanım ona şikâyet etmıştır Kumaz Acem, Acay dan kurtulmak ıçin. bu gızlı goruşmede Abaka'nın kalasını, daha once Keykâvus ve Kılıç Arslan'ı bertaraf ederken yaptı fı gıbı, kardeşının ona ıhanet ede büecegı kuşkusuj la bulandırma ga çalışmıştır Acay'ın, Mısır sul tanını tanımak suretıyle, Anadolu'da kışısel egemenhğını kurma ğa nıyetlendığını, bunun ıçm de ilk oiarak kendısını ortadan kal dırmak ıstedığını one surmuştür Bovle bır olasılığı olanak dı şı gormeven Abaka oıa se^'ni çıkarmamasını, Acay ve Samagar'ı Anadolu'dan alacağını sovle mıştır Ancak. Pervâne, Turkıye' ye donduğu zaman Acav m ker dıne karşı daha sertleştığıni ve ısteklerını daha da arttırdıgın1 gormuçtur O bu sertlıgi. ilhana söv'edıklerının Acav'a ulaşmış olabıleceğıne yo>muş ve korkuya kapılmı$tır Işte bu korku, Pervâne'vı o zamana değın hep duşmartlanmn kuyusunu kazmak ıçın koz olarak kullanmıs olduğu şeyi yap mağa vanı Bavbars'la Moğollara karşı anlaşma gırışımınde bulunmağa suruıdenııştır. Baybars' a bır tnektup yazıp, Moğollan Anadolu'dan atmak uzere ordusuyla hemen gelırse, kenelısının ve Sultan Keyhüsrev'ın yerınde kalması koşuluyla, ülkede onun egemenlığini tanımağa hazır olduğunu bildinnıştır. Hıç beklemedıfı bır zamanda boyle bır ontn ile karşüaşan Baybars memnun olmakla bırlikte, ona, ordusunu hazırlaması gerektığmı, dolayısıyla gelecek yıldan once sefere çıkamayacağını anlatan bir mektup gondermiştir Ancak, bu arada, Abaka Han kardeşi Acay'ı ve Samagar Noyan'ı Anadolu'dan yanına çağırdığı ıçın, efendısı ba kımından kapıldığı kuruntunun yersır olduğu kanısma varan per vane, Bavbars'ın elçısı kendısıne ulastığmda, tutumunu yenıden değistirmış ve ona yanıt vermek Rereğıni bıle duymamıştır Buna karşın, Bavbars 1275 yılı Ilkbahannda Anadolu'va doğru sefers çıkarak, surpr'z vapmıstır Bunu beklemeven Pervâne, telaşla elçıler koşturmuş ve anlaştıklan ifin bu yıl vapılmasının olanak(Devatnı 'l sayfada) DÜZELTME • 6 yazıdaki «Zurri» vakıflsr sözlennı Turkçeleştıren sozculc <sosyal» değil, «soysal, dolsel» olacaktı • îkmcı yazınm ıkınci paragrafının ılk cümlesım Kbsedağı yenılgısınden sonraki durumu açıklayan ?u şnn, (vazı bovunca atıflar yapılacagı ıçm>, duşmüş dip notu olarak şımdı yayınlıyoruz: Örneğın, onun yarftrından olan çağdaş b'.r yerlı vazar ve ozan (Konyaiı Zeklyiddın oğlu Ebu Bekır). bu dönemın sonunda patlak veren btiyük olaylar sırasmda, Pervane'nın ve ötekı yönetıcilerın bırbıri ardınca olmesıy le ortalığın boşalması ve Turkmen hareketlerinın yaygmlaşması uzerine, olanlardan ne denli UzüldUğünü ve o gtmlere nasıl oz'em duyduğunu anlattığı Farsça mer^ıvesmde bunu açıkça behrtır. 0 (Kahpel feleğe Rum fAnadolu1» buvüklennın nerede olduklannı ve bu dünyadan ne gordjklerinı sordum• Ben geçen vıl (onlan ı gorkem ıçınd* bırakmıştım Bugun kendılerınin ne adı, ne ızı kalmış. • O büvuk Pervâne acaba nereye gitmıs, o ululuk, o gorkera ve guç nerededır'' • O at bınis, o at sürüs ve büyiıklerın onun ardında onunde o kosustnalan nerede kalmı$> tır' • O muazzam hazıneler v« o uçsuz bucaksız servet ham' % Pervane'nın Rum'da kurdun agıını kovun etmden voksun bırakmı; olan (yanı anarşi çıkaranları sındıren) heybetı ner> de' • Hanıva o ordu vonetış, o toren, o yetke ve vontem, o açık ve düzgün anlatış. o konuşma ve o dll nerede' • Sabah erkenden konağıntn kapısında dızılen beylerden artıls hiç kimse görunmuyor. 9 Nerede bir «ariştırıcı, bir yol kesen bır hırsız varsa, onun kılıcının korkusundan nefesı keıılmışti. • Harıcîler fanarşıstler, vanl Turkmenleri anarşi ve kanşıklık ile dolu bır Rum, kıhcinın korku»undan cennete, donmüştü % Ama bugtın vucudunun ortadan ka'krnış olması. ulkenm yılan v« akreplerle dolu bır cehennerr.t donmesıne yol açftıışUr Oldukça uztın olan bu ?ıırın gen kalanmda, ozan, bu d6ne> mm bellı baş'ı vone^cılen 'ken, sör konusu olajlarda olmuş bulunan Emınaddın Mıkaıl, Hoca Yunus (Pervane'nm dayısı), Bahatiddın Mehmet üe Vezır Fahriıddın'in ıkı oğlmvı ve HatırOglu kardeşlen de aynı uslup ıçinde anmaktadır DiŞi BOND IMPAOATOBU , UklAIASI .. S SlZIN ON J ZUEMEVJIZI E S!? H&IE «ETlBMEM TiyOBUM .