Katalog

SAYFA DÖRT; •NGİLİZ elçisi Harfborae Osmanh iilkelerinde İngiliz ticaretini gejüştirmek için, sistemfi Mr sorette çs»hşmaiaıa girişmişti. Bel K fcaşh şehirîerde, yeni baştan konsoloshtk* lar kuTMnş, îagiliz k»> ImuSeriıute yaşayan tacirlerm ve İnfiüz uyruklu kişüerin nasıl davraTtacaklarma aVt kuratiar koynmş, padişahın bağışiacttğı inatiyazlara saygı göstermelerini, «mfeıra teftin etöte yanctan, Üçfincü Murat, înglliz tâcırlerifce gösterfiaeefe kolaylıklar haManda bır femıan çı'K&nnışU^. Bu ferman, «Yahlarda. vafci olan beytere re ka»hlara ve dizdartara dervad» y&r*yen kaptaniara. iskelede \nOanan emJnteie» görKİerilır.i'şti. Bunda. «tneiltıtTe cerâesi fadasO niB Krafiçrsi. âsttanei «*adctime antı ubnflîvrt re ÎMâs eyleviip, \ilâvet» raezburede tw<car ve beairKânüaTi, memafiki mahrusama «»eTfip sittnefc nrtmda» dıyerek, kenduerine kolavlık gösterilmesi husosanda «AMtnamei Iıfiınayvnı verîlmi?tiT.» rıemlmektedır. (Yani, padışahıı taahhudu. baska bir deyimls, karşı tarala verdiğı bir garanti> Bu ahitnameler. 7amamn devletleri arasmdaki anlaşmalar yerine geçiyordu. Üçuncü Muraî. hu fermanıvle, îngiltere Kraliçesivle yapılan anlasmayı, kendi ulkesinde bulunau yetkilı âmirlerıne bildırmis oluyordu. Vapılan bıldiride. tngıUz Semıleri. tfervada bir liTtınaya tutuldukları taktvrde. «svalannı yalilara ve lskelelere cıkarabîlecekleri ve bunlara \>xx yold» yardım edileceçi bçlirtilmektpA\T. Kaptanlara venlen emirde de, bu ftemitere yoTda tastlan. TORHiYEnffiHLİERE Padişahın bir fermanı dığı zama?>, adamlanna ve e ş . yasına dotaunulroamast ve yol. larmdan aLüconuİjnamaları, ibtar edılrnelrtedir. Bu ihtann sebebı sundan ileri gelmekteydı: O yıllarda, dcnizlerde tam bir serbesti başlanu? değildi. Kara yollannda kervanîar, çe?Kli tehlikelere «ğradıklan gibi, tüccar gemiîeri de korsanlann saldmsma uğrariardt. Bu saldın okadar genet bir sekil almiîtı ki, bîrbirine rastlayan iki gemiden hanpi«i kuvvetli ise, diğerind'en zorakj hediye alması gelenek haüne gelmışti. Devletler ara. sında yapılan anlaşmaîarda, birbirlerinîn gemnerine doku. nulmaması kaydının konulmaBi, o zamanki denizlerde serbesttîğin mevcut olmamasından ilerı gelnüştir. ğince, bu gibi hareketlerin yapılmaması gerekıyordu. Fakat ne de olsa. yerel otonteîer, «"ki bir alnkanhkla, limana gelen gemiyi durdurnaak, içindckileri tutuklamak, kaptamndan haraç aimak gibi, davranışlardan, bir türlü kurtulamamışlardı. Bu bakımdan, denlz tiearet ülolannı ısleten armatSrler, kon\'oy halinde yola çıkmayı {aydah bulmuşlsrdı Levant Kurapauyasımn 24 parça gemisi vardi O zamanki olçüleıle, bu büyük bir tiearet (iiosuydu. Zamanm koşuHarına göre, tüccar gemileri kendilerınt savunabilmek için, gejnid»! top da bulunduruyorlardı. Levant Kumpanyasımn gMnilerı, o zamanki Osmanh lmparatorlugunun kıyıları olan Tas, Cezayir, Tnnusr, Suriye'ye ve Arsadolu, ile Rumeli kıyılarına uğramaktaydı. Bu bakundan, Levant Kumpanyasının ticaret tılosu, çok genis bir alan içinde yük ve yolcu taşunsktaydı. Bu sirket, ilgıli bulunduğu fehir. lerdeki konaolosluklariDin, elçilerin ve elçüik memurlannın, kavaslann roaaşını ödemekteycR. Buna karşılık, birçok imtîyazlara sahip bulunuyortiu. Yar.i bu kumpanyamn yaptığı ı?lcrı, baçka bir kurapanya veya tek bir tüccar yaprnak yetkiüina sahıp değildi. logiltere'de Lon. calann hüküm sürdüğü bir »ırada, Levant Kumpanyası da, Doğu tlctretlnin moncpolünü elinde tutan bir kurumdu. m TilRİHİ HÜSEYİN AVNt ŞANDA mek için. o lamanın tngiltere' sıtıdeki ekonomik akıralara, kısaca olsun göz atmafc gerekiyor. Büindıği uzere, Levant Kuropan yasmın kuruldVğu sırada, bunun gibi tekelci kuruluslar, lngiliz ekonomısini. bir ağ Eib' sarroıs bulunuyordu. Demir. kursun, kömür, deri, cam gibi sanayi koUan ve bunlarm saf.cılıfı, bir tekel halinde, Soncalann elinde bulunuyordu Sözüniı ettiğimiz bu kuruluslar, yalmz beliıli bir tüccar grubunun çıkarlarını çevresinde toplaırnş, ayt» islerın yapılma.«ı r.akkında, başkalarına bir ha« ve vetki vermemiştl. Büyuk endüstrinın hızla geHçmest ile, 1760 1830 vıllar» arastnda, bu tekeller. çöküntu donemine girtniş bulunuyordu. Bu siTaîarda.. avdm kişiler. bu gibi imtiyazlı sırketlerın ve ucareti kısıtlayan usulletin karşısındaydı. O sıralarda Adam Smıth, bu serbest ticaret aktmlarını. bılimsel metodlaTİa daha sisternlı bır surette ortaya koymak suretiyle. dikkati cekmişti. Bu bUim adamımn düşüncelenne gore: tekeller v e loncalar serbest ticareti kısan kurumlardı. Oysa, bir insan inisiyatifi, kendi enerjisini nerede ve nasıl kuUanabileceğini daha iyi kestırebilirdi ve ticaret hayatındakı Relismerdn ilk koşulu, bu inisnatife davanmaktaydı, Bu fıkırler, zamanla vaygın ve genel bır hale girmistir. Bu ya» diıdsinde adı sık s»k seî«n R » s « » şehrinden gcnel bir görünüş... mıstır. Vukanda sözünü ettiğlmiz bu buyuk değişiklıkler ve gelısmeler sırasında, Osmanlı lmparatorluğu'nun çeşitlı karakter gösteren u'keleri de, kendı yapılarına gore, yenı düzene uyarak, tnglltere ıle olan ticaret ilişkılerini, daha genis ölçüde devam ettırmişlerdir, 1935, sahife: 26. Evrak Hazinesinden derlenen belgeler. (8) Sir Adolphu» Sladein Türkiye Seyahatnamesi'nde, Walsh'un anılarına aıt boiiimden. SON (7) On Altıncı Asırda tstanbul Hayatı. Ahraet Refık. Yıl : Levant kumpanası KDENtZ kOTsarüarla dolıı bif deniz olduğu için, tngiiiz tâcirlen, bu sularıîa, gemilerin konvoy halinde yola çıkmalaarını kablt olduğu tak. tirde, korsanlann bulunmadıâı kx? aylarında sefer yapmalannı. uygcun bulmuşlaxdt. Vukanda söztinü ettiğbniz Levant K«m. panyası da, 1583 yıhnda kurul. duğu laman, şiddetli ltrtınalara ve korsan saldmlarına göğus Kerecek kadxrgalar yapm»şl»rdı Kumpanyamn Uk kere yola çıkan gemtu Jesus. Trablus limanınrfa bir saMınya uğranruştı. îçindekl tayfalar da tutuklanm5 tı. Yukarıda söziınü etüğimiz «hitnameler (aalasmalar) gere A MUZAFFER HACIHASANOĞLU 6 Nerdesiniz? Mehmet, tbrahim! Clan hastalar öl.se haktığmız yok. Mehmet'e yemekten sonra bir nyku çökmBştu. Van uyknda zil sesini duymuş. lbrahim gider diye aldırmanu^tı. Doktnr Hüseyin Berin bağırrmumı dnyunca ikisi birden lırlamış, birbirine yiyecek fribi bakmişlardı: Mehmet: Azıcık başımı goymuîum. Bakıversen olmazdi sanki... demifti. Babanm nıjağı vardı burda. Hem iğnelere koş, hem de her işi yap... tğnenc de... tkisi hirden ko|n?lara koşmufUrdı. tkincl yatak çalmı;tı lili: öis«tJ, gelemeyeeeksiıri» .. Mehmet: Ne var }itw? Bu ilâcı simdi mi alacam? Mphmedln okuması yaıması voktıı. Bir Ilictn bir hastanın viizüne batsmıştı: Ssbalann doktora sorsan olma». 7A\İ dnran da yangtn var sanır... Soruvmn Hemîiranım».. Hemştre ö|le remeklerinden sonr» yatardı. tbrahim: Kıçmı derlrmîşHr yine... derdl. Mehmed onun uykudı oldujnrm bîldijH halde Hemsiramma »orayım demişti. Öhür koğuşl&rı AoUaaıt tbrahim: Ne Mirmı* lan? dedi. İkinci yatak hapı şimdi mi jutacam? diyor. IM, domuz cibi bilir ne 7aman vntacasın» . «'anı seni sörmek istemiştir. HeTifin suWtı»da hayır vok. Lak deyince et, lük deyince «u» olmalı bu herifltre... Yntsun şimdi... Mchhjgt onun sözüne inanrpT hapı simdl vuta ' caks"ııî "demek istememişti. Yakuptu İkir.ci rataktak' hastanın adı. Doktor Sahri hey ba?ka bir koğuşta müşahcde alıyordu: Ne sikâvetin var? Neren ağnyorî Benim mi? Yok benim. tabil senin.. tki ktireğimin arası sancıyo, öksnrüyom, ciğcrim agnma seliyo, höğörlerim sancıyo™ Doktor Sabri BPV Mehmet'i görmüştü: Ne \ar Mehmet" Birinci knğuştaki ikinci yatak hapı îimdl ml vutacam divo. Yutsun şimdi. tbrahim. ben sana demedim mi der gibî bakmıstı; aldırmamıştı Mehmet. Ondan eskisi Uadar yılmıvordu. Mışmıştı islere. Hcmşire igne vapmavı daftferetmeyeba?lam»ştt: Elin yatacak senin. GSzfi açık bir ada benziyorsun. Dikkat et, öğren! Mehmet'in Işten yılmaması boşnn» du hemşirenin. lbrahim hiçbir şey öğrenmesml istemSyordo; iğne yaparken alay ediyor, Irnçfimsiivordu Mehmefi. Oysa eli birax i?e yattıhian sonra hıi'talar: Seo vap! thrahiın Tapmasm; eş$ek Bni' dullar gib» battnyo demişlerdi. İlırahim belki bu sözteri de duyup Içerlemifti. Hargactk bnrgacık yazısıyta bir şeyleT yaıarken bir hattat tam takıntyordu: Itneyi batınp çıkarmaynan \% bitmeı.^ Çoh «ev öğrettiler askerlikte biws. Kaybolmerecek diye korktuğu cep detterinl çıkanr eft^terirdi Menrort'e. tbrahim. ikinci yatağa kızmıştı: Bu herif de baş helâsı. Adamnj kötusü hasta olvnca daha çok belli oluyo. tyi diclin thrahim. bakasi tPİmiyo insaıtı» böle heritlcre. A'am o!wın boknmı tradzlerte zoruma eitmiyo... Töhe t8hr bölesini de .. ty' bi adam olsa fran^i hırakip fitmezdl hastahaneye. Ben hliiyom gan zorunan haftndan attı. Gan da Allahın bi malı. ttarmm trl Mtt> yomus; onlann mahallrde otnmytmruş... Kadım Mehmet de förmü?tü: jırtıntı bir « • • je benziyordu: Bölelerini de ıtan diyi ahyotar... Aklın ermez. Aklınm ertnedtei çok »eyler »ardı Mehmet* in. Burada kadinlar büsbötön batkardılar. Has tahaneve eirmeden önce de bit türlu akıl erdi rememist: or.lara.. Mehmet kadınJan aklmdan «ilmek tstemi^ti tkidp dBrdfinciJ vatak ne olacak? Öle U hök'.ör efirdükçe hi tuhal oluvom. Bi merdivrrtden vuvarlaıımı*. ondan »onı höl» olaeıvmis. 7Svaretcİleri vard» Pazar p l Aslan cih'vdi düsene tadar divolar. Kim«eye 7aran yoğuroos Herkrs »evermi^. Ben onn bn» hilmem A>hme*. MJah «^ktireceği kııluna e vet eder Muhakkak bn heritin de hi çünahı »ı dı Allahim çektirme, canımı a! diyo da b ka bt se* dtmiyo .. Bos »er. çok dnvduk o laflart... Kimse temrz ölmevi .. nördi'ncü vatak iki biiklöm oturuyordu. 1 lerini açıo da av^klannı azataratvordu. BeH, vaklan her tarafı afcrıvnrdu; bîr deri bir keı kalmısti adam. Hü«!r.nve tartta kırıta sorönmüstn: Mehmet seni bir »datn istiyo kapıdan. (Arkası Serbest ticaret akımları EVANT Kumpanyası gemileri, Osmanh împaratoriuğu ülkeleriyle, îngıitere arasmdakt ticaret ilişküeri SJStcmini geliştirmistt. Fakat bu geh?merun ucu nereye kadar varmıs ve netede duraklamıstır? Bu sotuya cevap verebıl I ticari nuUar tevkeden şehirler arasında o devirde d* önemli bir yer cdiyordu. Kumpanyada reformlar Mcıllcoço konuver€S.m:AYHANBAŞOĞUU 1 \ GÜNAHK&R KRAÜÇE B t FİKtR akımlarının etîafa ^a^•ıldrığı bir sırada, Levan» KumpanyaM aleyhinde de, Iıcaret çevrelermde ağır sözler poylenmekteydi. Kumpanyamn 7İyan eUiğınden. bu nyam halkm ve devletın ödediğinden söı edilıyordu. Bu düsüncelere, bilim adamlan da katüarak, imtiyazlı ve tekelci şırketlerin, lngiltere ekonomisine fayda yerire zarar verdîğinı jlerl sürüyorlardı. 1803 yılında, Levant Kum panyasının ortakları bir toplant: yaparak, deÇisen »artlar» göxden gecirmi'ter, bu kuTUİusun yapısında bir reform vapmava karar vermi«İPrdı. Bu kararlara gore, tngıltere'nın Doğu ülkclenndeki elçilik ve konsolosluk masrafları, kumpanva tarafm«Jan ödenmevecekti. Bu suretle, özel bir kumpanya ile bir karnu crganı olan konsolosluk ve elçüık örgütü. bırbirinden ayırt edilmış oluyoTdu. O zamana kadar sürüp giden kurallara göre. korsoloslan ve bunlann ter. cümanJanm da. Levant Kumpanyası tayin etmekteydî. Avantajlar EV\NT Kumpanyasır.da vapılan bu reform. pek u?un «urmemıştl Kumpanvanın avantaıları ortadan kalktıgı için. eskl degerinı ve kuvvetıni ka\betmi?tı Zira elçilik ve konsolosluk memurlan, kumpanyadan maa* aîdıklan İçin, kurnpanvanm nüfıızu altmdaydılar. Devlet memuru olmaktan ziyade. bir kumpanva memuru olmaktan ileri gidememislerdı. Turkiyp bızmetinde bulunan Sır Rahip Wahh. anılannda bu konuva deginirken '8> «ineilttTe hükümcti. tstanbnrdaki tnsiltere büyükelçisinin tarin hakkını ve maasmın Sdtnmfrinî kfn. i\ Ü7«rine almıstı. Bövlece. tn. siltere Kralınm Türkîve'deki terasilcUi. Levant Kumpanyası. nın avlıklı memunı ve ovnncatı olmaktan knrtnlmnsto» dıyor. I 106 «Seni tebrık ederim..» diye Valoti yerine donerken rturıldandı. Candan ve gönülden tebtık ederim.. Yaman adaiisın.. Mukemrael işler becentıişsin..» «Ben de seni tebrik edenm. Ecel terlermi ben döktüm. parsayı sen topluyonun..» «Ayrmtılar konusunda biraz daha dikkatli davransaydın parsa da sende kalacaktı.. Çok basitmi$ gibi görünen ufak ayrıntılar,.» Valoti böyle sövlerken sol eliyle cebınden Ltone gazetesini çıkarmış, Jabeke'ye doğru atmıştı. Diğeri. bunu havada yakaîadı, açtı, baktı. Pek bır sey anlamamıs gibi gözlerini tekrardan ortağma kaldırdı. «Arahanm arka koltugunda buidum Tarıhıne bir göz atmca karanhklar avdînlanrraâa baslad» yavaş yavaş Çarşamba gunü sen Brüksel'de değil. Lione'davdın demek Emin olmak :ç;n Brüksel'e kadar uzandım. Oradaki Grand Hotel'de ufak bir sorusfurma sonucu senin otele çar samba aksamı vardığm tneydana çıktı. Ovsa Paris'ten Sab aecesi hareket etmistin. Bu süre içinde insan saatte on bes kilo» metre vat>=a bile daba erken varırdı hedefe.» «Bütün buniar TU paçavra jnizünden öyle mi''.» Jabeke'nin sesi berbattt.. Suratı da oylesine.. «Dur bakalım arslanım. Dahası var . Moreau'nun hareketinden otu? altı saat önce yola çıkmıstm.. Bunun «ebebini bilmiyordum henüz.. Sonra. Brıiksel'dekî otelde arabanı sadece Cuma »abahı garaia bırakttgmı öğrendim. Ortava bö^lece bir sual çıktı.. Önceki eünlerde arabanı nereye bırakmıshn? Ga» raja Inip oradaki sbrevliye hatırı sayılır WT bahs\s verdin. Bîraz ecvezelik ettik avaküstü. Bans arabavı teslim aldıSında motonm «on dcrece kızgın oldus\mu sövledi. Bir arabanın bu derece î'mması için gar pedalının insafsızca koklenTiesl. aşılan volun da ha\li uf.un oimasi gerekiyordu. Sonra suratında da DİŞ1 BOND Türkçesi: Şehbal AYGEN birtak'm bereler vard). Hanı Paris'e donerken geçırdigin ksza •îebebivle ortaya çikan yara ve bereler.» «Tamamhle haklısm. tlâve edecek başka bir sey vok. Dedıklerin harfi harfine doğnı. Ama en=îvilik bende..» «Ne enayüıği. Bir 15 bundan âaha ivi ba?anlamazdı..» «Orası senin takdırine kalmış .» «Bütün bu ipuçlannı elde ettıkten sonra ceçitli olaylan bir birıne bağlamak çocuk oyuncağmdan farksızdt artık Uf?k tefek ihmaller hir vans plâmm mukemmel uyKUİamıştm. A^kp!sun dojsrusu.. Peki ama Paoli ile Clavet'yi n»; diye öldürdün. Zahmet olmazsa izah eder misin bana?.» «Paoli ile me=e!evi konusuyorcîuk.. Kendi kendimi ele verecek kadar «af davrandım hir aralık. O akşamkî randevuva senden ve Cla\et'den çok daha önce gitmiştim. Olup bitenleria tartışmasını yaparken Moreati'vu istasyona çötürdü£ü sîrada onda o!a§3n dısı bir hal görüp gormediğini sordum.» «Ya sonra?.» «Brüksel'de bulunan bir sdam, Moreau'yu îstasyona ki» min götürdü^ünü bilemezdi ta» biî dtvğil mi?..» «Ovsa sen Brüksel'de değil, Istasyondavdm o aralık..» «Evet Psoli de bunun böyle oldueuntı caktı ..» «Senin de öîdürmekten baika çaren kalmıvordıı. Bu nokta\T avrîınlatt'k. Ya Clavet?.. Ona nicin VcıvHm?..» »Clavet'nin ' ikâvesi barrıha*ka,. Amerikalılara ödenmek iirere "sana verriiğim dolarlar sah te çıktı »a?. Ru ^ahte dolarları, yüzer bini Moreau'ya teslim ett\e:iniz ".rad» Clavet «ok muş kendi desteleri arasın za> aksamı şu iki kovboy muhalefeti sebebiyle harel dememisler kalkmıslar Ası»na u§ramışlar Sahte lar meselesini de Cîavet'da aniatmıslar Haberi al r.ıaz fırlamıs. bana geîmi' rumu izah için sahte dc serçekten kendisine aît nu itiraf erti.» «Namussuz herif..» «Söyle bir kanıj.a 1 Sahte dolan iki Amerik; verdin ya' Bunlann her. zerlikti tabiî Hemen $ mi^ Moreau'vu «enin feünü sshte dolarlara d ce sahio ÇiVttıeırıi. sonra rikalılara si5rmek hev< pıldığmı t>narla tekr Yakona vapışvp hesap tı... «Sırf ben! müd; Clavet'yi temiriemekle tilmen bir sdam oidıı kere daha ispat etmıs yornm. Bravo..» Jabeke. konusmalar eüni kolunu evna«ık« tuŞuntın altmda askr vazivnttpki tabancasır nı rahstea dnvtıvordı latif»e celmeden önce va verlestimpvi \\vg\ ru O>iaklardnn üeO 1 rer cinavete ktırbar mivdi' Avnı Skıbet< mak için tedbirli da rundn olduSunu özel ve eö^ermek hövlec ni bîr kere daha kaı istiyordu. Fakst su anda ta rtaha başka bir gör du. TİFFANY JONES 1830 vılinın Subat avmda, kumpanyanın ortaklan. Londra'da vaptıkları bır top!antıda verdikleri bir kararla. sırketın çalı*ma!arına son vfrdiler. O vıl. bu Vunnoanvarnrı tnsUtpre'dei Do»u ülkelerine 17 mılvon degerinde rnal eönderdiâı anla'ilmaktadır. Avnı ülkelerden tnîütere've çıden e«yanın ajır. lıgı. 20 000 tonu bu!mu<:tu Bunlarm ara'inda. ıpek. afvon. kuru rnevvalar, oamuk. on plinda gelmektevdi Savm Rahip. o vıllara ait ıthalat ve ıhracat hakkında bitsiier verlrken, tntrilterp'den t>o§u iilkelerıne eıden e^van'n deîprinden «öz et. lisi halde. tnjilterp've selen es^anın. valnız aÇırMırıdan bab»etmT'tir Ru bakımdan bu nok«an bilaıler. bne fn?la bir<;ev Bâretem'mıştir. Yalnır. ondan tam olarak nSrendiSimiz =ev. İngiliz elcıUSmin rahihi olarak. Levant Kumpanvasmdan en son naa« slsn ki«intn, ker.dısi olmasıdır Sonuc GARTH Kumpanyası, ig;n vılında kapanmıştı, Fakat cmun vCzvıllar boyunca tngiltere ticare.1i için aç. tı|ı pazarlar. kapanrms değildi. Bunun baflıca nedcnlerlni. ?u noktalar üzerinde toplavabiliri7. tngiltere'de biivük endü'tH dev rimi ve öretiminin çoBalm»elvelken açan eemilerin vprint buhar kuvvetivle i«leven semiteırn aİTia^ı, d^r)İ7İÇTİn kor^anlardan temulenme';! ilp. «erV>Ps' ticaret Teiiminin çeHsmeçi . Biitün bu degisikliklerin ^onucu olarak. hu pazarlar. tpkelci kuuıluslani plind'en cıkaTak. «»r. v s r ı t