Catalog

D E N İ Z L E R İ M İ Z DOSYASI V. B İ L İ M Y AY I N Karadeniz'le ilgili olumsuz projeler M.llham Artüz bölümde bellrttiulm gibi, kendine özgü hidrografik ve ekolojik yapısı ne1 deni ile uluslararası bilim çevretorinin sürekli ilgisini çekçevretorinTn miş olan Karadeniz'de yapılan lan Karad çalışmalar 1950'lerden sonra, insanoğl ' d lunun karşı karşıya kaldığı iki önemli sorun nedeni ile nrfelik degiştirmiş gibidir. Bu sorunlardan birisi, dünya nufusunun artışına paralel endüstri patlaması ve fert başına düşen ulusal gelir artışının kamçıladığı tüketıme, karasal kaynaklardan başka yenı alternatıfler aramayı gerektirmesıdir. Son petrol krızinden bu yana denizlerın dibindekı katmanlardan petrol arama ve manganez nodüllerinden yararlanma gibi konular büyük önemkazanmıştır. Ege Denizı'nde zaman zaman yaşanan krizli dönemler, konunun uluslararası boyutları hakkında fikir yermeye yeter. * Sorunlardan iklncisı ise gene aynı nedenlerle, artan üretim ve tüketimin yarattığı atıklara bir "çöplük" bulma çabalarıdır. özellikle nükleer atıkların tehlikeli olmaya başladığı 1950'h yıllardan günümüze dek, Karadeniz'e yonelik ve bu iki sorunla ilgili olduğu açıkseçik belli uluslararası bilımsel araştırma seferleri oldukça sıklaşmıştır. Daha 1950'li yıllarda, bazı bılimadamları (!), Karadeniz'in termoklın altındakı homohalin ve homoterm sukütlesının yüzey sularına karışmadığını, hiç değilse çevrımın en az 2500 yıl sürdüğünü, dolaylı olarak da nükleer atıkların depolanması ıçın ıdeal bır ortam oluşturduğunu kanıtlama gayretine girdiler. Ancak Türkiye'nin de aktıf üyesı olduğu ve Monako prensinin doğal başkanhğını yaptığı "Akdenlz'ln BlllmMİ Araştırılması Ulutlaramı Komisyonu"nun lleriyi gören üyeleri, tarlhler boyunca çevresinde medeniyetler kurdukları havzayı yaşamaal ökjüde tehlikeye atacak bu girışimlere kesinlikle karşı çıktılar. Halen yürütülmekte olan MED POL projelerine zemin hazırlaması bakımından da bu karşı koyuş etkılı olmuştur. Buna rağmen, büyük bır trafiğe sahne olan Karadeniz'e, bir "Irangate" örneğındeki gibi, gizlıce nükleer atıklann bırakılabdeceğinı gözardı etmemekte yarar vardır. Marmara ve Karadeniz MED POL projelerinin kapsamı dışında bırakıldığına göre, hiç değilse Karadeniz'de ayrı bir uluslararası monitoring (izleme) programı uygulanması yerinde oiur. Belki de Karadeniz'e sahıli bulunan ülkelerin Baraelona konvansiyonuna benzer bir girişimde bulunmaları yararlı olabılir. Her şeyden önce, Karadeniz'in en uzun sanil hattı ve buna bağlı kıt'a sahanlığına sahlp Türtdye'nln bu donlzI* çok yakından ılgllcnmasl ve önculük «triHMİ gerektiğini vurgulamakta yarar vardır. Atık sorunu, Karadeniz'i diğer pek çok havzadan daha çok ilgilendirmektedir. Zira bu denizimiz çok geniş bir hinterianda dalbudak salmış ve kenarlannda büyük yeriesim merkezlerinin sıralandığı çok sayıdaki akarsuyun son bulduğu bır kazan gibidir. Ayrıca Kuzeydeniznie Karadeniz arasında bir suyolu oluşturulmabi amacı ile kurulan bir sürü kanal sistemi de, bu akarsulara çeşitli kırletıcılerın katılmasına neden olmaktadır. Tablo 2'de söz konusu akarsular ve kapsadıkları drenaj alanları belirtilmiştir. Akarsular Dınyeper Don* Tuna Türk akarsuları Kuban* Dınyester Bug Kafkasya akarsuları Bulgar akarsuları Çoruh Rlyonl Yüzey suları Toplam. 0rana| alanr km< 538000 446.000 386.000 231.500 63000 61.900 34.000 24.000 22.000 16.000 15000 452 600 2.290.200 nedeni ile "Karadaniz'ln Akdsnizleşm««l"nden sık sık sözedilir olmuştur. Bu olay, özellikle de Boğaz Eşiği adı verilen Boğazlçi'nin Karadeniz'e açıldığı sığ sahanlık bolgesınde yeralan hayvanlar (fauna) ve bitkiler (flora) âleminde kendisini hissettırmektedır. Akdenız'den gelıp, Boğaza gıren tuzlu ve yoğun suların ortalama %20'si çok ınce bir tabaka halinde şekil 4'te gösterilen eşik üzerıne yayılmakta, bu su ile taşınan bazı organızmalar bu bölgeye yerleşmeye çalışmaktadırlar. örneğin Marmara'nın mef hur p«mb« karidesl (Parapenaeus longlrostrts)daha öncelerı Boğazıçi'nde" son bulurken, halen eşikte de yaşayabılmektedir Boğaz «slk bolgesl, Karadeniz'in biyoprodüktıvıtesı bakımından çok özel bir yere sahıptır. Bu platformda denızlerımızın dığer hiç bır bölgesinde rastlanmayan bir bollukla çeşitli türler yer alırlar. Bunların eşık uzerınde erıştıklerı yoğunluklar Karadeniz'in dığer bölgelerınde de görülmez. örneğin kıllıkurtlardan (poliket) Stemaspis scutata m2>de 600 fert, denızhıyarlarından Cucumaria klrshbcrgli m2<de 400 fert, Amfipodlardan Ampelisca sp. m2'de 1000 fert, yılanyıldızlarından Amphlura stepanovl m2'de 2500 fert ve ekonomık değeri de olan sakallı midye Modlolus adrMicua m2'de 50 ferte ulaşabilmektedirler. Eşiğın doğuya doğru uzantısı zengin midye (Mytllus galloprovlnclalls) yataklarına sahıptır. Bunların yanı sıra, çalıkarıdesı Crangon crangon de yer yer kütlesel yoğunluk gösterir. Alanında önemli bir boşluğu dolduran yapıt: BİLİm ve Bilim ve Teknoloji Ansiklopedisi öner Kemal Remzı Kıtabevı ve Phaıdon ışbırlığı ile hazırlanıp Turkçeye kazandırılan Billm ve Teknolojl Anslklopedlsl, alanında önemli bir boşluğu dolduruyor Kıtap, ansıklopedık sözluk bıçımınde duzenlenıp, zengin resım ve çızelgelerle donatılmıştır Konu ile ılgılı cıddı çalışmaların orneklerınden bırı olan bu yapıt, özenle hazırlanıp okura sunulan benzer turdekı ansıklopedı ve sözlükler gıbı bıze bılım dunyasının yenı ufuklarına erışebılme mutluluğunu duyumsatıyor JohnDavid Yule'un hazırlayıp sunduğu yapıtta, 12 kışılık bır uzman kurulun da katkısı var Ansıklopedık sözluk, şu alanları kapsamakta A s t r o n o m l , klmya, flzlk, metalürji, jeo(o]i, (eoflzlk, mlneraloji, blyoklmya, botanlk, zoolojl, tıp, antropolojl, pslkolojl, dllbillm, felsefe, matematık, bllim tarlhl, bllim felsefesi vb Ayrıca bu alanlardakı anahtar kavramların en bellı başlı 6000 adedinın açıklanması ve 10O0'ı aşkın ünlu bılım adamının bıyografisı yer almaktadır Nobel Bilim ödullerl'nı kazananların kısa yaşamöykulerıne yer verılmesı ılgınç bır yenılık olarak yapıtın değerını arttırmaktadır. Yapıtın teknık olarak sunulmasındakı özen nedeniyle yayınevlnı ayrıca kutlamak gerekır Renklı resımlerın, fotoğrafların özenle basılması, çızelge ve şemaların Batı'nın teknık duzeyıyle boy ölçuşecek guzellıkte olması, bilımsel yayıncılıkta bir başarıyı sımgelemektedır Yapıt, ılk, orta ve yüksek öğrenım öğrencılerınin yanı sıra, çeşitli bilımsel alanlarda üretim yapan firmalarla, alanında uzmanlaşmış bılım adamlarına da yararlı olabllecek nıtelıklere sahıptır Bu yapıtta yüzlerce bılgı, fotoğraf ve çizelge ile bılım dunyasına yapılacak kısa bir yolculuğun erıncl, en sıradan okurları da saracak duzeyde olacaktır Bılım ve teknık konulanndakı ınsanı şaşırtan gelışmeler, kımi alet ve kavramların kendılerıne ozgü Iç uyumu, bu ansıklopedık sözlukle daha somut bır biçımde duyumsanabilme olanağını verıyor bıze.. örneğin, kemık dokusunun mıkroskobik kesitinln polarlze ışıktakl görünümü, adeta bır bılımkurgu fılmındekı gızemlı gezegenlerln uzaktan seyrını andırıyor ya da bır guneş fışkırmasını gösteren yapayrenk spektrohelıyogramı bızı tarıh öncesinın ürkutuculuğune göturebılır. Bırkaç örnek daha verelım Akık taşının paralel bantlarını gösteren enıne kesıt, Arşımet burgusu, bıyolojı tarıhının şeması, otomobıl bujisının kesıtı, vazo yapımı, dunyada konuşulan dil alleleri, Doppler olayı, elektromanyetik tayf gibi bınlerce şema, kesıt, fotoğraf ılgımızın sureklılığını sağlayabılıyor Asgarı eğıtım görmuş tum aıle bıreylerıne verimlı saatler yaşatabılıyor Sonuç olarak, büyük boy 939 sayfa oylumundakı bu ansıklopedık sözluğu, önemli bır kaynak kitap olması nedeniyle tum okurlara Sözkonusu akarsuların Karadeniz'e boşatttığı ortalama 390 km3/yıl su ile bırlikte, 2 milyon km2'llk bir alanda oluşan çeşitli evsel ve endüstriyel atıklardan hiç değilse önemli bir bölümü Karadeniz çanağına aktarılmaktadır. Barajların Karadeniz'in hidrografik rejimi üzerindeki olumsuz bır etkısı de tutulan suyun yıl boyunca hemen hemen eşit miktarlarda salınmasıdır. Daha öncekı dönemlerde, özellikle ılkbahar dönemınde Karadeniz'e kütle halinde gelen ve yuksek mıktarda besleyicı tuzun yanı sıra, bol miktarda çözünmüş oksijen de ıçeren kar sulannın engellenmesi olmuştur. Büyük çapta düşey ve yatay su hareketleri yaratan bu suların frenlenmesi, Karadeniz'in su bütçesinde ve ekolojlsinde hissedilir değişikliklere neden olmuştur. Havzaya dökülen akarsuların bu barajlarda önemli miktarlarda engellenmeye başladığı 196O'lı yıllardan günümüze dek, Karadeniz ve doğal uzantısı olan Marmara Denizimiz'de çok çok belirgin ekolojik değişimler gözienmeye başlamıştır. Bunlardan kamuoyunu en fazla ilgilendirmışolanı, kuşkusuz "Uskumrulann kayboluşu"dur. Karadeniz'de izlenen bu değişikliklerden birisi de barajlarda buharlaşan suyun Karadeniz bütçesınden eksilmesi sonucu oluşan tuzluluk artşıdır. Bu olay "Sınır şartları" Tümü ile dıp (bentik) organizmalarından oluşan bu topluluğun bu derece yüksek yoğunluklara ulaşmalarında, buraya kadar uzanan Akdenız suyu ile hemen uzerınde yer alan Karadeniz suyu arasındakı sınırşartları etken olmaktadır Bu sınırşartları'nın meteorolojik ve hidrografik dalgalanmalara göre devamlı değışmesı, bu değışımlere uyum ve direnç gösterebılen turler ıçın ıdeal bir bölge oluşturur. Bunun sonucu olarak da bu türler, dirençsiz rakıplerınden arınmış bu ortamda alabildığınce yoğunlaşabilmektedirler. Bu bentik organizmalarla direkt veya dolaylı beslenen balık türleri de bu bölgede yoğunlaştıklarından, Boğazesiğl balıkçılığımız ıçın en uygun alanlardan bırısinı oluşturur. özellikle TorikPalamut, Lüfer ve Istavrit gibi göçmen (pelaljik) turler ve gıttıkçe neslı azalan Kalkan gibi (demersal) dip balıkları bu platformda buyük miktarlarda av verirler. Bu değerii av alanımızı gerçekten tehlikeye sokabilecek gırişımlerden birisi de latenbul gibi nüfusu 7 milyona yaklaşan bir metropolün 5 milyon nüfusa eşdeğer atıklarının iki nokta dışında (K.Çekmece ve Tuzla) hiçbır arıtma öngörülmeksizın alt akıntı sıstemine akıtılması projesidir. Daha önceki bölümlerde belirttiğim gibi, pek çok araştırıcımız bu atıkların %80'ine yakın bölümünün yüzey sularına yükselip karışacaklarını ve gerıye döneceklerini, buna karşın %20'lik bır bölümünün eşık düzluğüne ulaşacağını göstermişlerdir. Plarform üzerinde 12 m kalınlığında yayılacak bu zararlı atık ıçeren sular, eşiğe balık yatağı olma niteliğini kazandıran sınır şartı türlerıne zarar vermekle, buradaki çok duyarlı ekolojik dengeyı bozabilecektir Bu duruma en uygun deyim her halde "Kaş yaparken göz çıkartmak" olacaktır.u önerirız. •