Katalog

SEÇtM 8 3 MUNTEHIBI SANFDEN SEÇMENE Devri demokrasi TEVFtK ÇAVDAR Türk demokrasi tarıhın de çok ayrı bıı yerı vardır Bır kcrt bu seçım, seçmenleıın ılk kc/ doğrudan doğru ya kendı temsılulerını yanı mılletvekıllennı seçlıklerı ılk scçımdır Ikınu scçmen olnıa nıtelık lerı kalkmıştır Kuşkusu/ hıı kalkmanın gcrçek konumıı ü?erınde çok şey söyltnebılır ama bu laılışma, en a/ıiKİ.ııı bu ya/ımızın sınırı dışm dadır tkıncı DUnya Savaşı Türk sıyasal yaşanıı uze rınde değışık etkılerı görülen bır dönemdır Sa vaşın seyrıne göre Türk sıyasetıne cgemen olan düşünLelerde de salmımlar görülmUştür 1941 yılı bılındığı gıbı savaşın dönum noktasıdır Doğu cephesınde Stahngrad, Kuzey Afrıka'da El Alcmeyn zalerlerı demokrasi cephesının savaşın gıdışı U/erınde ağırlığını koyduğunu gosteren ıkı nırengı noktasıdır 1943 yılından ıtıbarer demok rası cephesını oluşturan Sovyet Rusya, ABD, tngıltere süreklı atılıma geçmışler ve savaşı kendı lchlerıne döndürmüşlerdır Demokrasılenn bu başarıları Türk sıyasal yaşaınında da etkısını gös tcrmışlır örneğın 19 mayıs 1945'de Gençlık ve Spor Bayramı törenlerınde konuşan Cumhurbaş kanı Ismel Inonu şunları vurgulamaktaydı "Mcmleketin siyasel ve fikir hayatında da demoknui prensıpleri daha gentş olçüde hukum *ureceklir." Bu tarıhten daha öııte Türk basımnda, dene tımlı de olsa demokrasıyc yönelık ya/ılara rasllanmaya başlanmıştı Özellıkle Tan vc Valan ga zetelerı bu konuda önü çekıyordu örneğın 30 hazıran 1944 larılılı Tan gazetesınde Refik Halit (Karay) şunları yazmaktaydı "Bu seferkı harbi bır veya bir kaç devlel man/ıımesı degll, bir poHtika prensıbı ka/anmaktadır Demokrası. dıkkat edıııı/ cpeyce zamandır ne faşıst devlel ne de faşisl rloal dnguyor, aksine aıalıp lukeniyor. Bu kısırlık faşızmın cokuşunc saglam bir ışarcltir. Türemeyen urcmez". lsmet Inönü'nün konuşmasından sonra demokrasi yönündeu göruş ve düşünceler daha ağırtıklı olarak hasında yer almaya başladı 13 Ha/ıran 1945 lanhlı Tan ga/etesının "Goriişler" sUtununda Sabiha Serlel "Demokrasi oyunu" başlıklı yazısında şöylc ya/makladır "Netmeltin Sadak kim kime oyun yapıyor sımllnl sorarken bır elini vicdanına koysun, kulagını bir inillı halindeki halkın sesine versln. o zaman ısılecegi ses bir kurtuluş işliyakından başka bır şey degildir. Sefalellen, pahalılıktan, vurgundan, ihmalden, haslalıktan, ıslıraplan ve hürrıyetsizlıklen kurtııluş Bu ııııllı karjisında salıhla yapılacak her ış bır oyun ve numaradır, kım kime karşı yaparsa yapsın." Türkıye'de çok partılı yaşamın dönüm nok talanndan bırı olan Demokrat Partı 7 otak 1946'da kuruldu Partı kısa sürede yurt sathın da genış bır ılgı uyandırdı, örgütlenmesını bek lenmeyen bır hızla tamamlamaya başladı Mu halefctın böylesıne hı/la b.üyümesınc karşın CHP crken sevımı bır yol olarak düşündü 10 mayıs 1946'da toplanan CHP büyük kurultayında ko nuşaıı genel başkan Inölıü delegelere şunları süy ledı "Sayın uyeler, sizleri Türk halk ıradesinin yeni Nr aşamasına karaf fermeniz içln cagırdım lek dereceli seçım BQ svçımı dogal olarak 1947'de duşunuyorduk. Dıs ve iç polılıka gereklcrı, ulke yonclıminı Mtran once kararlı kılmak zorunlulugunu Roste»*^,.." Inönu nün bundan sonra söylcdıklerı ıse i&ikn mekanızmasında ya pılacak yenıleınclcr ve seçımlere katılmanın bır görev olduğuna ılışkındır önemlı noktaları bu r.ıda bır kere daha bırUktc okuyalım "Seçlmın lek dereceli olması kad*r onemli nukla, valandaşııı serbest seçlm yaAftgına ve verdigl oyların gizli kalacagına ve korMiacagınu ınanmış bulunmasıdır' "Kuşkıı duymak ıstemem ki, mııhalıf partıler seçıme parti olarak Kireıeklerdir l'artilerin ya da bu&ımsıılann bır bahane bularak seçime gırmeklen ka<,ınuıaklarıııı duşunmek islemem Son /amanlarda ba/ı ınemlekellerde, se lığı ııı büyük suçlama "Kmnuııısllerın, Moskova'nın çizgislnde" olıııakiı Bu su<,laınadan DP lıstesınde aday olan Marcsnl Jev/i (, aknıak bık nasıbını aldı örneğın Ordu'dan Samsıına yol cu vapuruyla gıtmekle olan bır lıse öğrıncısını. DP'lı olduğunvı söyledığı ıçın kaplan 'sen kı> munlstsin" dıyerek beş saat süreyle ateşcılık vap lırmıştı Bu örneklerı sayısı? bıçımdt çogalunak mümküııdür DP örgütünü tamamlamamı; olmasına kar şın seçımlerı çok cıddıyc almış ve etkın bır kanı panyaya gınşmıştı DP'nın sloganı Yeter, soz millelındlr" tünKesıydı Bu slogan ÜP nın afıs lcrıne de "dur" ışaretı vcren bır el olaıak yansı mıştı Günün koşulları ıçcrsındc çok aıılaııılı ve yığınlar üzerınde ctkılı bır propaganda bıçımıydı bu afış Kampanya süresınce hemen her yerde DP'nın lıderı CelAI Bavar buyük bır coşkuyla karşılanı yor, otomobılı nmıı/lara alınıvordu I ıderlerın bındıklen otomobıllerı kaldırmak o günlerın adeta modasıydı 18 20 temmu? günlerınde par tıler adaylarını açıklamışlardı Muhalefet ıcphe sının en büyük partısı olan DP 16 ılde seçıme gırmıyordu Bu ıller şunlardı Ağn, Bıngöl, Bıt lıs, Çorum, Dıyarbakır, GümUşhane, Hakkarı, Kars, Kırşehır, Malatya, Mardın, Muş, Nığdc, Rı ze, Snrt, Van Ayrıca DP lıstesındekı adaylardan bazıları bır kaç ıldc bırden yer almıslardı ör ncğın Mareşal K'v/ı Çakmak 4, Cclal Bayar 3 Adnan Menderes 3 Fual Köprulu 3, Refik Korallan 3 ılden aday olmuştu Seçım yapıldıktan sonra lııle, baskı tartışma ları daha da arttı (,unkü mevcut seçım yasası na göre oylar açıkta atılıyor, yanı seçmcnın hangı partıye oy verdığı bellı oluyor fakat tasnıf ıse ka palı kapılar arkasında gerçeklcştınlıyordu Hıç bu art nıyet olmasa bıle seçımdekı bu ışleyış bı çımı sonuçlara gölge düşUrmekle, seçmenın öz gurce oy kullanması ve oyunun güvence altında bulunması gıbı ılkelcrı zedelemekteydı Yasanın bu açıkları yerel yönetıcılenn baskılarına da le mel teşkıl ettı Sonuçlar u/erındekı ıneclıs tar tışmaları da 46 seçımlerındekı oyunların boyu tunu gösterır Şöyle kı, ılk hesaplara göre 395 Halk Partılı, 66 DP ve 4 bağımsızın mıllelvekılı oldu ğu ılan edıldı Fakat tutanaklar uzerındckı tar tışmalar ve buıılardan bazılarının reddedılmesınden sonra meclıste 403 CHP, 54 DP ve 8 bağım sız bulunduğu ortaya çıktı Kuşkusu/ DP mılletvekıllerının sayıca a/almasında bır kaç yerde bırden kazanan adaylarııı da rolü olmuştur Fa kat DP hıçbır zaman bu sayıları kabul etmemıs tır Onun ıddıasına göre seçımı 279 DP ve 186 CHP mılletvekıh ka/anmışlır DP'nın bu ıddı ası da fazla abarlmalıdır Fakat ne olursa olsun 1946 seçımlerı gölge düşürülmüş bır seçımdır, bu nun ıçın de hıç bır zaman unululamamıştır 1946 seçımlerının değcrlendırmesı yapılırken Adnan Menderesın 6 aralık 1946'da Metlıs'te söyledığı su sö?ler gözden ırak tutulmamalıdır "21 lemınıı/ secımleri başlı başına bir olay deglldir. Memleketin Kecirmekle oldugu esaslı degişikliklenn akı?ı icersindt bir merhaledır " Ger çekle, Adnan Mendcıes ın haklı olarak allını çı/ dığı, bu aşama olma nıtelığıdır kı "muvazaalı" olduğu ılerı sürülen bır muhaletetın yığınların demokrasi özlemı i'ersındc yerını alarak örnck bır mücadeleye bavlaınasına neden olmuştur Demokrasi mucadelesınde önemlı bır yerı olan 1946 seçımlerı ıstıraplı ve acı dolu bır savaşımın tıpık örneklerınden bırıdır Oluşan medısın meşruluğu konusunda şüpheler doğmuştur Bu kuş kuları dılc getıren "Neshcbl gayri sahlh cocuk" adlı makalesıyle Dr Ikrem Hayri Üstündağ'ın gelını luluklanmıştı Aslında ya/ı Ekrem Ha> rı'nın oğlu taratından yazılmıştı ama kendısı as kcrde olduğu ıçın eşının ımzasıyla yayınlanmış tı Genç kadının küçük bır çocuğu vardı ve yenı bır çotuğu da beklıyordu Bu koşullarda 8 ay hapse mahkum edıldı lkıncı çocuğunu hapıs hanede doğurdu Ekrcm Hayrı'nın oğlunun "yazıyı bcn yazdım, suç benimdlr" sözlennı kımse dınlemedı Otuz beş yaşındakı Bulenl Üstündag ılk çocuğunu yanına alarak cşını ve yenı çotu ğunu zıyareı ettıklcn sonra e\ınde tabanca ılc kendısını öldürdu O günlerde bu olav tum yurtta vndanı olan herkesı sarstı Demokrasıve gıden yolun ıslııaplarını, acılarını öğrene öğre ne 1950 seçimlcrıne gelındı Görüldü kı yığın lar bır kere demokrasının ışlemesıne baş koyma sınlar sıyasal örgütlcr, nılelıklerı nc olursa olsun, bunu görme/den gelemıyorlar 10 mayıs l )46''da toplanan CHP liüyük Kurıdlayi'nda İnönü şunıı sityledi: "Sizleri Türk halk iradesinin yeni bir aşamasına karar vermeniz için çağırdım: Tek dereceli seçiın. Bu seçimi doğal olarak 1947'de düştinüyorduk. Dış ve ir politika gerekleri, illke yönetimini kararlı kılmak zorııluluğunu gösterdi"1". kı Balkan komitacılıgına yoneltraek ve sürııklemek gunahından sıyasetçilerimUin sakınacaklannı umarım". Inönü'nun bu konuşması uzun yıllar tek partı olarak ülkeyı yönetmış olan bır sıyaset ustası nın dcneyımlerını yansıtmakladır Ulkeyı yöne tetek olan kışılerın ıktıdarlarını meşru bır lemele oturtmak kaygılarını bu konuşma kadar güzcl dıle getıren bır kanıl yoktur Nıtckım Demok rat Partı u/un lartışmalardan sonra 1946'nın 21 ıcmmuzunda yapılacak olan erkcn genel seçıme katılma kararı verdı Fakat genel sevımlcrden da ha önte yapılan (26 mayıs 1946) Beledıye seçım lcrıne muhalefet partılerınden hıçbırı katılma dı Bu ıktıdar ıçın önemlı bır darbe oldu Baş kcnt Ankara da polıs denetımı ve zoru ıle sağla nan katılımda bıle oy verme oranının ° o 18 20 7 dolaylannda kaldığı muhalefet tarafından ısrarla kullanıldı 5 6 1946 gün vc 4918 sayılı kanun gereğınce ya pılan 1946 seçımlerı daha önte de değındtgımız gıbı demokrasi lanhuııı/ın dönüm noktalarından bırıdır 46 seçımlcrını unutulma? kılan faktörlerın başında dönemın ıktıdarının seçımde kullandığı baskı yöntemlerıdır Bu baskılar mu lıalefetın de propagandasıyla 46 seçımlerının sım gesı halıne gelmıştır Dönemın C umhurbaşkanı inönü, yaşamının sonuna kadar bu seçımın ı/ lcnımını sılmek ıçın uğraşmıştır Seçım gUnü (21 temmuz 1946) yaklaştıkva başta DP olmak Uze rc tüm muhalefet partılerınden ve bağımsızlardan kaynaklanan baskı ıddıaları yaygınlastı Baş bakan Saracoglu 8 temmuzda yaplığı radyo konuşmasmda bülUn memurların yansız davran mak /orıındd olduklarını bır kere daha söyledı Bunu ızlcyen günlerde (10 temmuz) DP de bır bıldırı yayınladı Bu bıldırıde şöyle denmekteydı "tktidar partısı.ne pahasına olursa olsun, muhalefele yer vermemek karanndadır llgradıgımu yasa dışı davranışlann meydunu gelirdigi ciddı durum karşıunda haskılardan ve bunlann dnguracagı sonuOardan kunınmak amacıyla secimlerden çekılmek halıra Kelebilırse de, boyle bır davranışla bulunmamayı ulusal vıkara daha uygun huluyoruz" Muhalelelın bu yaklaşımıdır kı, bıııuıı baskı ıddıalarına karşı 1946 sonrası ıktıdarının mcşruluk tcnıelınden kuşku duyulmarna sı sunuı.unu vermıştır Se«,ım döncmı başladıkun sonra şıkâyetler da ha da büyııdu Örneğın Cumhurıyel Gazetesının lemmuzun ılk on gününde verdığı baskı ha bcrkrı şövledır (l/mır DP il başkanı tehdil edıldı) (Alaşehırde, DP sö/Lülerındeıı Burhan Bcl ge konuştıırulınadı) Çubuk'ta kavmakam larafından dovulduklerını iddıa eden DP'ltler Ankara da muayene ellirildiler) (Ayancık'la halkı karannda scrbesl bııakın dıye konuşan bır me muı sııruldu) Bu haberler bugün ıçın hıç de abarlılmayacak boyullardadır ama o günlerde yankılanarak eıkı yapıyordu 1946 seçımlerınde ıktıdarın muhaletele yönelt l l*)46 secimlerini muhalefet partm adına Adnan Menderes şöyle degerlendirtli: "2/ temmuz aeçimleri haşlı başma bir olay değildir. Memleketin gecirmekte olduğu e$a$ değişikliklerin akışı içerisinde bir merluıledir" cime katılmamak tuklıfti gorulmuslur Bunun anlamı, yabanıı devlellere karşı mem leketin iç yonelımıni suçlamaklır Kendı ıç yont'tıınııni/.ı yabanıı devlellere karşı kolulcmek leşebbusunu Turkıye denılen memlekellr vatanda.şlarııı hoş gormeveıvklrrıne guvenım vur Bıın dan baska, ıktıdara karşı SİVUM parlı kurup bı/ıın ıdaremızı hvjienmeyen vatanda^lan lopladıklan snnra onları oy sandıgı haşına gıtmeklen alıkovmak, \nlandaşlan yasal ugruşı volundan ayırmak demcklir Boyleıv valandaşlar, duşunrelerını, vurulmek ıçin yasal ulmayan yııllara kışkırlılınıs olurlar Siyası hayalımızın gellsmesını es