Katalog

11 ARALIK 2022 PAZAR 6 inceleme SİLAH ARKADAŞLIĞIYLA BAŞLAYAN VE CUMHURİYETİN KURULUŞUYLA SÜREN YOL ARKADAŞLIĞI atatürk-inönü gerCe gi Atatürk’e ait İş Bankası hesap özeti. tatürk’ü sonsuza uğurlayalı 84 yıl ol- du. Her 10 Kasım’da olduğu gibi bu Ayıl da onu hasretle andık; Cumhuriyet BELGELER ilkelerine ve toplumu dönüştürme yolunda ya- rof. Dr. Uğur Kocabaşoğlu, yayımladığı rattığı Aydınlanma Devrimlerine bağlı kalaca- P732 sayfalık Türkiye İş Bankası Tarihi adlı ğımızı içtenlikle yineledik. önemli kitabında, Atatürk’ün ödemeleriyle il- Bu yazımızda Atatürk’ün en yakın çalışma gili yedi adet belgenin fotokopilerini vermiştir. arkadaşı İnönü ile ilgili konular üzerinde du- İnönü’nün başbakanlığa gelişinden, Ocak racağız. Kimi yanlışları belgelere dayanarak 1925’ten, Atatürk’ün vefat ettiği 10 Kasım 1938 düzelteceğiz. Savaş bitmiş, Cumhuriyet kurulmuş... İki yol arkadaşının Anadolu gezisinden hemen önce çekilmiş bir kare. tarihine kadar Atatürk’ün kesintisiz olarak İş Çanakkale Savaşlarındaki başarılar- Bankası’ndaki kişisel hesabından her ay İnönü’ye dan sonra Mustafa Kemal, 16. Kolor- para gönderdiği bu dekontlarla sabittir. du Komutanlığı’na atandı ve Mart 1916’da Yukarıda belirtildiği gibi İnönü’nün banka Diyarbakır’da görevlendirildi. hesabına önce 1000 TL, 1929-1937 arasında II. Ordu Komutanı Ahmet İzzet Paşa sağlık her ay 2000 TL ödeme yapılıyordu. nedenleriyle İstanbul’a gidince komutanlığı- Lozan’daki sıkıntı Ekim 1937, İnönü’nün başbakanlıktan ayrıl- na vekâlet etmek için 16. Kolordu Komutanı dığı tarihtir. Mustafa Kemal görevlendirildi. ozan’da en son aşamada, çetin görüş- Atatürk’ün kendisi hakkındaki düşünce- Eğer bir dargınlık söz konusu ise bu ay- Lmeler ve tartışmalar sonunda bir uz- sini öğrenebilmek için de toplantı sırasında Yıldızın parladığı an lık ödemenin o tarihte durdurulması gerekirdi. laşmaya varılmıştı. Başdelege İsmet İnö- İsmet İnönü bir kâğıda, “Akşama benimle II. Ordu Komutanlığı Karargâhı’na giden Ama bu tarihten sonra Atatürk’ün kişisel hesa- nü, durumu Ankara’ya bildirdi, barış ant- gelecek misin? Demek bana çok dargın de- Mustafa Kemal Paşa’yı, 25 Kasım 1916’da bından İnönü’ye ödemeler artırılarak sürdürü- laşmasını imzalamak için Ankara’dan yet- ğilsin?” diye yazıp ona uzatmıştı. Atatürk Ordu Kurmay Başkanı Albay İsmet Bey kar- lüyor. ki istedi. de buna karşılık “Hayır, her şeyi unuttum; şıladı. Ekim 1937’den Kasım 1938’e kadar her ay Üç gün geçtiği halde yetki bir türlü gel- bildiğin gibi arkadaşım ve kardaşımsın” di- Bu ilk görev karşılaşması yıldızın parladı- İnönü’ye Atatürk’ün kendi hesabından gönder- miyordu. Başbakan Rauf Orbay işi yoku- ye yazarak eski bağlılığın sürdüğünü belirt- ğı andı. Askeri konumda ast-üst ilişkisi içinde diği para 3000 TL’ye çıkmıştır. şa sürüyor, yetki kararını bir türlü gönder- mişti. başlayan bu ilk çalışma arkadaşlığı 1937 yılı- Ayrıca 1924-1926 arasında, Atatürk’ün İş miyordu. İzinli olarak ayrılmasına karşın İnönü, na kadar 22 yıl sürdü. Bankası’ndaki hesabından İnönü’ye toplam 65 Başbakandan beklediği yanıtı alama- Atatürk’le birlikte Ege Manevralarına katıl- Mustafa Kemal’in Diyarbakır’daki bu göre- bin 150 lira gönderilmiştir. yan İnönü, 18 Temmuz 1923’te Mustafa mış, kuruluşuna kendisinin katkıda bulun- vi nedeniyle, 1917 yılında Albay İsmet’e ver- Bu ilave paranın Pembe Köşk’ün genişletil- Kemal’e başvurmak gereğini duydu. Telgraf duğu Nazilli Basma Fabrikası’nın açılış tö- diği sicil, onu nasıl beğenip takdir ettiğinin mesinde ve tamirinde kullanıldığı anlaşılıyor. şöyle bitiyordu: “Eğer hükümet, kabul etti- reninde de (9 Ekim 1937) bulunmuştu. somut belgesidir. ğimiz noktalardan dönmemizde kesin ola- İnönü, başbakanlıktan ayrılmasından dört İşte bu sicilden kimi pasajlar: ay sonra, 19-20 Şubat 1938’de Atatürk’ün rak direniyorsa bizden imza yetkisini alın… “Ciddi, faal, düşüncesi gayet açık ve yük- davetlisi olarak Dolmabahçe’de konuk Bu durum, bizim için yeryüzünde görülme- sek fikirli. İyi bir görüş yeteneğine ve olayla - edildi. Ayın 24’ünde Atatürk’le birlikte miş bir utanç olursa da yurdun yüksek çı- rı süratle algılama yeteneğine sahip… Asker- Ankara’ya döndüler. karları kişisel düşüncelerin üstündedir.” liğe ilişkin değerlendirmeleri kapsamlı... Doğ- Atatürk artık hastalığının son dönemine Konuyu yeniden inceleyen Mustafa Kemal, ru ve duraksamadan karar verebilme ve hare- girmişti ve Dolmabahçe’de tedavi görüyor- Başdelege İnönü’ye şu yanıtı verdi: ket etme yeteneğine sahip… Üstlerinin ve ast- du. Son günlerinde Atatürk ile İnönü ara- “Hiç kimsede kararsızlık yoktur. Kazan- larının güvenini ve sevgisini kazanmıştır… sında ilişkilerin kesildiği yazılıp çizilmiştir. dığınız başarıyı en sıcak ve içten duygula- Orduda ve memlekette üstleneceği önemli va- Oysa, ölümünden sadece rımızla kutlamak için, tan görevlerinde kendisinden büyük hizmet- 3.5 ay önce Temmuz antlaşmanın im- ler beklenir.” Atatürk’e ait 4 No’lu hesap, İnönü’ye 1938’de Lozan’ı zalandığını Atatürk, kendisiyle birlikte çalışan hiçbir ar- gönderilen aylıklar görülüyor. anımsayan bildirme- kadaşına böylesine etkili bir sicil vermemiştir. Atatürk, 25 nizi bek- Atatürk, İnönü’yü 1916 Kasım ayın- Temmuz liyoruz, da Diyarbakır’da keşfetmişti. O tarihten İnönü Vakfı Başkanı Özden Toker’in bir 1938’de sonra, 1916’dan 1918 yılı ekim ayındaki karde- açıklamasına göre, “Atatürk aile ortamı özle- “tak- Osmanlı’nın son savaşı, Suriye Savaşı’na ka- şim!” mini Pembe Köşk’te gideriyordu. Onun için bu dir ve dar emir komuta ast-üst düzeni içinde savaş Mus- para köşkün genişletilmesinde kullanılmıştır. tebrik- cephesinde birlikte çalıştılar. tafa Ke- Ayrıca köşkün genişletildiği ilk yıl bir yılba- lerini” mal, İs- şı gecesi kordiplomatiğe Atatürk bu köşkte ye- Genelkurmay başkanı ve belirten met Paşa’ya mek ve balo vermiştir.” bir telgra- cephe komutanı olan güveni- Atatürk’ün Ocak 1925’ten itibaren her ay kendi fı İnönü’ye gön- 23 Nisan 1920’de Meclis açılınca, Al- ni de bir kez daha kişisel hesabından para vermesi, İnönü’nün baş- derdi. Ertesi gün İnö- bay İsmet Bey, Mustafa Kemal’in isteğiy- gösteriyordu. İnönü bakanlıktan ayrıldıktan sonra bu maaşı yükselte- nü, “Büyük Atatürk le Genelkurmay başkanı oldu. Görevi Kuva- de Atatürk’e şu iç- İsmet İnönü ve Lozan Barış Konferansı, 1. Dönem rek ödemeye devam etmesi, vasiyetine İnönü’nün velinimetim Ata- yı Milliye’nin düzenli ordusunu kurmaktı. Ar- tenlikli sözlerle te- çalışmalarına katılan TBMM temsilcileri. çocuklarının öğrenimi için ayrıca bir para koy- türk,… Derin tazim- dından Batı Cephesi Komutanlığı’na getirildi. şekkür etmişti: ması aralarındaki bağın ne kadar güçlü olduğu- le (saygıyla) ve dayanılmaz bir özleyiş- Milli Mücadele’de Atatürk’ün en güvendiği nu gösterir. ‘Hızır gibi yetişirsin’ le ellerinizden öperim” diyerek yanıt veri- Batı Cephesi komutanı olarak görev yaptı. Kanımızca, Atatürk, İnönü’nün çok dürüst ol- “Her dar zamanımda Hızır gibi yetişirsin. yordu. Birbirleriyle küs olan insanlar böy- II. İnönü Savaşı ile ilgili savaş telgrafları duğunu iyi biliyordu. İnönü devlet malına el sür- Dört beş gündür çektiğim azabı tasavvur et le mi yazışırlar… çok anlamlıdır. mez ve sürdürmezdi. Onun daha güvenli çalış- (düşün). Büyük işler yapmış ve yaptırmış Salih Bozok, Dr. Tevfik Rüştü Aras ve Cephe komutanı Albay İsmet Bey’in 1 Ni- ması için Atatürk böyle bir yola gitmiş olabilir. adamsın. Sana merbutiyetim (bağlılığım) Sabiha Gökçen, Atatürk’ten İnönü’ye mun- san 1921 gecesi Ankara’ya gönderdiği telgraf Bu belgelerle, “Atatürk İnönü’ye dargın öl- bir kat daha artmıştır. Gözlerinden öperim tazam haber getiriyorlardı. “Düşman, binlerce ölüsüyle doldurduğu savaş dü” gibi sözler çökmüş, değerini yitirmiştir. pek sevgili kardeşim, aziz Şefim!” İnönü de düzenli olarak Atatürk’e mek- meydanını silahlarımıza terk etmiştir” cümle- Daha sonrasını biliyoruz Cumhuriyet ilan tup gönderiyordu. Örneğin Ağustos 1938, Birinci ve İkinci Adam siyle bitiyordu. edilince 30 Ekim 1923’te, İnönü Cumhuri- 1 Nisan 1921’de Mustafa Kemal, İsmet 5 Ekim ve 28 Ekim 1938 tarihlerin- Ünlü romancı Kemal Tahir, 1992’de yazdı- yetin ilk başbakanı oldu. Paşa’ya aşağıdaki telgrafla karşılık verdi. de İnönü’nün Atatürk’e yazdığı içtenlik- ğı “Anadolu Savaşı” adlı makalesinde ilginç bir Fethi Okyar’ın 103 günlük başbakanlığı li mektuplar, İnönü Vakfı Arşivi’nde korun- değerlendirme yapmıştır. “Şöyle ki, Anadolu sa- ‘Tersine dönmüş talih’ çıkarılınca 1923-1937 yılları arasında İnönü, maktadır. vaşı ve sonrasında, Mustafa Kemal Paşa ile İs- “Bütün dünya tarihinde sizin İnönü Meydan tam 14 yıl 8 ay 13 gün başbakanlık yaptı. Bu arada, İnönü’nün hasta olduğu habe- met Paşa’yı Birinci ve İkinci Adam diye değer- Savaşlarında üstlendiğiniz görev kadar ağır Cumhuriyet yasalarının kabul edilmesi, rini alan Atatürk kendisine bakan yabancı lendirmek aptallık olur. Bunlar birbirleriyle kı- bir görev üstlenmiş komutanlar pek azdır… uygulanması, kurumların kurulması birbiri- doktorları Ankara’ya göndermek istemişti. yaslanmayacak, birbirlerine hiç benzemedikle- Siz orada yalnız düşmanı değil milletin makûs ni izleyen Aydınlanma Devrimlerinin yürü- Atatürk’le İnönü arasında çok yakın ar- ri için işe yarayacakları yerlerin ayrı olması ba- (tersine dönmüş) talihini de yendiniz… Üs- tülmesi görevlerini üstlendi. kadaşlık ilişkisini ortaya koyan yeni belge- kımından, birbirlerini -eseri- tamamlayan iki bi- tünde durduğunuz tepenin size binlerce düş- İnönü şöyle diyor: ler ortaya çıkmıştır. Şimdi gelelim bu son rinci insandır. Biri -Mustafa Kemal- karanlık- man ölüleriyle dolu bir şeref meydanı göster- “Yakın anlaşma, yakın tanışma ve toplum- belgelere. ta çıkar yolu bulmanın, bu yolu döğüşerek aç- diği kadar, milletimiz ve kendiniz için yükse- la ilgili düşüncelerde aynı yönde hareket et- manın ve kurtuluştan sonra rotayı tekrar ve ko- Her ay maaş veriyor liş parıltılarıyla dolu bir geleceğin ufkuna da me… Bu hayat Atatürk’ün ölümüne kadar layca karanlığa götürmesi mümkün bütün es- baktığını söylemek isterim.” İnönü’nün başbakanlığı döneminde 1925 devam etti. Demek 1916’dan 1938’e kadar ki ve tehlikeli yol işaretlerini söküp yenileriy- Atatürk’ün bu telgrafı İnönü’ye verdiği de- yılından 10 Kasım 1938 tarihine kadar 13 22 sene…” le değiştirmesini bilen, öteki de bu aydınlıkta, ğeri ve onun geleceğinin ne derece parlak ol- yıl kesintisiz olarak Atatürk’ün İnönü’ye devleti bütün korkulu sarsıntılardan ihtiyatla at- Ayrılma duğunu göstermesi nedeniyle önemlidir. her ay kendi banka hesabından para verdi- latan adamdır. Bu açıdan Mustafa Kemal’e, bi- 20 Eylül 1937 tarihinde, İnönü’nün 1.5 ğinin belgeleri ortaya çıktı. zim toplumumuzun özelliklerini taşıyan ‘ihtilal- ay izinli olması uygun bulunmuştu. Atatürk, 1925-1929 arasında İş Banka- ci’, İsmet Paşa’ya da tarihteki en büyük devlet Devlet yönetimindeki birlikteliğe son sı’ndaki kendi hesabından her ay İnönü’ye adamlarından biri demek doğru olur.” verilmiş olmasına karşın birbirini ta- o günün parasıyla 1000 TL gönderiyordu. İnönü’yü en iyi değerlendiren kişi Atatürk’tür. l Şerafettin Turan, İsmet İnönü, Kültür Bakanlığı, 2000. mamlayan bu iki kişilik arasındaki arka- Ocak 1929’dan Eylül 1937’ye kadar se- l Şerafettin Turan, Atatürk, Bilgi Yayınevi, 2017. Yoksa, Milli Mücadele’de onu Genelkurmay l daşlık ve dostluk bitmemişti. İnönü, da- kiz yıl bu ödeme 2000 TL olarak yapılmış, Uğur Kocabaşoğlu, Türkiye İş Bankası Tarihi, İş başkanı, ardından cephe komutanı yapar mıydı? Bankası Kültür Yay., 2011. ha başbakanlıktan ayrıldığı günün erte- Eylül 1937’de İnönü’nün başbakanlıktan En kritik bir dönemde 1924-1937 arası onu baş- l Alev Coşkun, Asker İnönü, Kırmızı Kedi, 2019. sinde (21 Eylül 1937) Türk Tarih Kurumu ayrılmasından sonra da Ekim 1937-Kasım bakanlıkta tutar mıydı? Ona ölünceye kadar ken- l Alev Coşkun, Diplomat İnönü: Lozan, Kırmızı Ke- Kurultayı’nı Dolmabahçe’de Atatürk’ün 1938 arasında bu ödeme 3000 TL’ye çıka- di hesabından düzenli para öder miydi? di, 2019. yanında izlemişti. rılmıştı. l Mümtaz Soysal, Anayasaya Giriş, İmge Yayınla- Tüm bu nedenlerle “Atatürk-İnönü son dönem- rı, 2011. de dargındılar” iddiası geçerliliğini yitirmiştir.