Katalog

EşcİNSEL çİfTLER TAşIYIcI ANNE YOLUYLA çOcUK SAhİBİ OLABİLEcEK rılacak. Karar 10 yıl süren bir davanın sonucu. Eşcinsel çift Etai ve Yoav Arad- İsrail Yüksek Mahkemesi dün eşcinsel çiftlerin ülke içinde taşıyıcı anneler ara- Pinkas taşıyıcı annelik yoluyla çocuk sahibi olma hakkı için dava açmıştı. İsra- cılığıyla çocuk sahibi olabileceğine karar verdi. Kısıtlamalar altı ay içinde kaldı- il, LGBTQ hakları konusunda Ortadoğu’da lider ülke durumunda. l Dış Haberler 12 TEMMUZ 2021 PAZARTESİ Herkese Bilim Teknoloji Dergisi’nin katkılarıyla hazırlandı. Gözbebeği boyutu ile çeşitli bilişsel yetenek ölçümleri arasında ilişki var Gözler zekânın da Batuhan Sarıcan Sözde temel batusarican@hotmail.com aynası özbebeklerimiz sadece güneş ışığına ler. Her birey için 4 dakika süren ölçüm bo- bağlantının geçerli olduğu saptandı. yanıt vermiyor. Cinsel uyarılma, me- yunca gözbebeği ve kornea üzerindeki has- “İyi de neden gözbebeği boyutu ile zekâ insan hakkı Graklanma veya psikolojik tükenmiş- sas yansıma tespit edilerek her katılımcının arasında bir ilişki var?” diye sorabilirsiniz. lik hissine de işaret ediyorlar. Gözbebekle- göz bebeği boyutu hesaplandı. Kısa bir bil- Bu soruyu yanıtlamak için zihnimizde neler İstanbul Politik Araştırmalar Enstitüsü rimizin genişlemesi, uluslararası istihba- gi: Gözbebeği boyutu, odaklanma durumun- olup bittiğini algılamamız gerekiyor. Göz- tarafından yayımlanan ‘Türkiye’de sağlık rat ajansları tarafından “aldatmayı tespit et- da iki ila sekiz milimetre arasında değişe- bebeği boyutu, zihnin geri kalanıyla geniş alanında eşitsizlikler’ başlıklı rapor ile sağlık mek” için de kullanılıyor. biliyor. Gruptakiler, deneyin sonraki yarı- kapsamlı nöral bağlantılara sahip beyin sa- alanında yaşanan eşitsizliklere dikkat çekildi. Gözbebeklerimiz hakkında daha fazla bil- sında, akışkan zekâ, çalışan bellek kapasi- pında yer alan bir çekirdek olan locus coe- gi sahibi olmak isteyen bir araştırmacı eki- tesi, dikkat dağıtıcılara karşı dikkatin yeni- ruleus ile ilişkisiyle açıklanıyor. Locus coe- ursa Uludağ Üniversitesi bi, Georgia Institute of Technology’deki la- den kontrol altına alınması ve belirli bir za- ruleus, zihinde her biri bir nörotransmitter Tıp Fakültesi Halk Sağlığı boratuvarlarında yürüttükleri bir çalışma- man aralığında bilgiyi hatırlama esnekliğini ve hormon olan norepinefrin salgılıyor ve BAnabilim Dalı Öğretim Üye- da, gözbebeği boyutuyla zekâ arasındaki ölçmek için tasarlanmış bir dizi bilişsel tes- kavrama, düşünme, çalışma ve hatırlamaya si Prof. Dr. Kayıhan Pala’nın yü- ilişkiyi irdeledi. te tabi tutuldu. eşdeğer süreçleri düzenliyor. Ayrıca, uzak rüttüğü 38 sayfalık araştırmada, Araştırmanın sonucuna göre gözbebekle- zihin alanlarının zor görevleri ve hedefleri- 37 sağlığın en temel insan hakla- Büyük gözbebeği ri ne kadar büyükse akıl yürütme, düşün- ni gerçekleştirebilmesi için birlikte çalışa- rından biri olduğu vurgulanarak me ve hatırlama testleriyle sınanan zekâ da Araştırmacılar, bu testlerin sonucunda bilmesi adına sağlıklı bir grup zihin egzer- yaşını “Sağlıkta eşitsizlik- o kadar yüksek oluyor. Araştırmacılar, bi- “daha büyük bir gözbebeği boyutunun” da- sizi yapmaya yardımcı oluyor. göremiyor ler genel olarak ge- 5 lişsel sınavlarda en iyi puanı alan kişiler ile ha geniş akıcı zekâ, daha iyi değerlendirme Locus coeruleus bu açıdan çok önemli ve reksiz, kaçınılabi- Ölümlerin çoğu (yüzde 81) en düşük puanı alan kişiler arasındaki te- yönetimi ve daha iyi anımsama yetenekle- onun “disfonksiyonu” ve ardından organi- lir, adil olmayan ve yaşamın ilk yılında, yaşamın mel gözbebeği boyutundaki ayrımın, çıp- riyle ilişkili olduğunu keşfettiler. Bu da zi- ze zihin egzersizinin bozulması, Alzheimer haksız sağlık farklı- ilk yılında meydana gelen lak gözle tespit edilebilecek kadar belirgin hin ve göz arasında büyüleyici bir ilişki ol- hastalığı ve hiperaktivite disfonksiyonu gibi lıkları olarak tanım- sibel ölümlerin yüzde 44’ü ise olduğunu 3 farklı araştırma yürüterek keş- duğunu açıkça gösteriyor. bir dizi durumla ilişkilendiriliyor. Daha bü- bahçetepe lanmaktadır. Gü- yaşamın ilk ayında. fettiler. Buna karşın, ilginç bir şekilde, gözbebeği yük gözbebekleri olan bireylerin locus coe- vencesizlik sağlıkta Ekip, 18 ila 35 yaşları arasındaki 500’den boyutu ile yaş arasında negatif ilişki bulun- ruleus’ları daha iyi bilişsel verimlilik ve da- eşitsizlikleri artırmaktadır. Sos- fazla kişiyi deney grubuna alarak bir dizi du: Daha yaşlı bireyler daha küçük, ekstra ha iyi zihin işleyişi açısından avantaj sağ- yoekonomik durum ne kadar likle erken ölümlerin çok yük- araştırma gerçekleştirdi. daralmış gözbebeklerine sahip olma eğili- lıyor. düşükse, sağlık o kadar kötü- sek olduğu illerde negatif bir dür. Toplumda sık görülen has- Öncelikle gruptakilerin gözbebeği boyu- mindeler. Bununla birlikte yaş standart ha- https://www.scientificamerican. ilişki olduğu gözlenmektedir. Er- talıkların en önde gelen neden- tunu, yüksek teknolojili bir dijital kame- le getirildikten sonra da gözbebeği boyutu com/article/pupil-size-is-a-marker-of- ken ölümler istihdamla ilişki- lerinden biri yoksulluktur” denil- lidir. Güvencesizlerde, erken ra ve dizüstü bilgisayar kullanarak ölçtü- ve bilişsel beceri arasındaki doğru orantılı intelligence/ di. Raporda, Türkiye’de sağlıkta ölüm oranları yüksektir. eşitsizlikler şöyle özetlendi: l Erken ölümlerin oranı- nın çok yüksek olduğu Hakkâri 10 MADDEDE ‘Refah düzeyi ve (yüzde 54.6), Şırnak (yüzde 51.1), Şanlıurfa (yüzde 49.2), bebek ölümleri’ Muş (yüzde 46.1) ve Van (yüzde Fil sözlüğü DİJİTAL KÜLTÜR l Türkiye Nüfus ve Sağlık 45.0) gibi illerde sosyal güvenlik Araştırması (TNSA) bulguları- TANOL TÜRKOĞLU kapsamı altında na göre Türkiye’de Nesli tükenmekte olan savana filleri BÜYÜK SİBER SALDIRILARA aktif çalışan top- 2013 yılında be- üzerinde yaklaşık 50 yıldır çalışan MARUZ KALAN 10 ÜLKE lam kişi sayısı- bek ölüm hızı bin- araştırmacılar, fil davranışları ve iletişimleri (2006-2020 dönemine aittir) nın il nüfusuna de 13’tür. TNSA oranının çok dü- 1) ABD (156 kez) hakkında bilinen her şeyin bir deposu olan 2013’ten önceki on şük olması şaşır- 2) İngiltere (47) dijital bir davranış kataloğu geliştirdi. yıllık dönemde be- tıcı değildir. 3) Hindistan (23) bek ölüm hızı bin- Yüzde 21.3 l Ülkemizde lephantVoices adı verilen 4) Almanya (21) de 17, beş yaş al- sağlık hizmeti- Eçevrimiçi katalog, araştır- 5) Güney Kore (18) tı çocuk ölüm hı- yoksulluk nedeniyle ne erişemeyen macıların kolayca arama yapa- 6) Avustralya (16) zı ise binde 20 ola- sağlık hizmetine büyük bir nüfus bileceği halka açık bir verita- 7) Ukrayna (16) rak hesaplanmış- erişemiyor söz konusudur. tır ve ülkemizde ay- banı. Katalog yaklaşık 3.000 8) Çin (15) Sosyal Güven- nı dönemde hane açıklamalı video, fotoğraf ve 9) İran (15) lik Kurumu’nun halkı refah düzeyi ses dosyası aracılığıyla tas- 10) S. Arabistan (15) resmi verileri- en yüksek ailelerde doğan her vir edilen 500’den fazla davra- (Türkiye: 6) ne göre, 2019 yılında nüfusun bin bebekten 8’i bir yaşını göre- nışı içeriyor. Tanımlanan dav- Kaynak: VisualCapitalist.com yüzde 15’i sosyal güvenlik kap- meden yaşamını yitirirken; hane ranışlar en eskisi 1907 tarih- samı içerisine alınamamıştır. halkı refah düzeyi en düşük aile- li 100’den fazla araştırmadan Sayıştay’ın 2017 yılı SGK De- lerde doğan 23 bebek yaşamını derlendi. netim Raporu’na göre, 7.2 mil- Havası en yitirmektedir. Etogram adlı davranış ka- yon kişinin GSS prim borcu bu- talogları, belirli bir bağlamda lunmaktadır. Türkiye nüfusunun Bebek ölümleri veya genel olarak bir tür için yüzde 10,2’si GSS kapsamı içe- temiz kentler AB’nin üstünde hayvan davranışı derlemeleri- risine alınamamıştır. Sağlıkla il- sveç’in Umea ve Finlandiya’nın Tame- l TÜİK verilerine göre ülke- dir. Araştırmacılar davranışları gili sosyal güvence kapsamı dı- İre kentleri, AB çevre ajansına (EEA) gö- mizde son 10 yıl içerisinde be- incelemek ve yaş, cinsiyet, po- şarısında kalan nüfusu bekle- re Avrupa’da havası en temiz şehirler. bek ölüm hızı binde 9.1’e ve yen en önemli sorun, sağlık hiz- pülasyon veya türler arasında Portekiz’deki Madeira adası, Estonya’nın beş yaş altı çocuk ölüm hızı bin- metlerine erişimin sağlanama- karşılaştırmalar yapmak için başkenti Talin ve Norveç’in Bergen kent- de 11.2’ye gerilemiştir. Ancak masıdır. etogramları kullanır. lerinde de son iki yıldır ince toz oranı ol- Türkiye’de 2018 yılında binde Fil etogramında dukça düşük çıktı. 26 Avrupa ülkesinde- 9.3 olan bebek ölüm hızı, binde tanımlanan davra- ki 323 şehir dışında, İzlanda, Norveç ve 3.4 olan Avrupa Birliği (27) or- nışlar ağırlıklı ola- İsviçre de değerlendirmeye dahil edildi. talamasına göre halen çok yük- rak Kenya ve Mo- EEA tarafından yayımlanan listeye gö- sektir. zambik’teki koru- re bu kentlerden 127’sinde hava kalite- ma alanlarında ya- si iyiyken, 123’ünde orta derece ve geri- Doğumda bekle- bin 10 şayan filler üzerin- ye kalan 73 kentte ise kötü veya çok kö- nen yaşam ümidi de yapılan çalışma- tü. Listenin en sonunda Polonya ve Ku- l Türkiye’de iller arasında be- lardan geliyor. Belirli davranış- kişiye 28.6 zey İtalya’daki şehirler yer alıyor. bek ölüm hızında önemli farklı- ların sıklığı bölgeye bağlı ola- Nüfusu bir milyonu geçen Avru- hasta yatağı lıklar söz konusudur. 2019 yılın- rak değişebiliyor. Örneğin mi- pa şehirleri arasında en temiz hava da Karabük’te dünyaya gözleri- neral yönünden zengin toprak- Stockholm’de. Stockholm’ü Helsinki ta- ni açan her bin bebekten yalnız- 4.8 yoğun bakım larda yaşayan fillerde toprağı kip ederken, Bükreş, Barselona, Varşo- ca 3.0’ı bir yıl içerisinde yaşamı- Kuyruk sallama, genellik- va ve Mayland listenin alt tarafında yer yatağı düşüyor kazma davranışı nadiren görü- nı yitirmişken, Gaziantep’te her le, çok yakında duran di- alıyor. EEA’nın 2020 sonunda açıkladı- lürken, aksi durumdaki fillerin bin bebekten 16.2’si yaşamını ğı rapora göre Avrupa’daki hava kalitesi ğer file geri çekilmesi- sıklıkla toprağı kazdıkları be- yitirmiştir. İller arası yoğun en başta trafikteki emisyonun azaltılma- ni söylemek için kullanılır. lirtiliyor. l Türkiye’de doğumda bekle- bakım yatağı farkı sı nedeniyle son on yılda hissedilir dere- Ancak anne filler, arkala- Etogramın filler üzerinde sa- nen yaşam ümidi (DBYÜ) TÜİK cede iyileşti. Buna bağlı olarak da 2009- l İller arasında gerek has- rında duran yavruların ta- ha çalışması yapmak isteyen verilerine göre 2017-2019 dö- 2018 yıllarına kıyasla 60.000 daha az ta yatağı sayısı gerekse de yo- kibi için de kuyruk salla- genç araştırmacılar için önemli neminde toplam olarak 78.6 yıl- insan (bir yılda) ince toza maruz kaldı- ğun bakım yatağı sayısı açısın- mayı kullanırlar. bir araç olduğu ifade ediliyor. dır. Aynı dönemde DBYÜ, er- ğı için zamansız olarak hayatını kaybetti. dan büyük eşitsizlikler söz ko- keklerde 75.9 yıl, kadınlarda ise nusudur. Elazığ’da 10 bin kişiye 81.3 yıldır. 50.6 yatak düşerken, Şırnak’ta l TÜİK tarafından illere gö- 10 bin kişiye düşen yatak sayı- re en son 2015-2017 dönemine sı yalnızca 11.9’dur.. Isparta’da ait yayımlanan hayat tabloları- Yeni bir insan türü bulundu 10 bin kişiye 9.7 yoğun bakım na göre, iller arasında DBYÜ açı- yatağı düşerken, Şırnak’ta 10 sından büyük farklılıklar mev- srail’de bulunan yeni bir fosil homo sapiensler lojinin yöntemlerini kullanarak, mevcut tüm fo- daha önce bilinmeyen ilkel insan biçimine ait bin kişiye düşen yoğun bakım cuttur. Toplam olarak DBYÜ en İakılları karıştırdı. Ramla kentinin yakınlarında- silleri ekleyince, çok özel bir insan tipiyle kar- olduğuna işaret ediyor. Ancak sınıflandırma he- yatak sayısı yalnızca 1.3’tür. yüksek 80.7 yıl ile Tunceli’dey- ki Nesher çimento fabrikasının arazisinde bu- şılaştık” diyor araştırmacılar. Kalıntılar Homo nüz belirsiz olduğu için buluntu yerinin adıyla l Covid-19 hastalığına yaka- ken, en düşük 76,1 yıl ile Ki- lunan insan kalıntısı neredeyse tüme yakın bir sapiens’in ve Neandertal’in ilkel biçimlerin bir anılıyor şimdilik: Nesher-Ramla-Homo. Yeni ka- lanma ve buna bağlı ölüm sık- lis’tedir. alt çene ve kafatasının üst kısmından oluşuyor. karışımını gösteriyor. lıntılar Nesher-Ramla’nın insanın soyağacına lıklarının düşük gelirli sınıflar- Tarihlendirmeye göre iki kalıntı da 140.000- Kafatası çatısı örneğin dikkat çekici bir bi- nasıl yerleştirileceği ve bu popülasyonun nasıl da yüksek gelirli sınıflara gö- Erken ölüm en 120.000 yıl yaşında. çimde yassı ve kalın. Bu özellik ilk ve günümüz oluştuğu sorusunu doğurdu. re daha yüksek olduğu saptan- Araştırmacılar, morfolojik analizlerden son- Homo sapiens’ten farklı olarak ilkel ve alçak Araştırmacılara göre Nesher-Ramla-Homo, fazla Hakkâri’de mıştır. Hanehalkı geliri yüksek ra sanal canlandırmalar yaparak, özellikleri Av- bir kafatası biçimine işaret ediyor. Çünkü Ho- olasılıklı Levante’de 400.000 yıldır var olan in- l Türkiye’de erken ölümler- olan bölgelere göre en fazla ırk- rupa, Afrika ve Asya’daki diğer fosillerle karşı- mo sapiens’in belirgin kemerli, dışbükey bir pa- sanların bir temsilcisi olmalı. Araştırmacıların le ilgili araştırmalar sınırlıdır. sal/etnik azınlık orantısına sa- laştırdılar. rietal kemiği var. Çene kalıntısının özellikleri de bu tahmini İsrail’de bulunan diğer karışık özel- Tüm ölümler içerisinde 65 ya- hip, en çok yoksulluk içinde ya- Sürpriz sonuç şöyle: Kemikler ne Homo sa- benzer şekilde farklı özellikler taşıyor. Çene ke- likli kalıntılarla da destekleniyor. Bunlara Que- şın altında ölenlerin oranlarına şayan ve eğitim düzeyi en dü- piens ne de Neandertal kemikleriyle örtüşüyor. miği bazı açılardan İspanya’da Atapuerca’da sem mağarasındaki 400.000 yıllık dişler ve Su- bakıldığında, bu oranlar ile sos- şük olanların yaşadığı bölgeler- Özellikler şemasına göre bu iki grubun dışın- bulunan Homo heidelbergensis’e benziyorken, riye sınırının yakınındaki Zuttiyeh mağarasında- yal güvenlik kapsamı altında ak- de Covid-19 ile ilişkili hastane- da yer alıyorlar. “Fosillere baktığımızda ilk ön- bir azı dişi ise daha çok Neandertal özellikle- ki 250.000 yıllık kalıntılar da dahil. Bilim insan- tif çalışan toplam kişi sayısının ye yatış ve ölüm orantıları daha ce farklı bir Neandertal ile karşı karşıya olduğu- ri taşıyor.” ları bunların da yeni keşfedilen Nesher-Ramla il nüfusuna oranı arasında, özel- yüksektir. nuzu düşündük ama daha sonra sanal antropo- Bilim insanlarına göre sonuçlar kalıntıların popülasyonuna dahil olduklarını düşünüyor. 2019 verisi Suriyeli çocuktan 1’i