Katalog

CUMHURİYET 27 OCAK 1979 B E Ş Atatürk'un yorîteml dıye «Halka ragmen» ve «Batırın bıCimse) degerlen» sozlerını ılk söyleyen Mete Tuncay değıl el bet. Ikısı de cok soylenmıştır yıllar yılı Ne var kı konunun ustune yuruTek cesaretını gos termesını ovdugum Tuncay bılımsel bır dergıde cok onemlı bır sorunu, tarhsel boyuttan yoksun soyut kavramlar ve yargılarkı kanstırıp gecmek yu zunden halâ o lafları edenıerın Ctzgısmde Boyuna so/lenen şu «Biçimsel Batı degerlerı» deyımı ıle »oylenmek ıstenenın ne oldugunu hâlâ anlamış değılız O den lı yuklu b r turrce kM «Batı», «değer», hele o «bıçımsel» oluş 1 Bunlar ne olakı' Bıcımsel olmayan Batı degerlerı mı var 9 Var sa nedır onların ««bıçimsel»den oyrı olan nıtel q ı ' Acaba Ba ı dakı (her ne ıse o Batı o dn ayrı bır sorun) sıyasal seçım yonlemı m ı ' Hükumet b cım m ı ' Ama bunlar heD b C I T IŞ e n değıl m ı ' Pantolon şap^a vo da blucın gıymek Latın ya zısı kul'anmak mı dersınız"? Yok sa, bunların hıc bırı değ I c° dın değerlerı ya da ekcnom sı olarak feodol kapıtalıst sos/alıst faşıst ya da nasyo^al sosyatıst sıstemlerınden bırı m ı 7 Yoksa. daha genel olarok Ba tı uygarlığı denen uygarlıgı bos ka uygarlıklardan ayıran yan lar bulunduğunu bılıyoruz da onları mı soylemek ıst yoruz' Eğer bu ıse nedır o yaniar' Onların «bıcımsel» olanları bıcımsel olmayanlcrından nerede nosıl oyrılıyor' Tuncay. cok yuklu bır yargıyı kolaylıkla verıp geçerken bu tur sorjlar ustunde ozıc V durup tartışma/ı kavrcmalarını aydınlatmayı gereklı gormeden fetvasını verıyor' «Botı duzeyı ne cıkmak» bıcınsellıkte kaln olunca Batı lı dedığım z ınsar lor gıbı gıyınmektır dıye'ım hc; dı Peh bunun «bıcımsel olma yan» turu nasıl olocaktı' Boşa Ojyflecek şeyı alal m, ve bunın bıcım y a ı ıle oz yanını H c kımse ınkâr edemez kı bugun ATATÜRK'ÜN YÖNTEMİ VE YÖNETIM Prof. Nıyazı BERKES BICIMSEL DENEN TURDEN DEĞIŞMELERIN NİCESI MUSTAFA KEMAL'DEN ÇOK ONCE ZATEN GOZUKMUŞTU. şapka &iymenın ıcı de aışı da bıcımı de ozu de tutunmuştur Yarın tutucu partı başkanların dan b rı yanına bır de Kur an alıp (o da bır bıc msel davran ş ya) bır basın konferansı yapsa ve «Ben bundan sonra halkın sarıklı gezmesıni savunacagım ya da Azızlye fesi gıymelerini is teyecegım» dese gu'duru «onj su olrrcsı bır yana arkadon gelecek secımlerde cok oy ka, bedecekt r yerek doloşmak marıfet degıl elbet onu bır Anaaolu kasî basında on bsnlerce ınsanır <arşısmda yapmakt r marıfet olan Bıcımden ayrı anlam va da oz ve ondon ayrı bıçırr sorLnu dıye bır şey yoktur A? asagıaa ac Hoyacağım Bu konudakı temel yanıl Batı denen ef sane ülkesî qıymeernde bıle Bu değer e nn ıcı ozu alımak dururken dıstan gorun°n bıcımıer alnı /or Bu Bat anla/ışı bana ha n AmenlaDa yapılan ha,alı u ?ay ınscnlan fılmlerı var ya on ları arımsatıyor Yoktur boyle bır Batı Bu t pkı bu fılm eı yo oan ınscnlann yaptıgı gıbı ken kac tane sayabıhr' Bıcımsel clmo,on demokrası Oıur r r u ' Kımı hallerde bır oemo<rasın n C oz, an'am ycnını saglarrak to «bıcım» sorunu ooho da bu yuk bır rol oynar En cok bıl nei orneg 1 Ing lız demoKrasıs «B, cım» ıle «oz» aras ndakı ılışkı dılımıze pelesenk ettıgunız ol < HALKA RAĞMEN BENIMSETME* GORUŞUNUN KARŞISINDA HALKA UYARAK BEKIMSETME» SEÇENEĞI OLMASI GEREKIR. oriar ya gorseler de kavraya rr yorlor ya da kavrasolar bıle onlaı benımsemek stemıyorlar Ne var kı bu teohlerı elektro nık beyınde oldjğu gıbı deg I Ya kendılerınde oniara es ya da ustun b le saydıkları anlam lor oKfuouna ınanıyorlar Ya da bıcımı al rla«si b'iMann kendı zıldığını gosterır Bırcok ornek lerde de «blçımı yan nı almc dan «anlam», ya da «oz» yanı nı aln^aya kalkısmanın havan da su dovmek turunden sonuc suz bır gırışım olarak kalaığm goruruz Tuncay bu konuva değınırken «Halka rağrren bıcimsel Batı degerlerıni toplumo benımsetme olanağı yoktur» dıye a rele bır hukum verıp kendıs n ce Ataturk e ozgu olan temel «yontemı» yık p Ataturk «yone tımıını eleştırmeye gırecek kopruyu bır an once kurmuş o iuyor «Halko rağmen» temasın da dırenecek ılle Oida buyuk bır keramet var her halde Pe kı b r de «halka uyarak» benım setme seceneğı olması ç,erekır degıl m ı ' O zcman «Halka uyarak bıcımsel olmayan deger lerı topluma benımsetme olana ğı vor» gıbı yalnız anlamsız de öjl aynı zamanda olanaksız bır secenek sonucuna varmak zorunda kalmoyacak mıyız' nız kl haıka roğmen o'mayacak halka gore olacak Erkeksr kınalı sakallı kadınlar (her ıkı ulkede «cadır» denen) car şcf ıcınde oiacak Bıcımsel olmamaK ıcın de ya Şah m Sovaklı demokrasısı olacak ya da Zıya ul Hakkın b'cım denen hıc bır yanı olmayan reıımı De/ rım olmayı bır yana bırakın reform olsun oluyor mu b u ' Ataturk denen adam bunun ters ne gıtmif dıye o dıllere pelec s r k edılen laflarla Ataturk yon temını eleştırneye kalkmak m sıl dusunulebılır, anlamak ola naksız Halk yığınları bır ısyan giderek bır ıhtilâl oıle başlatabilir Halksız bır ıhtılal aktorsuz t yctro oynomak gıbı bır şeydir Ne var kı halka ragmen degıl de halka uyarak yonunu bulmuş «aevrım»ler o'ab id g ne tar h bızı ş mdıye dek inandırmış d9 gıldır O ceşıt devrımcılık anla yışı Rusya da Narodızm denei ronantık halkcılık anla/ışmdan gelmedır «Halka rağmen bıcimsel Batı degerleri» tutundurulaTaz savına ka'şılık ve onun dogrusu olarak soylenebılecek gnruş şu olabılır Toplumsal yapı ve degerler sıstemınde b r u/garlık alanından etkısı altına gırılmış olan başka o^r uygarlık clanının baslattıqı değışıkiıkiere «hatka rağmen ve I alk ıcin» yenı vonler verme 1 B j anlaTidakı değışmeıer su recının Batı uyparlığı alanınaa kı devrımsel degışmelerden b rcok 'arkıı \anıarı vardır B J ya.nız Turk devrımı ıcm değıl ta Petro zamanından başıayıp bır oevrım'p sonuclanan Sovyet o r neğınde Sun YatSen den Ma otsetunaa dek gelen Çın dev rımı, ve bugunun butun ucun cu dunya toplumlarının ıcmde bulundjkları devrimler ıcın ds boyledır «Halka rağmen» ogesı hepsınde var Mustafa Kemalden önce Bu bıcımsel denen turden aeğışmeler n nıcesı Mustafo Ke mal den cok once zaten gozuk muştu «Turkıyede Cağdaçiama> adlı bır yapıtımdan bunla rın yuzlercesı lıstelenebılır Burada en az bılınen (ve yne bu şapka konusu ıle ılışkılı) bır o'ayı anırrsatacağım Tuncay anımsayamaz fakat daha yaşlı olanlar ıc nde anım sayanlor cıkobılır Mustoîa Ke mal'ın o zamonın Kastannunu sjnda sapkayı başına gec rms «ınden once Beyoglu ndo kı mı gencler şapka gıye'ek dolaşmayo başlomışlor ve bu o zamanın bosınında yonsımı$ tı da Beyoğlu nda şapka gı "Halk yığınları bir isyan, giderek bir ihtilâl bile başlatabilir. Halksız bir ıhtilâl, aktörsüz tiyatro oynamak gibi bir şeydir Ne var ki halka rağmen değil de halka uyarak yönünü bulmuş devrimler olabıleceğine tarıh bizi şımdiye dek inandırmış değildir, gının kaynağı şudur Botı denen bır efsane ulkesı var Ora da eiektronık beyın kadar mc temrt ksel robot lar gıbı evlem >er yapan Batılı adlı yarat klar vor Bunca okıllı ınsanlarm ayr zamanöa buyurduklorı ve uv dukla'i «degerler» var şapko •tı Kafomızdo uydurduğumuz bır soyut Batı d r Batılı'nın kafasın oakı «Şoıkı da oyle Şapka orneğınde dırenmıyeyım uCo? bır orrek a veceksımz Daha o neml sını alayım Demokrası Me'e Tuncc/ bu konunun hoca s dır Bana Batı da demokrası pın bıcırrsel olmayanlarındon cude bırbırınden ayrı şeyıer de ğıldır Scplanılmış bır nansa gore Batı dedıgımız efsane ulkesınn uyesı olmayan uluslar (orneğıi Turkler) gozuken b c m yanlan nı taklıt edıyorlar gozukmeyen yanlan (anlamları) ya gormu lerındeki anlamlarla catışocagını bılıyorlar Kışısel ya da top umsal degerler catışıklığı ıcıne r'uşulmesı durumunu da duşL. ruyorlar Cıkış yolu arıyorlar o yolu gosteren b rı cıkarsa o na uyuyorlar Bu bıze «biçim» le b.rlıkte belkı ondan onre «anlam* yanı bulunduğunun se Pakistan ve İran Gercı bu ceşıt «reform» va da «devrım» cobaları olmamıs değ I Bıze ve zamonımıza en \akın orneklerı Pakistan ve Iran da b'Jİuyoruz Oyle bır reform ya da devrım yapacaksı Ardılların ürküntüsü Bu ogeye karşı Tuncay &ıbl bıl rıcı aydınlar arasında yoşa yan urkuntu Ataturk ten değıl onun ardılları olarok gelen b cımselcı demokrasıcılenn yarattığı urkuntuden gelır Bu urkuntu bır tarıhsel ıkılem karşısında olduğumu? duygu suru verıyor fakat onun ustjne yurumek gucunu kırıyor Yu karıda sozunu ettığım yapıtımda bırkac yuzyıl boyu buna benzer ve Mustafa Kemal'den cok once gelen donemlarde de goru muştur Hem daha acık olarak Ne var kı her seferınde «Alalım mı almayalım mı, alabillr miyiz, alamaz mıyız» tartışmo an surup gıtmıştır Ata turk «yonteml» acısından bunlardan farklılık ıkı noktoda ken dını gösterır kı ıkısı de tarıhsel ocıdan cok onemlı Bırıncısı o run ıkılem karş sında olumlu yargı ıle kalmayarak toplumun genıs bır kesıtını kapsoyocak olan değışıkl klere /ol acan aîılımı gosterebılmesı Ikıncısı bunun ona kazandırcıığı e'kenlığın etk sının genışlıği ve derınlığı kar şısında, olumsuzluk yanında olanların karşıtlığının mırıldanma ıle yetınmelen «Halko roğmen» oluş bu ışte1 Tarıhsel bır kılemı sonsuzluğa değın «o mu, bu mu'» dıye tartışmo luk sunden bızı kurtarmış olduğununun farkına varmakton kurtulamıyoruz bu ceşıt onlamı ka ranlık yargılar vererek Halka rağmen Batı duzeyıne cıkmak konusunda soracağımız soru «bıcımsel», «halka rağmen» olma gıbı anlomlarını acıklamaktan kacındığımız sorunlar değıl boşko devrimler yapılan yerlerde de o duzeye cıkma cabasının bulunulduğunu kabul etmek zorunda olmamızdır Onlarda bızde olduğundan farklı sonuclar o'muşso neden ve ne pahasıno o duze\e erışıldığını ya da yakloşıldığını saptomak zorundayız On larda da boşarısızlıklar olmuşsa yalnız şu «biçimsel» olmaktan «halka rağmen» olrroktan mı ılerı &elmıştır bu başarısızlıklar' Başka yerlerde başarı olmuşsa, bu «biclmselllk» yerıne «bıçimlllik» yuzunden ml, «tepeden inme» yerıne «tabondan gelmeıden mı ılerı gelmıştır' Batı ve Orta Avrupa ulkelerındekı devrımlerden başka devrımlerın hepsı o Batı duzeyi denen şeyın baskısı altında pot lak verdığınden hepsınde bu «bıçımsellık», «Botı duzeyi amoc lanması» evrensel bır yan olarak gorulur (Lenın ile Mao' nun bırcok sozlerını karşılaştınnız) Tuncoy ın doğru olarak «asıl onemll hedeftl» dedıkten yanlış olarak «Ataturk yontemi ıle o hedefe ulaşılmaz» dıye tanımladığı durum Turkıye'ye ozgu bır anormallık değıldır Yazısının buyuk parcasının gosterdığı gıbı, Tuncay'ın asıl amacı bu «yontem»den sonra o «yöne tim» dedıgı şeyın eleştırısıne gecmek ıcm bu kavramsal ve tarıhsel sorunlonn hıc bıri üstunde durmadon o yonetımın belırledığı yanlışlorının eleştlrıs ne geci/Or B J ışı yaparken kendısının ne kadar yanlışlıklara duştüğunu gosterme< ıcm bunları (en haffınden başla/arak) tartışmaya calışacağım Nejaî Uygur İnsanı . , soğan da ağlatır, güldüren sebze var mı?,; ı L Yalçın PEKŞEN «Ben sejirciyi güldüremezsem ölürüm herhalde o zaman. Ancak kahkahaları duyduğum zaman rahatbyorum.» eıat Uygur u «Uç perdelık Jozefinll komedı Napolyonvu oynadıgı tıyatrosun da bu auk Kulıstekı kucuk odasında sanot adına ne varsa tümuvle uğraşıyordu Coğun luğun salt tıyatrocu olarak bıldıgı Dygur bu odayı kendı ycptığı tablolarla donatrnıştı Resmın dışında butun uğraşları (karıkatur, yazı, tiyatro, sinema ve televızyon) hep gu1durü ıle ılçıiıydı «Siz sorun ben sulandırayım» dıye başlayar konuşmamız şoyle gelış tl. Ben her zaman soylerım Bı z m nesıek yalancılık mes eğıd r Aslında hıc kolav gu1me,en bır ınsanım Ikı saot ıc nde sahnen n d şında mıza1! m /OKtur ben m Pekl slzl gulduren hlc blr şey yok mu? Ked lere cok gulu/orum ben Arka tarafto bır arsa va 20 25 tane <edı dotoşır bağmr Bağırdı mı ne e cok gjlu,orum Adam /anık Kış gecesı zamparalık yapacak bas bas bağırı/or Kedı esprıs ne cok gu'erım nedenss Bu işl zevk için ml, yoksa para ıcln ml yapıyor sunuz' Para/ı ne yapayım ben ,ahu Ben seyırcıyı guldureme/e/iTi herhalde olurum o zaman Ancak kahkohalan j j ' d u ğ u m zaman rahat lyorum Para h c onemlı değıl Ben hergjn etlı yemeT lckl cmem Para var d /e yaşamı•nı degıştrmeTi Benım ıcm seyırcın n kahkahası herşeydr NEJAT UYGUR SAHNENIN DISINDA «CIDDI.. BIR ADAM (Fotograflor. Erdogan KOSEOGLU) N Yanı sonatım halk lcm. Bu arada şunu da soyleyeyim, benım yaptıklarımı sanot olarak kabul etmeyenler var Halk kendısıne yokın seylen yapan ları tanıyor, gelıyor goruyor. Sonra güluyor artık Oyunlarınızda ezlk Insan ları canlandırıyorsunuz. Ezlk Insanlara neden guluyor halk? Bunu nasıl oçıklıyorsunuz' Ben vasotın cok oltmda Bir komedyenın ılle yuzünun komık olması şart cieğıl. Ezık lık esprı ıle bağdoştırıldığı 7a rran gülduru ortaya cıkıyor Sağolsun bazı arkadaşlar var Çeneyi cıkartarak, burnunu şoyle yaparak falan sahreye cıkıyor Buniar basıt avantaı lar Onemlı olan esprıdır. Esp ri sağlam oldjğu zaman g j l me daha cok oiuyor Guldurmek zor mu, kolay mıdır slzce? nın arkasında bır delik var Buradan bakarım sahneye cık madan once Dıkkat etmışımdır, hanımlar, cocuklar genellikle rahattır Fakat babaların yuzlerı asıktır genellikle Adam trans halınde Bonosu gelmış odenecek Veya ev kı rası var. Su bu hayat kavga sı ıcmde yuzu asık Bu kadar ışı gucu ara«;ında bana kahkaha satın almaya gelmış Işte ben bu adamları guldurdü ©nteresandır. Benım butun ıdealım pılot olmaktı Orta okula başladığım zaman Turkce hocam okulun verdıği tem sılde rolu benden aldı yapamıyorum dıye Senın kablı yetın yok dıye Sonra Canakkale'de buldum bu hocayı, bır turnedeydım Anlattım boyle boyle. Ağladı adom. Yetenek sorunu olsa sülalemde yok boyle blr şey. Oğullarım var. Onlar da sevmıyorlor tıyatro nusunda Sonra seyırcı benı gorunce gulmeye başlıyor Bu b r ılluzyondur Halkla arcmda kopru kurmaK Ben sanatı se/ırcı ıcm yaptığ ma nam/orum Adam bana «ne anasının gozu adam» dıyor Sahnedey m ben duyuyorjm Laubafıiık dıye so/lenıyor bu O/sa yakın hıssedıyor adam bana kendını Blr guldurü ustası ola Konuşmamız b tt kten sonra U/gur un «uç perdellk Josefınlı komedlsi» Napolyon u zled k As'mda «Goldoni»n n «Yalancı» adıı pıyesınden uva r anan bu o/un S cılya Napolı gıb Italyan kentlerınde gecTesıne karşın Kazanova dan Napo'yon a kadar her ulustan unlulerı, hattâ IstanbJİ dan goruntulerı ıcerıyordu Romeo adlı Italyan asılzade ıle uşağı Bonapart (Neiat Uygur) arasında şöyle konuşmalar gecıyordu örneğınRomeo Bana bok Napolyon blr daha boyle blr şey yaparsan sana blr vururum, ağzın blr yere, burnun blr yere gider Kafanı kırar, gozunu oyarım. Bonapart Ne zahmet ed'yorsun abl. Vatan Coddesıne bırak kafı. Ronnao H* olacak orada? Nasıl gulduruyorsunuz? Guldurmek icın bu sıralarda en cok polıtıkacılardan faydalanıyorum Hakaret yoluyla değıl Buna cok dıkkct ederım ben Sonra vatandaşın sorunu bana cok faydalı bır esm kaynağı oluyor. Basından cok faydalanıyorum Orneğın gecenlerde gazetelerdo «mezarlık bulunmuyor» dıye bır haber okudum Cıddı bır haber Bunu hemen oyunuma esDrı olarak koydum, kullanı yorum Boyle guldurüyoruz ış te. Seylrci genellikle sizl gö rur gormez, doha hiç bir şey söylemeden gulmeye başlıyor Bunun nedenl nedlr? Benım tarzımda güldürmek seylrci ıle kontak kurmak tır Ben buna cok inanıyorum ! «KEDILERE ÇOK GÜLUYORUM BEN. BAĞIRDI MI HELE ÇOK GULÜYORUM. ADAM YANIK. KIŞ GECESI ZAMPARALIK YAPACAK, BAS BAS BAĞIRIYOR. KEDI ESPRISINE ÇOK GULERİM NEDENSE.» «MAHALLENİN DELISÎ, HAFİYENIN DELISİ GİBI KAVRAMLAR VARDIR. ARKASINDAN CART MART ÇEKERLER. İŞTE 0 CART CEKİLEN ADAM, UMULMADIK BIR ŞEKILDE CART ÇEKEN ADAMLA DALGA GEÇERSE, HALK BUNA ÇOK GULUYOR.» ! ! | Bonapart Nasıl olsa bır mmlbus gslır benı o hale sokar. işte bu yuzden oyunun sonunda Goldonl mezarından ka'kıp, sahneye gelıyor ve oyununu bu duruma getırdığı ıcm Neıat U/gur'u vuruyordu Uygur kanlar ıcınde yere serıl rken hâlâ şoyle konuşuyordu «Oyununu bu hale getirdlgım İçin Goldonl beni vurdu Adam haklı Ama şimdl Şeks pır'in de mezarından cıkıp, Devlet Tlyatrosunda Otello'yu sahneye koyan adamı vurması lâzım » YARIN GAZANFER ÖZCAN yaşamış bır oılenın cocuğuyum O zamanın şartları altında bız üc kardeştık Babam oldukten sonra hayatımı kazanmak ıcm cok cektım Ço' ezıldım Şımdı bu ezıklığın ıntıkamını alıp bunu guldüru yoluyla seyırcıye verıyorum Ez'klıkte acıma ve güldürme vardır Ne kadar goddar oluı SÜ olsun elı kelepceit bır aaa ma acırsınız ÇZnkü ezıktır. A na ben gülüncluğe karşıym Yan ağız burun horeketlerı/le guldürmeyı kabul etmiyorum Zordur, ınanın zordur Önce seyırcıyı tıyatroya IOP lamak lazım Mesela bız bu akşam Romeo Julıetı oyro sok, seyırcıyı ağlatmak o ka dar kolay kı Arkodan Şekspır haydı herkes ağlasın Güıdur rt ek oyle değıl Laurence Olı uer gelmış bır palyacoya «Sı ze cok guluyorlar» demış Ku cuk gorüyor adamı Ağlamoyı yeğ tutuyor Palyaco şoyle ce vap vermış «Insanı soğan do oğlatıyor. Ama gulduren blr sebze var mı?» Burada perde ğum zaman rahatlarım Kadın ları, cocukları guldurmek kolay. Onlar rahat zaten guler ler. Ama adam dertlı Onu gu durduğunuz zaman parasın odemışsınız demektır Bazer mrkac dakıka beş altı dakıko nalk gulmez O zaman ızdı op cekerım ben Aşağılık du/ gusu falan gelmeye başlor. Guldurmenin doğuştan bir yetenek sorunu olduğuno ınanıyor musunuz? Buna Inanm yorum. Cok yu. Guldurmek Içln halkın eğilimlerınl saptamak yolunda calısmalarınız oluyor mu? Şunu saptamışımdır Vahalienın delısı, hafıyen n delısı gıbı kavramlar vardır Mahallenın delısı vardır Ar kasından cart mart ederler Şımdı o cart cekılen adam umulmadiK bır şekılde ca r t ceken adamla dalga gecerse halk buna cok gulüyor Bu bır saptarradır guldurme ko rak tanınmak özel yaşontınızı etkllıyor mu? Etkılı,or tabıı Şaşırıyorlcr benı gorunce Gecenlerda b r kırtasıyec arkadaşıma gıt t m Oradai resım malzemesı falan alı/orum B,r rruşterı gelmış «Aaaa Nejat Bey sıze hic yakışmıyor» dedı «Suratınız hep asık Bir şeyler yapın dıye ıkl saattır bakıyorum, herkesten daha cıddısinlz valla» dedı Gerce<ten ti/atroda kı kara<ter mle dışardakı ka rakterımı bır aroya getırmem YARIN: Osmanlı Devletinden Cumhuriyete Geçiş