Katalog

•BDULCANBAZ TURHAItf SELÇUK KOcAH uyTüN &ifc EMNÎ^cT (îİj . OMuiiktl MOL ETHft Kara Yazgı Yazan EVELYN VVAUGH Çeviren : NiHAL YEÛiNOBALI 5 2 împarstor gdğsü kabararak «Gorüyorsunuz ya,ı> ded! «Bte ıva'lılara daha sımthden bır çok konularda kendı ışlmizi iımız görmeyi öğrendık Yakında Modernizasyon Bakanlığı liç ıhtıvacımız kalmıyacak Yok, byle demek istemedim, BaSız ölünceyedek benım dostum ve danıjmanım olarak kaksın » Bovlece Seth'In yemek lıstesi Courier'ın matbaasına olduğu gittı basıhp paket edllerek gen geldı Çagın kartlan geren guzeldi Kaymak gibı kâğıda basılmış, kıyılarına gümüs çekılmiş. uçları Ezanya'nın ulusal renkleri olan alh yeşilurdelelerle süslenmiştı. Lfstenin başmda d» altın kabartma taç resml duruyordu: IS MART nya împaratorluiunun tnrilir Hayvanlaruıı Konıma Dernegl Onunına \crdlfc1 Şölen Sunulıetk Yemekler Lffttesi VtTAMtN E Konserve sardalye Baharatlıhindi kızartması VlTAMtN B VtTAMtN F Sıjır rosto Muhallebl ve sutlaç VtTAMtN C VtTAMtN C Fırında domuı Kahv* VtTAMtN D VtTAMtN H KOVBD söfüşiıyle sofan .,... Seth kıvançla. .Tipık bfr Ingılız menüsü.» diye ellerM Fturdu «Boylelikle büyük ımparatorluğunuza karşı duyduı hayranlıgı belırtmek fırsatını bulduğum içm de mutluı » ŞÎLÎ'DE DEVRİM VE KARŞI DEVRÎM 1970lerde zaman her verde olduğundan aaha hızlı ışledı •?! lı'de Araştırmacılar daha Halk Bırlığı koalısyonunun başkan adayı Salvador Allende nın sazandığı 4 eylul 1970 seçımlerını ve bu seçımın getırdıği sonuç lan çozumleyemeden yırmıncı juzyılın Hıtler Almanvasından sonra en kanlı rejımlermden bi rını buldular karşüannda. Tum iç ve dış gerıcı güçler Şılı'de ekonomık ve toplumsal sorunların emekçı kıtleler yaranna çözülmesıne ancak üç yıl tahammül edebılmışlerdı Bu uç yıl gıbı kısacık süre içınde sıyasal hteratür bu deneyın yorumlanyla doldu, taştu Banları tümuyle reformist olarak değerlendırdıler Allende'vi, «er geç ıflas eder» dedıler Bazı ları da onun başansını parla menter yoldan gerçek demokrasımn kurulabıleceğınm kanıtı olarak yorumladılar, onu geldlgı tüm koşuHardan soyutlayarak ve programına hatta slogan larına bıle bakma gereğını duy madan kendılenyle özdeşleştirdi ler Kımı Şılı'de ordunun demokratık bır gelenege sahıp ol duğunu, bu nedenle Allende nın şansının büyuk olduğunu one sürdü Kımi ise daha seçımlerden hemen sonra darbenin yapı lacağını ve Allende'ye başkanlık koltugunun bir gun ıçın bıle ol sun teslım edılmeyeceginl savundular Zaman her ıkı savı da yanlış çıkardı Ancak biz bu savian şımdılık bır kenara bıra kalmî ve Şili'nîn •tarıhıne vfc 1970'te ulasmış oldugu ekonomık ve toplumsal yapıya bir goz ata lım Atillâ AKSOY Amerikan sermayesi 1920'lerden sonra Şili'de nitrat ve bakır madenciliğini, elektrik uretimînî, tramvay ve telefon şebekesini, demir ve çelik sanayiini tümüy!e ele geçirdi. Şili Hava Kuvvetleri 1932 yılında yönetime el koyarak, ülkeye «100 günlük sosyalizm» deneyini yaşat tı. Ancak sol güçlerin bu ilk iktidarına, ordudaki tutucu güçler son verdi. merkezıyetçılık ve bürokratl» min karşısında, uzlaşmacı reformist tutumundan orürü İkınci Enternasyonal e \ e salt So\yetlet Bırlığı'nın ulusal çıkarlannı dog matıkçe savundugu ıçın Uçüneu Enternasyonal'e karşı» olarak nıtelıyordu Bunu ızleyen yırmi jnllık süre Silı ıçin tutucu ıktıdarlaıın ül keyı giderek daha fazla dıs borçlanmaya surukledıklerı, zaman zaman da kıtlelerin tepkilerml baskı yontemlerıne başvurarait sındırdıklen bir donemı sirnge ler. Tutucu egemen guçler ılk kez 1958 seçımler'nde solun yenıden bır alternatil durumuna geldıgıni gordüler. Halk Cephesı nın bundan boylekı tüm seçım lerdekı Başkan adayı Allende çoi az bir oy farkıyla Allessandn'yc yenılıyordu Ancak Alessandri'ruı ücretler dondurma yoluyla enflasyonu ot leme ve büyük toprak sahıplerı nı hoşnut tutabılmek içın toprai refonnunu hasır altı etme sıya setlerı ne enjekçı kıtlelerin, nt de sanayı secrnayesının hosuns gidıyordu. 1964 seçimlermdı Hrıstıyan Demokrnt Partı'mt adayı Frei «OrgurlüK içinde dev nm> sloganlanyla ıktıdara geli yor ve bu tanhten ıtıbaren Şılı de sosyal • demokrası ıkıli tarıh sel gorevını üsleniyordu: Basts toprak relormu gıbı gırısımlerl* tanm sanayi çelışkısıni ildncls lehıne çozmek ve kjtlelerden ge len tepkıleri üımlı bır sıyasetlt başka alanlara kanalız« etnıek Ancak Frei yönetımı altı yıllıi ıktıdar döneminde bunlan başa ramadı. Alınan bırkaç antıtekel cı tedbir, gbstermelik toprak re formu uygulamalan örgütlU ış çı, koylti ve memurlann yukse len taleplenni yumuşatıcı etkln Ukte değüdl. 1970 yılında sadec< kırsal alandakl grevlerin sayısı nın 1580 ve toprak işgallennır de 456 olduğunu soylemek tepki lenn yoğunlu^unu sergılemey< yeter «Özgürlük» sloganlanyla u basına gelmış Freı hükumeti bı kez baskı yöntemlenne glristi Amerika'nın danışmanlığı ve yaı dımıyla salt ogrencl ve emekç kesımın direnışlerınl bastırmaî amacıyla «Grupo Movıl» adlı bı polıs örgutü kuruldu. Ekonomık planda ıse, enllasyo na yolaçan dış borçlanmanın dı çında hiç bır çare uygulanmıyor du. 1967'de sadece ABD'ye olaı vadesı gelmış borçlann toplam 1 mılyar 600 mılyon dolan bu! muştu. Aynca tum yatınmlarıı uçte birı doğrudan yabancı ser mayeye aıttı Bu oran petrol da ğıtımında yüzde 100, kauçuk vı lâstık uretımınde yuzde 95, kım ya ve metal sanayıınde yüzdı 6O'ı buluyordu. Uygulanan siya set bızzat Hırıstıyan Demokra Partı ıçmde de bohinmelere yo açtı Bunlann içınde en önemli sı olan ve daha çok partmiı gençlik kesımlennden gelen bı fraksıyon, MAPU adı altınd< Halk Eırlığıne katıldı. 1970 eylül seçımlerıne gellndJ ğınde Şili'de ekonomik ve top lumsal gorunüm Frei iküdar Içm hıç de ıç açıcı değıldi îşç sınıfının örgutlenmesi ozellıklı liman ve sanayı keutlerınde ta mamlanmış, kırsal alanda da de rınleşen çelıskıler ve Halk Bırlı ğı partılerının etkın çalışmalany la koylülerin önemli bır kesım radıkalleşmış ve sonuç olara! solun kıtle tabanı büyük ölçudı genışlemıştı. Bır oaiima Fre bu radıkalleşmeyı kendı ellenylı hazırlamışti' gerçekleştıremeyeö ğı sloganlarla kıtlelenn ozlemler nı su üstune çıkararak 1970 seçım konuşmalaruun bi rınde bır Halk Cephîsı S5?cusu donemı şöyle dıle getlnyordu «Freı yönetımı Şıjı de kapltalız mı dıktatörlüğe başvurmadar modernleştirme gırişımlerının er son deneyıdır » YARIN: ALLENDE DEVIET BAJK4HI SEÇiliYOR VtTAMtN A O akşam saat sekizde Mildred'le Sarah şolene katümak e saraya geldiler. Hele şukur, elektnk fabrıkasında bir B olmadığından o gece ışıklar yanıyor ve ana kapının üalekı rengârenk ampüller çevreye bır yeni yıl bayramının ısıni saçıvordu Merdıvenın basamaklanna parlak renkU dıhm muşamba serılmıştı. . T a k s ^ r gelıp durdukça,, on ÎŞ kadar uşak, konukları tearşılamak üzere koşusuyorlardı. Konuklar çeşıtlı gıyımlere bur\ınrmıçlerdı. fömllert • UrUfor >dı Ceketlerın bazılarında eskı dıplomatlardan kalma y« îşınlma şerıUerle madalyalar goze çarpıyordu. Çızgili lpekı >anılma >er!ı entan \e maşlahlarıjla gelenler de çoktu. tk: Ingılız hanunı taksıden ındıklerl zaman, terasta oturta olan Muhafızlar bırden ayağa fırlavıp ateş açtılar vm miarın odünu patlattılar Oysa bu, Ingılız leydılerıni karnak ıçm japılmış ozel bır jestten başka bır şey degıldi. Ikıncı terslık para konusunda çıktı Taksi şoforü Bayan ıred ın uzattığı gıcır gıcır banknotu nedense almak isteme e aralarında bır tartışma başgosterdı Neyse ki Muhafızla tuzbaşısı bır mahmuz şıkırtısıjla yanlanna koşup soförü en tutulüavarak tartışma\a son verdı Sonra yüzbaşı leyre dondu, bır kaç el işaretıyle duruma uzuldüğunü, terbiı şoförü h'g geçıkmeden astıracağmı behrttı. Ana salon şıkır şıkır ajdmlatılmış ve daha şımdıden kala*tı Ezamanm jerlı sos\etesımn bellı başh kışılerı ergelmışlcrdı Yenı ımparatorun çıkardığı ilk fermanlardan yuksek mevıiıdekılerın Avrupa usulü gıyınmelerini zoruncılmıştı Bu kışıler ancak bu gece jenı gıysılerıni giyip boy ermek fırsatına ka\uşmuşlardı Salonun dort bir yanında umyan'ın çabasıjla fraklar, kolalı gomlekler, beyaz eldt er, pınltılı kol duğmelen, boyun baglarıyla bezenmiş ağır ı Ezanja'lıları gorebılırdınız Alısılmadık gıyımleri onların •anışlanna da bambaşka bır \ekar katmış gıbıydı. Çorap pabuç gıymeyı es geçmış olanlarm sayısıysa pek azdı. Hanımların gece elbıselerınde çarpıcı renklere rağbet etîiı gozden kaçmıjordu Zehır jeşıllenyle acı morlar üzee dev<" kuşu tuylerı dalgalanmakta, pul serpırutlerı pınllaKtayaı Levdı Boaz Kahıre'den yenı getırttıgı açık sırtlı tuvaletmln xıe dedelennd3n kalma paha bıvılmez takıların ıhtışamıru ılemıştı Mhomala Düsesının o kabarık, kıvır fcıvır saçlah uzennde aşagı yukan ıkı kılo çeken, som aitınla kan taları yapılma bır taç vardı Barones Batulle'nın, tavus tuyü ısı tuvaletının çıplak bıraktığı şahane omuzlarıyla sırtı başbaşa ve de rengârenk do\me kaplıvdı. Bu şaşaanm yanında şerel konuklarının gıyıml pek sdnuk jordu doğrusu Saıay Nazırı onları salonda gezdırerek Bayan Mildred'ınMndaha 1yı olmayan bır fransızcayla herkese tanıştırdı Ikı köle tepsıler ustünde brendı kadehlen dolaştırıyorlardı. ılız hanımlan ıçkl almadılar Saray Nazın telâşlandı. Sayın lıler vıskı mı ısterlerdı kı' Öjleyse hemen . Yoksa birer •r' TARİHSEL GElLŞiM Bavan Mıldred «BeveJendı » dı>e kaşlarmı çattı O kotü ısızcasıyla «Şunu anlamanızı ısterım kı bızier hiç bır ıçkıye ımızı surmeyız » Bu sozler çevredekilenn uzennde derın bır etki bıraktı. zlarını sUrmedıklerıne gore Ingılıı leydılerı ıçkılennı başka ian mı ıçivorlardı acaba' Vav canına' Alımsız sevımsız kardı, gene de Ezanya sosvetesının bılmedığı şeyleri bıldıklerl aşılıyordu Bu sozlenyle hıç bır zaman hıç bır şey ıçmedıknı soylemek ıstıyorlardı belkı de Oyleyse çok ekonomık, ktılışlı kanlar olsa gerektı Saray I\azın ıçten bır ılgıyle, «Sızm ulkenızdeki atlarla develer de sizın gıbı mıdırler'» e sordu Neyse kı tam o sırada tmparatorun ıçen gırmesıyle herkes tu Seth karşı kapıdan ıçen gınnış \e kendısı ıçin hazırlaı •suksekçe, açık locadakı tahta oturmuştu Ezanya'da Avrupa usulu sarav etıketı ve protokol daha yeyenı oluşmaga başladığından once bir duralama oldu Saloncıler utangaçlıkla onlenne bakıjor, bır yol gösteren beklıyordl ' i ı j ' ' i ' ı " (DEVAM1 VAB) ( 1541 yılında Şılı'yi istılâ eden tspanyol ordusunun komutanı Valdıvıa Kralına şu mesajı göndenr «Sızı temın edenm kı haş metmaabım Antıller'ın keşfınden bu yana bdyle bir toprağın esıne rastlanmamıştır Yenı fspan ya'dan daha kalabalüc, daha ve rimlı, fevkalâde ıklımı olan, çok zengin altm madenlenne sahıp bır ulke. Tek eksığı lapanyollar » Lâtın Amerıka 16 yuzyıldan 19 yuzyüm sonlanna dek Avrupa'da kapitalızmın gelışmesine katkıda bulunduktan sonra 20 yuzyılda da Amerıkan egemenli ğinin en büyük sömurü yatağı nı olusturmuştur Şilı bu genellemenm dışında değıldır O da uç yüz yılı aşkın bır süre Ispan yol egemenlığı altında yaşarruş ve nıhayet 19 yuzyılın başlannda sıyasal bağımlüığını sarsıcı gelısmeler baslamıştır 1811'de toplanan ılk ulusal meclıs ve 1812 de ılan edüen ılk Anayasa bağımsızlık hareketının ılk somut sımgelerı olarak nıtelendırı lır Ancak sıyasal bağımsızlığm tam anlamıyla elde edılm^sı 1818 yılına rastlar Bundan îıemen sonra hızla Ingıltere'nın PKO nomık egemenlığı altma gıren ülke, 20. yuzyılda da ABD'nın siyasal ve ekonomık alanda In gıltere'ye ustun gelmesıyle venı bır etkı alanında bulmuştur ken dmı Şili'de dış dünyaya Açılmanm yenılığı karşısında mod'.Ti top lumsal sıraflar \e bu suıtflan temsıl eden sıyasal kurumlar m sanı şaşırtacak olçüde UZIJI bır geçmışe ^ahiptırler. Funların ba şmda Ingılterenın cgetnenlık a'anına gırılmesınden 'ıemen sonra benımsenen parlamen;er stem gehr Aslında Şılı'ye «En uzun demokratık gelenege i<ihıp azgelişmiş ülke» denmesm n nedraı budur Bununla bu ıkte ısbırlıx çı tuccar, buyuk toprak sah.olerı ve kılısenın egemenlğı altındakı bu demokrası bıle sık sık kesm tn e ugramıstır Bunlardan ır:r cısı 1891 yılında Bassan Balr^aceda nın onderlık jttıiı bagırasızlık hareketınden urken guclerın ulkeyı sekız ay suıen oır :ç savaşa ıtmelerıvdı Bu savişın temelde Sıh haİKijla ulkenın sa dece nıtrat sanayımdekı jatınrrları 40 mılvon sterhnı aş<m Ineı lı~ euçlerı arasında olduğunu be lırtmek gerek İç savaş sonunda Çağdaş kapitalizme özgü toplumsal kurumlar Şili'de çok uzun bir geçmişe sahip HIRİST1Y1N DEMOKRAT FREt 1964 seçindorisde «Ozguriuk sloganıyla i?başına geldi ve fllkeyl • yü yönetti. intUıar eden Balmaceda bundan beş yıl oncekı seçım konusmasında mılhyetçılık anlayışırıi şöyls dıle getirmıştı «Eğer hiı îe, Ge orge Washıngtonun ızınde yabancnarın kı dana gelışmış vc daha mukemrnel de olsa yerll tırunumuzu tuketmeyı yetlersek, eğer çıftçımız, madencımız, lrnalâtçımız Şılı maü ale*ler ve ına kmalar japarlarsa , "gcr bız sanayı emekçısım ar+an hılnenne orantılı olarak oduilendınr sek , eğer devletımıa sirvetırun bır bolümunu ulusal sana\nn korunmasına ayınrss Bu takdırde çalıskan ve şerefli halkımızın en büyuk arzusu yenne gelecektır Kendımızı bağımsız olarak yaşatabılmek ve donatabılmek » İç sa\aşı ızleyen otuz yıllık sü re parlamenter sıstemın ;eniden kurulduğu ve kapıtahstleşmeye hız venldığı bır donemı olojturdu Özelhkle îspanya ve Itiilya'dan goç eden ve anarko sendıka lıst gelenege bağlı ısçılenn OÎIGÜ luğunde sendıkalar ve ıçlerınde Marksıst goruşlere dayananlann da var oldugu sol partıler KUUI du Daha 1906 yılında ı'k '%; adavı Luıs Recabarren pırlaınento\a seçılme başansını clde e f tı. Işçılerm ozellıkle kuzevdcki a adencüık bolgelennde yogTi bır bıçımde toplanmış olmalan bır vandan bolgesel eşıtsızlığl vansınrken ote vandan da ışçıltım sıjasal etMnlıklennı arttınvorau Daha asrın başmda hız ks^anan sınıf mücadeleleri. öıeUıKle cmek çı kıtlelerin ikl yönde sürdürdük lerı dırenıste belırlenıyordu. Bun lardan bınncısıne ornek clarak 1903 yılında Valparasıo lıman ışçilerinın Ingılız GemıclUK Şırketı'ne alt gemilere yukleme j,apmamalan ve bu tutumlannı hukumet kuvvetlenyle çarpışarak otuz olü vennceye dek stırdurmeleri gosterılebılır Mucadelerın ikınci boyutu emekçılenn y»şama standartlannm yukseltı'.Tiesı ya da en azından duşurutaesının onlenmesin» jonehktı 19C5'te ithal edilen ete konan jeri vergıyı protesto amacıyla lşcılerın yaptığı yuruyuş 48 saat :çersınde 400 kışınm vurulmasıj la sonuçlandı 1906 da Antatogasta' da maden işçılerının çaltşma koşullannın duzeltılmesı ıçın >ap tıklan dıreruş 150 ışçınm oldu rulmesıyle bastınldı Bu 'mıcade leler sıyasal duzeve 1912 yılında Sosvalıst Işçı Parusı'nın sun»lması ve 1921'de bu partınm kendmi Şılı Komunıst Partısı olarak ılân etmesıyle yansıdı. Bu arada patlak veren Bırıncı Dünya Savaşı nı bınlerce kılomet re uzaktan seyredıyordu Şüı An cak sa\aş sırasındakı bır olay, sentetık nıtratm keşfı Şılı yı belkı de savaştan venık çıkan ülkelerden daha guç bır duruma ıtti Ihracatının ve mıllı gelirinın yannndan fazlasmı nıtrata da\andıran ulke tarıhının en ağır ekonomık bunalımını bu dönemde yaşadı. Yuzde 20'ye varan lşslzlik oranı bunun önemh göstergçlerinden btn sayılablhr. Savas bır baska sonucu daha doğurdu tilkede. tngllır egemenhğının, yerını hızla Amerıkan egemenlıgme terketmeaı özellıkla 1920lerden sonra Amenkan sermayeaı nıtrat ve bakır maden cihğinı, elektrik üretımini, tram vay ve telefon şebekesini, demır ve çelık sanayuni bütünüyle ele geçırdı 193O'da ulkedekl 730 mıl yon dolarlık Amenkan yatınmlan ulkedekı toplam yabancı ser mayenln yuzde 70'ıni oluşturuyordu Bu rakam 1970'lere dek sıirekll bır artış gösterdı Şılı'de demokrasırun kesintı lere uğradığından yukarda soz etmıştık 1924 eylülünde bu ksz başkaldıranlar doğrudan askerlerda. Mılletvekıllennm maaşlan arttınlırken orduda da maas artışmı ongoren kararnamenın rededümesı bır kaç saat ıçındo askerlenn meclısı ışgal etmeterıne yol açtı Ancak kurulan sağcı askerl yönetını be? ay Içınde bu kez General Ibanez önderlığınde daha lıberal bır askeri gruba yenni terkettı tbaner 1925 Anayasası ile lavıkliğı. müterak ki \ergi sıstemuıi ve 21 yaşından buyük, okuma yazma bılen erkeklere oy hakkını gettrerek sıva set sannesmden bır sure ıçm ajnldı, yenne 1970 seçımlermde Allende'nm en buyük rakıbı Allessandn'nın babasım getirerok. Bunu ızley«n yülar Ibanez'ın içinde derrin» yönetıml yenıden ele alarak dıktatdrlüğünü kurması, ancak 1929 Dunya Bunalımınm Şıh'dekı etkılerıne dayanamayarak ıstıfa el> mesıne tanık oldu Ibanez ın duşuşü ulkeyı tam bır sıyasal bunalıma ıttı Onoeş aylık bır surede uç Başkan değıştı Şıh'de. Nıhayet 1932 hazıranmda Şıll Hava Kuvetleri yönetime el koyarak ulkeye «100 gunluk sos>alızm» deneymı yaşattı. Ancak ordunun tutucu guçlerı yenıden devreve eırdı Bır kez daha Alessandn başkanlığında, ama eskısınden çok daha sağcı, bır yoretım kuruluyordu Aralannda, henuz bır tıp ogren'"isı olan Salvador Allende'nm de bulunduğu kuçuk bır oğrencı ışçı grubu darbeyı protesto etmekten tutuklandılar. Şılı'de sol guçlenn ıktıdar olmasının tek ornegı bu değıl 1938 de de Komunıst, Sosvalıst \e Radıkal Partı nın bırleşmesıyle kurulan Halk Cephesı seçımlen kazanarak dort vılük bır ıktıdar donemı yaşadı Sosyalıst Partı'nm kurucularjıdan Allende, hutümette Saglık Bakanlığı gorevını jolrutru Denılebılır ki bu, Şılı'de ılencı guçlerın anU faşist bır cephe oluşturarak elde ettıkleri ılk buyuk başandır Bu bırleşme ıkı buyuk ışçı sınıfı partıslrnn aralarında buyuk ıdeolojık farklar bulunmasma karşın gerçekleştırılmısU. Komunıst Parti Üçuncü Entemasyonal'e bağlılığını açıklarken, Sosyalıst Parti kendismi «layık; HFFANY NEFS 8JP GlBlT GARTH PAMELE.Ç VETEE. PEIERABaP OÖVÜP \ 3UKİZ EVE /yti ? ŞAOAP IÇMEUTIM CS£B CeSuBETTN JM2U •ts.