Katalog

(Anıtkabir) nasıl süslendi? Bu gttzel eseri süslemek için yıllarca çalışmış olan bellibaşlı sanatkârlarımız "Cumhuriyet,, e neler anlattılar? AnıtK>birin mimarî kıymetinden başka, daha doğrusu onunla beraber, bir de sanat tarafı, artistık cephesi var. Bu büyük eserin vııcude getirilebilmesi için bir çok Turk sanatkân aylarca çalıştılar. Ve bu bakımdan AnıtKabir, bugünkü Türk plâstik sanat ve mimarisini topluca gösterecek olan ei büyük âbidedir. Bu büyük eserin içinde bulunan sanat eserlerini dört sınıfa ayırm»!r mümkündür: 1 Heykeller, 2 Mozaikler, 3 Fresk diyebileceğiraiz tezyinî motıf'er, 4 Yazılar. lar yaptırılmadı Bu iki mevzudan vazgeçildi. Bu müsabakada kimler, hangi mevzulan kazandılar? Ben, Sulh, İnkılâb, Misakı Millî ve Müdafaai Hukuk mevzularında dört birincilik aldım. Zühtü Müridoğlu da, Zafer, Mehmedcik, tstiklâl ve Hürriyet mevzularuıda dört birincilik aldı. Hüseyın Anka Özkan, girişteki iki grup heykel ile aslan heykellerini, yani üç birincilik aldı. Sakarya müdafaası mevzuundaki röliefi İlhan Koman kazandı, 23 Nisan mevzuunda birinci seçilemediği için ikinci gelen Hakkı Atamoğlu bu mevzuu aldı. Kenan Yontunç ise, hitabet kürsüsü ile bir birincilik ve kendisi ikinci gelmekle beraber birincisi seçilemiyen bayrak diıeği mevzuunu aldı. Bu müsabakada kazanan heykeltraşlar yalnız 1/1 mikyasında alçı modelleri hazırlamakla mükelleftiler. Bu modellerin âbidedeki yerlerinde taş olarak oyulması işi, aynca, proje sahıbi heykeltraşlarla Italyan, Fransız, Avusturya ve Alman heykel yontucuları arasında eksiltmeye konulduProjedeki Türk heykeltraşlanndan kimse taş. işile meşgul olmadığı için bu eksiltmeye Türk heykeltraşlan arasından yalnız ben girdim ve İtalyanlarla müştereken işi aldım. Böy lece, kendi eserlerimi taşa geçiren tek Türk sanatkân ben oldum. Bütün bu işler ne zamana kadar sürdü? 15 ekime kadar. Yalnız bu mevzuda şu hususu da belirtmek icab eder ki, buradaki heykellerin mimariden ayn olarak mütalea edilmeleri imkânı yoktur. Bunlar, mevzu ve hakıkatteki manasından önce mimarî birer motif olarak mütalea edılmiş ve ona göre hazırlanmıştır. Meselâ, röliefler duvara tek plân üzerine yapılmış ve perspektiften kaçınılmıştır. Bu suretle duvarın kütle bütünlüğü muhafaza edildi Sonra kıyafet bakımından da günün kıyafetine bağlı kalınmadı. Çünkü o kıyafet yüzyıllar sonra göze çok değişik ve garib gelebilir Bu sebeble biz, daha ziyade vücud hareketlerine ehemmiyet veren kıyafetler kullandık. Bu hususlara bütün sanatkârlar riayet ettiler. Esasen şartnamede de bu kayıdlar mevcuddu. Freskleri kim yaptı? Fresk işini, dekâratör Tank Levendoğlu aldı ve Avusturyadan iki teknisyen getirtti. Böylece fresk işlerıni Türklerle Avusturyalılar müştereken yaptılar. Bu fresk ler galerinin tavanına işlendi. Aynca Anıtın dış kısmı tavanında da freskler vardır. Mozaikler nerededir? Mozaikler. AnıtKabirin iç kısım tavanına ve Atanın lâhdinin bulunduğu yerin tavanına işlendi. Tahmininizce, AnıtKabirdeki bütün bu sanat işleri için kaç para harcanmıştır? Ortalama 900 bin lira kadardır. taş (derz) leri kâfi miktarda derin yapılmamıştır. Bunun için rölieflerde fazla içeri girmek imkânuu bulamadık. Pek tabii olarak, ışıksız zamanlarda, yani güneşin tam gelmediği zamanlarda rölieflerin bir kısmı uzaktan tam olarak görülememektedir. Maamafih saydığım bu şartlara rağmen, Türk sanatkân bütün hüsnüniyetile çalışta ve bu, onun, bu kadar büyük bir sathada ilk tec rübesiydi. Herhalde bu eb'adda ikinci bir mevzu çıkarsa, çok daha tatminkâr bir netice alınacaktır. 5 Kasnn 1953 CUMHURÎYETm (AnıtKabir) îlâvesi Müsabakaya girmiş olan "AnıtKabir,, deki heykeller, * projelerden bazıları kabartmalar, mozaikler ve bunların tenkidi Yazan Heykeltraş Nejad Şirel Güzel Sanatlar Akademisi Müdürü sanatkâra aıdlir. Zuhtu Murıdoğlunun, Hakkı Atamulunun ve Nusret Sumanmdır. Ba kabartmaların bir kısmı taşa yontulmuş birer afış derecesnde olmakla beraber dığer bir kısım muvaffak plâstik dekor olarak 'abul edılebılh Anıt Kabrin en mühım heykelleri asıl kabre cıkılan merdıvenn iki yanındaki büyük sahaları isgal eden yüksek kabartma heykellerdir. Merdıvenm sağ kenanndaki kabartma İlhan Koman tarafından yapılmıştır. Soldaki Zuhtü Müridoğlunundur Bu iki sanatkârın müsabakaya iştirak ettikleıı eserleri meyanında daha çok muvaffak olmuş fikir eskizleri mevcuddu Hâlâ anlıyamadığım bir Z'hnıvetle onlar değıl ds eser sahiblerinm de pek beğenmediklen maketleri seçildi Bununla beraber bu iki sanatkâr kıymetli diğer mesaı arkadaşları ile AnıtKabirin iki muazzam heykel eserıni çok guzel başardılar. Kabiliyetleri x ni ıspat ettiler. Merdivenin solundaki Zuhtunün eseri; anavatanm, milleti bayrağınm altmda arkasmdan gelmeğe teşvik ediyor Bir grup muharib de bunu takib etmektedir. Bu kompozisyon kısımlan sembolık olarak modele edilmiştir. Solda Atatürk. tam bir portre olarak yapılmıştır ki «Hedefiniz Akdenizdir!» işaretini vermektedir. Arkada bir anne hedefe doludizgin koşacak oğlunun atını hazırlamıştır. Merdıvenin sağ kenannda yukanki kabartmaya mütenazır Hhann eseri olan heykel grupları üç kısım olarak mütalea edilmiştir. Kabartmanın sağında atlı bir gnıp harb hazırhğındadır. Makus talihe karşı koymak istiyen bir genc yumruğunu sıkmaktadır. İkinci grupta Atatürk sembol olarak temsil edilmiştir. Figür çıp laktır. S a | elinı duvara dayamış «Hattı mudafaa yoktur, sathı müdafaa vardır» vecızesıni ifade etmektedir. Sol taraftaki grup da makus talihın donduğunü, zafere ulaştığımızı ve huzuru ifade eder. Hitabet kürsüsü ile bayrak direği üzerindekı tezymatı Kenan Yontunç çok guzel yapmıştır. Heykellerin müsabakaya konul ması çok geç kalmış olduğundan sanatkârlarımız çok sıkışmış vaziyette çahştılar. Halbukı 15 sene gibi uzun bir zaman evvel binanın şekli, heykellerin de yerleri proje mımarı tarafından tayin edılmiş olduğu halde bir türlü işe başlanamadı. Müsabaka iki sene daha evvel açılmış olsa ve bıraz daha uzun zaman verilseydi Turk heykeltraşhğı çok daha kuvvetli olarak kenrhsını gosterırdi Bir sanatkâr böyle yapmayı dnşunmüştü Nusret Suman'ın anlatiıkları Ba mevzularda emejH geçmiş sanatkârlanmızın isimleıini tesbıt etmeye uğraşırken, Türk ve lslâm Es=rieri Müzesi Müdürü kıymetli rc'samlanmırdan Elif Naciye rastladırr Meselâ, dedi, size mozaiklerin nasıl hazirlandığını anlatabilirim. Ord. Prof Emın Onaün proje arkadaşı doçent Orhan Arda bundan bir buçuk yıl once bizim müzeye geldi. Görüştük. Böylece, AnıtKa'•>'rde yapılacak mozaik işleri için, müzede bulunan eski Türk halı ve kihmlerinin motiflerinden istifade etmek esası kararlaştınldı. Kendisine bu halı ve kilimlerden motifler çıkarttık. Neticede, 11 halıdan seçme motiflerle vücude gelmiş bir kompozisvonda mutabık kalındı. Sorra Ord. Prof. Emin Onat bu komnozisyonu alıp ttalyaya gitti ve orar'ıkı mozaik firmalarile temasa gecıp işi ısmarladı Şımdi AnıtKahırin tavanını süsleyen motifler bun'ardır Ya heykeller hakkında bir bil giniz var mı? Bildığım şudur: Bizim müzenin vanında Tabhane binası var. Bu bina müzeye bağlı olup şimdiki halde tamir edilmek üzere bulundueundan, ışığı yukandan gelen peniş avlusu. heykeltraşlara müsaid bir çal şma yeri oldu. Ve AnıtKahire konacak heykellerin alçı modelleri orada yapıldı. Bu sebeble heykelrraş Nusret Suman, Zühtü Mündoğlu ve Hüseyin Ankanın oradaki çalışmalanru takib edebildim. Prof. Beliing ne diyor? Zühtü Müridoğlundan sonra Güzel Sanatlar Akademisi heykel şubesi şefi profesör Rudolf Bellingle göriiştük AnıtKabir işinde heykel kontrolu olan Prof. Beliing dedi ki: Bundan üç yıl Snce Bakanlık, heykeller için milletlerarası bir müsabaka açmak istedi. Ben, bu işin Türk heykeltraşlan tarafından yapılabileceğini söyledim. Böylece bu fikir kabul edildi ve müsabaka yalnız Türk heykeltraşlan arasında açıldı. Neticede Türk sanatkârlan bu mevzuu gayet ciddiye alarak çahştılar ve muktedir olduklannın en güzel ömeklerini verdiler. Pekl, kanaatinizce, AnıtKabir, bugünkü plâstik Türk sanatının hakikî değerini tam manasile aksettirebiîecek midir? Evet. Bu eserler, Türk plâstik sanatının bugünkü değeri hakkmda kat'î bir fıkir veriyor. Maamafih işin bitirilmesi için aynlmış olan zamanın azlığını da gözönünde bulundurmak icab eder Esasen, aslında gerçek bir artist, yaptığı bir eserden hiç bir zaman kat'î bir memnunluk duyamaz. Ancak şunu da gözönünde tutmak lâzımdır ki, Türk sanatkârlan ilk defa olarak bu çapta bir mimarî ve ta? işi üzerinde çalıştuar. Bu itîbarla, bundan sonra yapılacak olan böyle büyük mimarî işlerinde de, ilk defa olarak AnıtKabir ijinde göriildüğü gibi, güzel sanatlar şubelerine lâyık olduklan yerin gene verileceğini ümid ederim. Bir diğeri bu şekli çizdi Çok şükür. millet hesabına yapılan büyük bir yapıda ilk defa olarak heykellere yer venldi Bu muazzam binanın sevgili mımarı ı\k projesinde bunu düşünmüştü Hem de çok iyi düşünmüştü. Çünkü bu bina, luzuma müstenıd bir iş değıl, hürmet için, sevgi için yapılması elzem bir abidedir. Böyle olunca her şeyden evvel mimarî, heyke', resim, mozaik ve yazı gibi guzel sanatların bir kompozisyon halinde meydana gelmesi tabudir. Bazı mımarlarımız yaptıklan buyük bmalarda mimarinın, öz kardeşlerı olan diğer tezyınî sanatlara yer vermışler, fakat bir türlü bu güzel arzularını bir kaç Fresk müstesna; tahakkuk sahasına çıkaramamışlar Anıt Kabrın miman, projesuıi bu cihetten de tahakkuk ettırebıldiği için tebnk ve takdire şayandır Anıt Kabir Türk heykeltraşl'ğının çok geniş ölçüde çalışma ve kabihyet sahasmı gösterdiğı tek yapıdır Yerine de masruftur. AnıtKabrin gınş yerinde alan'Ji başlangıcında mutenazır iki heykel grupu görünur. Bu eserler Huseyın Anka Özkanındır. Bu grupların **skizleri seçildiği vakit jurinın isabet sizlik yaptığını söylemiş ve yazrruştım. Heykel olarak güzeldirler. Fakat AnıtKabrm giriş yeri için, bir kompozisyonun mecburî deeıştirilmesine ramen, uygun fıkri veremiyorlar. Bu gruplardan biri üç kadın heykelinden ibarettir ki bu heykeî kompozisyonu olmalan icab ettiği halde birbırlerile alâkalan yoktur. Bir figür sükun içindedır. Bunu tek başına kabul edelım. Diğeri ağlıyor. Üçüncüsü elinde bir tas ile... Tas berekeü ifade ediyormuş! Şu halde heykeller grup değil, ayn ayrı fikirlerde. Mimann düşündüğu «sükun alesi» için her üç figür de muhtelif sekillerde sükunu ifade ve telkin temeli idi. Bu gruplar karşısındaki kompozisyonun da muhtelif halk tıpleri duşünülerek yapılmıştır Guzel ama Turkiye topraklannda o kadar çok halk tipi vardır ki bunlarla birer kompozisyon yapacak olursa üç figür taoiî kâfi değil Grupta asker var. talebe var, köylü var. Denızci tipi yok, amele tipi yok, memur tipi yok. Asıl mesele, fikir yok . Bu grupta herhalde bina mimarmuı düşüncesine göre değil. maksad halkın muhtelif sanatlarını, mesleklertni temsil ise bu kıyafetle değıl, plâstik bir fikirle olurdu. Alenin iki tarafmdaki aynı model aslanları birer basit bahçe dekoru olarak kabul etmek mecburiyetindeyiz. Muhtelif adlar verilen kulelsıın duvarlan, verilen adlara göre kabartma hevkellerle lezyin cdılmıştir. Bu kabartmalar bir kaç a ın Ressam Elif Nacinin verdiği malumat Elif Nacinin bu anlattıklannclan sonra, önce Nusret Sumanı bulabildik O da sunlan anlattı: AnıtKabırin mirnarî projesinde mevcud rölief ve heykelleıin mevdana getırilmesi için iki yıl önce Türk sanatkârlan arasmda bir mu«!abpka açıldı Yirmiden fazla, yani aşağı yukan bütün Türk sanatkârlan müsabakaya iştirak ettiler. îki yiıze vakm maket bir araya toplandı Büyük bir jüri, her Tvruda f>vrı birincilik ve ikincilikler verdi. Kaç mevzu vardı? 19 mevzu vardı. Birinci ve it'nci mevzular, âbidenin giriş kapı^ında bulunan iki erup heykeHi. Bu grup heykeller, Türk mılletinin, Atanın ölümü karşısında duyduğu teessürü ifade edecek tarzda olacaktı. Uçüncü mevzu, girişte iki tarafa on ikişer tane olmak üzere ceman yirmi ddrt aslan hevkelivdi. Bun'ar gösterişlerile mimariyi desteklpyecekierdı. Dördüncü ve beşirıci mevzi'lar, âkıdeye çıkılan rpprdıvenİTi iki tarafmdaki taş duvnrları süslevecek ve Atanın hayatına aid iki mevzuu canlandırac?ktı Bu mevzulardan biri, Türk mı'letirvn mü^pfaa kararı verişi, dığpri de zsferin kazanıhşıydı Bu mevzular altmışar metre karelik olacaktı. Altıncı mevzu, âbideye pirerken bu iki röliefin arasmda bulunan bir hitabet kürsüsünün tpmamen tezvinî motifleıle süslenrnpsivdi. Yedinci mevzu, bayrak lcıdesinin süslenmesiydi. Sekizinciden on sekizinciye kadar olan on mevzu da. on tane kulenin ayn ayrı olan on ismine uygun on avn rohefti. Bu on kulenin isimleri sunlardır: Mehmedcik, fstiklâl, Sulh, 23 Nisan, Müdafaai Hukuk, Inkı'âb. Misakı Mıllî, Cumhurıyet, Zafer ve Hürriyet. Geriye kalan on sekiz ve on dokuzuncu mevzu Taşlar umumiyetle fena yontulmustur. Buradaki birinci kabahat, heykel yapılacak taşlar hazırlanırken kontrol vazıfesıni yapandad'r. Muhendislenmıze bir şey soylıyemıyeceğım. Çunkü boyle muazzam heykellerin yontulacağı duvarları Turkiye toprakları ilk defa goruyor Teknık ışlerden ıyı anl=,an bir heykeltraşın tavzif edılmeii ır ab ederdi. Yalnız sanatkârl.k kâfi değıl dir. Belki bugürlük taş derzlı»rı arasındaki büyuk boşluklar muvakkat olan maddelerle doldurulabılır Fakat bu yanlıştır. Muhakkak suıette oralara yeniden taşlar konulması ve heykeller sanatkâr huzurundi retuş edılmelidır. Binanın ıcmde kayda değer çok güzel dekoratıf sanat eserleri vardır. Tavanda'.ı mozaik tezyinat çok muvaffak olmuştur. Altın rengi zemın uzenne yapılan kılım moüfleri sanatkâranedır. Tavanın şeklıne çok uygun oımuştur. AnıtKabire hâkkedilecek yazıTar iki buçuk sene evvel Ankarada top lanan bir heyet tarafından kararlaştırılmıştır. Akademinm kıvmecii yazı hocası Emın Bann bu toplantıya iştirak etmiştir. Bu heyet kulelere isimler vermiş ve yazılarını da bu isimlere göre tayın etmışlerdır ki bunların hepsi Ataturkun sözlerıdır. Yazılar bazı kulelerin içinde kitabe şeklinde, bazılannın da kusak halinde kabartma olarak, Antık Romen harflerile gayet sanatkârane bir şekilde Emin Barın tarafından yazılmıjtır. Halen 8000 harflık bir yazı mevcuddur. Kulelerdeki yazılar altın • lanacaktır. Zeminde yapılan mermer mozaikler, kulelerle koridor tavanlanndaki sıva üzerine yapılan tezyinat zayıftır. Üç senede tamamalnması mümkün iken AnıtKabir inşaatmın ÇOK geç kalması hakkında soz soylemek bana duşmez. Söylesem bıle herhalde ıy soylıyeceğım. Yalnız mimari Tir âbide olan, muhtelif güzel sanatları toplayan bu eserin ınşa*tında rfimarlar ve muhendislerdıın maada bir dekoratör, ressam, bir heykeltraş daıml surette tavzif edılmeli idi. Bu mesleklerden biri temsil edilmiştı. Fakat isabetsiz olduğunu netice gosterdi. Dekoratörlerden hiç kimseve başlangıcda da sonunda da bir şey sorulmadı. Binanuı mimınnı. heykeltraşîarını ve dekoratorlerini kusurlarmian fazla iyi tarafları olduğu için, f ebrik ederken, AnıtKabrin bunian sonraki işlerinde sanatkârların da yer alması lâzım olduğunu söylemeHen geçem'yeceğım. î " '" Prof. Emin Barın ile bir konusma Son olarak, yazı üstadı Prof. Emin Bannla görüştük Emin Barın, bugünlerde büyük bir titlzlikle mühim bir işi bitirmek üzere bulunuyor. Mesele şudur: 10 kasım günü AnıtKabirde yapılacak olan tarihî tören münasebetile Istanbul vilâyeti, o gün AnıtKabire bırakılmak üzere her bakımdan pek kıymetii bir altın kitab hediye edecektir. Bu kitabı Emin Barın hazırhyor. AnıtKabiri ziyarete gelecek mümtaz simaîar tarafından içine hâtıra cümleleri yazılıp imzalar aülacak olan kıtabın her tarafı altınla işlenmektedır. Ayrıca cild bir şaheser olmakta, iç ve dıştaki bütün motifler en ince bir zevk süzgecinden geçmektedir. Kitabm birinci sahifesindeki harikulâde güzel tezhib de profesör Rikkat Kunt tarafmdan hazırlanmıştır. Beş yüz sahifelik bir nâdide eser, gayet kıymetli bir deri mahfaza içine konulacaktır. AnıtKabirde görünen bütün yazılan yazmış olan Prof. Emin Barın, yaptığı işi şöyle anlattı: AnıtKabirde mevcud ve muhtelif manalan sembolleştiren 10 heykele, mimar Emin Onat tarafından muhtelif kompozisyonlarda yazı yerleri bırakılmıştı Atatürkün muhtelif tarihlerde bu 10 mevzuda söylediği sözler hazırlandı ve buralara yazıldı. Aynca, mozolenin giriş holünün sağ ve soluna. Atatürkün gencliğe hitabesıle Onuncu yıl nutku tam olarak büyuk blok halinde yazıldı. Böylece AnıtKabirde yazdığım yazılann harf adedı sekiz bin küsurdur. Bu yazılann harf stilinde seçim yaparken ne gibi bir düşünceyle karar verdiniz?. Yazı bahsınde ecdadımız, büyük âbıdevî binalarda eski yazılann en güzel ömeklerini vermiş bulunuyorlar Bu eski yazı mevzuunda da çok çalıştığım için salâhiyetle söyleyebılirim ki, dünyada hiç bir mimarî eser, bizim eski mimarî eserlerımızde olduğu gıbı yazı ile yanyana tam manasile hamehenk Üçüncü bir sanatkârın teklifl Zühtü Miiridoğlunun anlatfıkları Nusret Sumandan sorra Gü7Pİ Sanatlar Akademisine gittik. Orada önce heykeltraş Zühtu Müridoğlunu bulduk, ve kendisine şunu sorduk: Kanaatinizce AnıtKabir, bu günkü plâstik Türk sanatının hakiki değerini tam manasile aksettirecek midir? Zannetmiyorum Daha doğrusu bu mevzuda ben, AmtKsbirde kendi yaptığım işlere davanarak konuşacağım Kanaatimce AnıtKa bırın, bugünkü plâstik Turk sanatının gerçek değerini tam manasiîe aksettırmek mevkiinde olamayışının sebebleri şunlardır: 1 Vaktin darlığı. Eserleri hazırlamamız için bize on ay mühlet verildi. Bu, meselâ benim hazırlayacağım 180 metre karelik bir yerin yapılabilmesi için az bir zamandı. Bu sahada İlhan Konanla berab,er çalıştık ve zamanı yetersiz bulduk. 2 Taşı bizzat bizim yontmamı za vakit müsaid değildi. Bu sebeble işi yabancılara bıraktık Fakat ne de olsa, yabancı bir taşçının, modelde ufak tefek ihmaller göstermesi normaldir Bu bakımdan eserler üzerinde bazı tenkidler yapılabilir. 3 Taslar evvelce konmus ve Bir dördüncü proje (Aıutkabir) in yandan gorünüşü Ve nihajet, kazanan projenin tâdilden evvclki hali gidememiştir. Ben AnıtKabir için yazı karakteri üzerinde çok durdum. Esasen yazı yerleri kısmen ayrılmıştı. Eser de esasen kısmen eski mimarimizden mülhem olarak yapılmış ağırbaşlı bir âbide olduğuna göre, burada, yeni yazının en antık ve guzel şekli olan (antik romen) sülınde yazı vazmayı uygun buldum. Neticeden memnunum. Yalnız, iki büyük kitabe yazısını bunlardan ayırarak daha vazıh okunabilmesi ve dolgun görünmasi için (modern blok) stili harflerile yazdım. Görülüyor ki AnıtKabir bitırilinceye kadar hayli goz nüru har Şeref holunun altın jald;?Iarla işlenen tavanında, son günlere aid bir faaliyet sahnesi (..iiııtkabir) m arka cephesi