Catalog

;anın f arklılığı Cuce bir şempanze olan Kanzı, Georgıa Eyalet Unıversitesi'nde dılın kullanıldığı bir ortamda yetıştı. Bellı sozcükleri temsil eden ımlenn gosterilmesiyİB, Kanzı bırtakım ısteklere tıpkı iki yaşındakı bır çocugun düzeyınde yanıtlar venyor. Kanzı, ıkı buçuk yaşındakı bir çocugunkıne denk bir anlama ya da kavrama yeteneğıne sahıp. Cüce şempanzeler üzerinde yapılan doneyler sözdiziminin ne ölçüde insana özgu olduğuna yanıt getirmeye çalışıyor. /a da bebekten farksızdır sanoglunun nedpn hayvanlardan daha n bır zeka duzeyıne sahıp oldugunu ayabılmemız ıçın, atalarımızın mayların sımgesel dagarcıklarına nasıl yenı ııçem verdıklerını ve sozdızımını bulabunu nasıl gelıştırdıklerını anlamamız kır Yabanıl şemparızeler yaklaşık kırk lı seslendırme bıçımıyle bır o kadar ı anlamı belırtmpye çalışıyorlar Bellı ınlama guç katmak ya da vurgulamak Jıklerınde o sesı yıneleyebılırler, ama uk dagarcıklarına bır yenısını katmak uç farkh sesı bır araya getırmek gıbı bır eme başvurmazlar z ınsanlar da yaklaşık kırk farklı ses ırmeden yararlanmakla bırlıkte, yalnızlunları bır araya getırmek suretıyle bır k elde edebılırız Kısacası, anlamsız 3rı bır araya getırerek anlamlı sozcukıluştururuz Atalarımızın böylesı olumlu ıdımı nasıl olup da attıkları konusunda JZ kesın bır açıklama yok Ne var kı, bu na ozgu olan bu yetenek, maymundan na ulaşana dek geçen evrım surecıne gasını vuran en çarpıcı gelışme sayılıahası, ınsan dılı bu bıleşımlerı daha da .tırerek deyımlerı oluşturan sozcuk dıınden de yararlanıyor Sozcuk obeklerı turmanın en basıt yontemıne "ılkdıl" v/erılıyor Burada, sozcukler arasındakı antı, orneğın, ozne yuklem nesne gıbı Imış bır sozcuk duzenının yardımıyla etışe donuşebılıyor Kanzı, "Çalışma odasına gıt ve kırmızı topu getır," gıbı, daha once hıç duymamış oldu ğu tumcelere, ıkı buçuk yaşındakı bır çocuğun düzeyınde tepkı verebılmektedır Ne çocuk, ne de Kanzı bu tur bır tumceyı oluşturamamakla bırlıkte, her bırı tumceyı oldukça lyı kavrayabılmektedır. Bır yıllık bır egıtım sonucunda çocuk daha karmaşık tumceler kurmasını ogrenır Sozdızımı, kımı zaman sayıları yuzden azı bulan farklı sesın bır araya gelmesıyle, ınsanlara daha hızlı ıletışım kurma olanağı tanıyan ve bır ağacı andıran kurallara sahıptır Bu kurallar dızgesıne göre, kımın kıme, neyı, nerede, ne zaman, neden ve nasıl yaptığını kolaylıkla anlatabılırız Tek bır tumcenın kurulması ve bunun dıle getırılmesı, herhangı bır belırsızlıgı onlemeyı amaçlayan sozdızımı kurallarının yeterınce bılınıp bılınmedığının bır gostergesı sayılır Zekâ duzeyı duşuk çocuklar bıle sozdızımı kurallarını yalnızca dınleyerek kolaylıkla oğrenebılmelerıne karşın, parlak bır zekâya sahıp olup da ışıtme duyusundan yoksun olaniar bu konuda başarısız olurtar Sozdızımıne yakın olan ve ınsan zekâsının başka bır çarpıcı yonune katkıda bu lunduğu sanılan bır şey de tasarlama yeteneğıdır Kısa hazırlık ve çıftleşme amacıyla bedenın salgıladığı hormonlar dışında, hayvanlann gelecege yonelık tasarılar yaptıklanna hemen hemen hıç tanık olunmaz Kısa erımlı tasarılar bır olçude qerçekleştırılmekte ve toplumsal zekânın gelışmesın de, 37 da olsa, etkılı olmaktadır Aldatma, kuyruklu maymunlar arasında gorulmekle bırlıkte, kuyruksuz maymunlarda çok en der gorulen bır olaydır Bır şempanze bır yerde yıyecek buldugunu seslerle çevreye yayıp, sonra usulca gerçekten yıyeceğın bulunduğu başka bır yere gıdebılır otekı şempanzeler çığlığın geldığı yerdekı yıyeceğı bulmaya çalışırlarken, onlan kandıran şempanze yıyeceğını paylaşmak zorunda kalmadan mıdesıne ındırır ters duşen şeylerı ondan sorumlu olan kışıye aktaracaktır Yatmadan once kendısıne bır masal anlatmasını ısteyecektır " Insanın enıne boyuna duşunup tasarı yapma yeteneğı çocukluk yıllarında gelışır (nsanoğlu, eylemin gerçekleşme surecı başkaları uzerındekı etkısı gıbı şeylerı ımgelemınde tartarak bunu yapıp yapmama kararı aldığında, tasarı yapma yeteneğı ın sanın toresel seçımlerının de temelını oluşturur Bu açıdan bakıldığında sozdızımı ze kâya yenı bır boyut kazandırır Sozdızımı ıçın gereklı olan zıhınsel yapılardan yola çıkarak olası eylemlerın başka bıleşımlerı ko nusunda bır yargıya varmak suretıyle tasarı yapma yeteneğımız ve zekamız gıderek gelışır Insanın kendı kendıne konuşmasının bır yargı ya da karara varma surecındekı payı azımsanmayacak denlı çoktur Ne var kı, duşuncelerımız dıl ıle kısıtlı değıldır Gerçekten de, zıhnımızdekı kımı baglantıları yerlı yerınp oturttugumuzu duşunup, "Evreka" çıglıkları atabılır, ama bunları sozcuklerle dışa vurmakta guçluk çekebılırız Uıl ve zekâ ınsanın oylesıne guçlu ozellıklerıdır kı, evrımın doğal olarak bu ıkı yetene gın gelışmesıne sureklı olarak katkıda bulunduğunu duşunmeden edemeyız Oysa kı, evrım kuramcılarının her fırsatta yuzumuze vurdugu bır gerçek, fosıl orneklerınde boylesı sureklı bır ılerlemeye tanık olun madıgıdır Evrım genellıkle, çevre koşullarına "uyumlu" bır "gelışme"den çok, dolaylı bır yol ızler Yeteneklerımızın boyutunu kavrayabılmek ıçın ortak ozellıklerımızdekı ılerlemeye goz atmamız gerekır Doğuştan muzığe yeteneklı olanların, muzık kulağı olmayanlara kıyasla, evrımsel açıdan ustun oldukları duşunulemez Gelgelelım, tek bır ışlevdekı ılerlemenın kazara başka ışlevlere katkıda bulunduğu çokışlevlı beyın duzeneklerı vardır Sanıyenın beşte bırınden daha kısa bır sure ıçınde meydana gelen devınımlerde bu tur duzeltmeler etkılı olmaz Beyın devınımın en ınce ayrıntılarını onceden saptamak zorundadır. Çıvı çakmak duzınelerce kasın devınımı surecının kesınkes zamanlanmasını gerektırır Bır şeyı atmak ya da fırlatmak ıse o şeyin atıldığı yere göre guçleşır Hedefe olan uzaklık ıkı katına çıktığında, başırılı bır atış ıçın normalın 64 katı kadar sınırın devreye gırmesı gerekır Ağız devınımlerınde de atışlardakı ardıllık geçerlıyse, o zaman dılın kullanımıyla ılgılı yeteneklerdekı bır gelışme kımı başka becerılerın de ortaya çıkmasına neden olabı lır Kusursuz atışlar gerçekleştırme yeteneğı, insana duzenlı et yeme alışkanlığı, ılı man bır kuşakta kışın zorlu koşullarına dayanma gıbı kımı olanakları da saglayabılır Konuşma yetısi ıse, aradakı bağlantı nede nıyle, bedavadan bır öğun yemek kazandırabılır Beynın dılden sorumlu bölümü Gerçekten de, devınım ve dılı duzenleyen ortak bır duzenekten soz edılebılır mı'? Devınımsel eşgudumun buyuk bır bolumu nun beynın dış kabugunun altındakı lenf bezlerı ve beyıncık sorumludur Ancak alı şılmadık devınımsel bıleşımler beynın alnın uzerındekı bolumunde gerçekleşır Ikı onemlı araştırma sonucunda, beynın dış kabuğunda özel ışlevlere yonelık bolumler olduğu ve bunun da beynın yan kesırnın dekı dılden sorumlu bolumle yakından ılıntılı olduğu yonunde somut kanıtlar elde edıldı Batı Ontarıo Unıversıtesı'nden Doreen Kımura, beynın sol yan kesıtınde meydana gelen zarardan oturu konuşma sorunları olan felçlı hastaların alışılmışın dışındakı el ve kol devınımlerınde de zorlan dıklarına tanık oldu Öte yandan, saralı hastalığı nedenıyle amelıyat edılen hastaların beyınlerını elektronık aygıtlarla uyaran Washıngton Unıversıtesı'nden George A.Ojemann da, beynın sol yanındakı ko nuşma ıle ılıntılı bolumun tam ortasında seslerın dınlenmesı ışlevını ustlenen bır bolge oldugunu ortaya koydu Soz konusu bolge aynı zamanda ağız ve yuz devınımlerınden de sorumluydu Elde edılen bu ıkı sonuç, beynın 'dılden sorumlu olan bolumunun", sanıldığından çok daha fazla ışlevı ustlendıgını gosterı yor Beynın bu bolumu, gerek ağız, gerek ellerde, çok daha çeşıtlı ışlevlerı yerıne ge tırıyor Baglantılar kurma ve ozgun davranış bıçımlerı yaratma ıle ılgılı olarak en buyuk sorun guvenlıktır Duzende meydana gelen en ufak değışıklıkler bıle son kerte olumsuz sonuçlar doğurabılır Ne var kı, baglantılar kurma ve zıhınsel ornpkler oluşturma yeteneğımız korunma ıle ılgılı onlemlerı de al mamıza onayak olur Insanoğlu edımlerının olası sonuçlarını tartma ve olumsuz gor duklerını eleme yeteneğıne sahıptır Anlak ve bılıncın doruk noktasında yer alan yaratıcılık da, eyleme geçmeden once nıtelıgın olçulup bıçıldığı zıhınsel oyunları gerektırır Insanın bu tur oyunlar oynamasına olanak tanıyan duzenek nasıl bır şeydır? Lütfen sayfayı çeviriniz. Bağlantı kurma yetısi lymunlar ve dil yeteneğı ayvanlar alemındekı en yakın akrabaolan şempanzeler ve bonobolar (cuce panzeler) uzman egıtımcıler tarafından idıklerınde serqıledıklerı yuksek duzeylı eteneğı karşısında hayrete duşmemek değıldır. Aralarında en yeteneklısı olan Tasarlama ve düşgücü Tasarlanması en guç olan tepkıler, ben zen daha once yaşanmamış, alışılagelmı şın dışındakı durumlarla ılgılı olanlardır Bu tur tasarılar genış bır duşgucunu gerektırır Maymunlara kıyasla, ınsanlar, bu tur tasarıları çok daha sıklıkla gerçekleştınrier In sanoglunun tasarlama yeteneğı, tumceden daha buyuk sozdızımsel yapılar oluşturma becerısınden kaynaklanıyor olabılır Yazar Kathryn Morton'un da belırttıgı qıbı, "bebeğın bır evcıl hayvan yavrusu değıl de ınsan olacağının ılk gostergesı dunyayı ad landırmaya başlaması ve onun parçalannı oluşturan öykulerle ılgılı sorular sormasıdır. Bunu ogrenır ogrenmez, edındığı bılgılerı oyuncak ayısına oğretecek, dunya goruşu nu kum havuzunda bırlıkte oynadığı kurbanlarına zorla kabul ettırmeye çalışacak, buyuyunce neler yapacağını kendı kendıne mırıldanacaktır Bu arada başkalarının yaptıklannı da yakından ızleyecek ve kendısıne ı ve eylemin büyük bir bölümünde k) yoksun olmasına karşın gerçeklamadan önce beyin, topu hedefe ceye tasarlamak zorundadır. Bu tur başka türde tasarıların gerçekleş Insanların bağlantı kurma tutkusu kuşku goturmez, sozcuklerı tumcelere, notaları muzıge, adımları dansa, oykulerı oyuna dönuşturme tutkusuyla yanıp tutuşuruz Acaba bu bır şeylerı bır araya getırme yetısı beynın temel ozellıklerınden bırı olabılır mı'? Eğer oyle ıse, bu yeteneklerden herhangı bırıyle ılgılı dogal ayıklama baglı oldukları ortak sınır duzenegınde bır gelışme yaratabalır öyle kı, sozdızımsel tumceler kurma yetısındekı bır ılerleme, tasarı yap ma yeteneğının de kendılığınden gelışmesıne neden olabılır Charles Darwin'ın bedensel sureklılıktekı ışlevsel değışım adını verdıgı de ışte bu kendılığınden başka bır alana aktarılan yetenektır Muzık ve dans, bır olçude, dıl gıbı doğal ayıklamanın daha fazla uygulandıgı bır alandan başka bır alana aktarılan ıkıncıl yeteneklerdır Ilk bakışta insana olanaksızmış gıbı gelse de, beynın atışla ılgılı (balıstık) devınım lerı tasarlama yetısi, bır zamanlar dıl, muzık ve zekânın gelışmesıne katkıda buunmuş olabılır Bu tur devınımler, kol ve bacaklar devınmeye başladıktan sonra değıştlrılmesı olanaksız olan ve bır çırpıda gerçekleştı rılen edımlerdır Buna bır ornek, çıvı çakmaktır Boylesı devınımlerı ustalıkla yerıne getı rebılen ınsanlara kıyasla maymunlar bunların yalnızca çok ılkel bıçımlerını yerıne getırebılır ler Çıvı çakma, sopa ıle vurma, dovme ve atma insan gıbı devınımler kımı araç ve ge reçlerın yapılmasıyla da çok ya kından ılıntılıdır Atışla ılgılı de vınımler akıl al maz bır tasarıyı gerektırır Agır şempanze devınımler duruma gore bır ayar lama yapılabıl mesı ıçın insana zaman tamrlar maymun Bır fıncanı dud ak Iarınız a götururken, eğer fıncan oncekı fare deneyımlerden anımsadığınızdan daha hafıfse, Beynın dış kabuğu, zekâ ile en yakından ilintili ve sarmal bukümburnunuza çarp lerle son kerte karışık bır goruntuye sahip olan yüzey bölgesidir. madan fıncanın Insan beyninin dış kabuğu, düz duruma getirıldığı zaman dort ızledığı yolu de gıştırmek sızın daktilo sayfasına eşıt bır alanı kaplıyor. Öte yandan, şempanzenınkı yalnızca bir sayfaya, maymununki bir kartpostala, fareninkı elınızdedır ise bir posta puluna denk bir alanı kaplıyor. İfc 5177