Catalog

KÜLTÜR ARAŞTIRMALAR I Keltler Kıbrıs'ta hiç bulundu mu? Keltlerin (Galya) kültürü, Pirenelerden Manş Denizine, Atlas Okyanusu'ndan Alpler'e kadar uzanan yöreyi kapsardı. Gelibolu'ya gelen, Trakya'da Kelt Krallığı kuran Keltlerden bir kısmı da Istanbul'a Galata'ya yerleşti. Gelibolu ve Galata isimleri Galyalılardan kalma... Mehmei Sııat Bergıl* azımızda sozunu edeceğımız Keltler kımlerdır'? Önce bu hususu açıklığa kavuşturmakta yarar goruyoruz Keltler ortak bır HıntAvrupa kokenlı dıl ve kultur mırasına sahıp olan ve I ö 2 bınyılda Orta Avrupa'da ortaya çıkan bır halklar grubudur Kelt kulturunun ılk saptandığı yer ust Tuna yoresı olup, I Ö 1200 dolaylarına tarıhlenır Adını Avus turya'dakı Hallstatt'tan alan ve gelışme halındekı Kelt Demır Çağı'nı belırleyen Hallstatt kulturu I O 8 yuzyılda Galya'da (Gaul) gorulmuş I O 7 yuzyıldan sonra da bu kulturun La Tene (Isvıçre) donemı yaşanmıştır Latınce'de Keltler ıçın kullanılan Galli kelımesınden gelen Gaul (Galya) en genış halıyle, Pıreneler'den ve gunumuz Fransası'nın Akdenız kıyılarından Manş Denızı'ne ve Atlas Okyanusu'ndan Ren'e ve Batı Alpler e kadar uzanan bır yoreyı kapsardı Ancak, Keltler sadece Orta Avrupa'da yerleşmekle kalmayıp, batı ve doğu yonlerınde de degışık yerlere yayıldılar Bezeyıcı sanat uslubuyla dıkkatı çeken La Tene kulturuyle de gıttıklerı yerlerde ağırlıklarını koydular Gene de klasık dunyanın onları bır barbar' halk olarak anmasını onleyememıştı bu Ustelık, Romalılar'ın, Makedonyalılar'ın ve Grek ler'ın korku nedır bılmeyen, ozgurluklerıne duşkun olan ve savaşçılıkları ıle one çıkan Keltler'ı ıtıcı bulmaları çok dogaldı Y Yayılan Keltler Yayılan Keltler, Iberık Yarımadası'nda Keltıberler'ı, Kuzey Italya'da Cısalpına Galyalılan'nı oluştururken bazı kolları da Bohemya ya, Karpatlar'a ve Ukrayna'ya kadar uzandı Portugal (Portekız) adı, 'Galyalılar'ın Lımanı' anlamına gelır Bohemya adı da oraya gıren Kelt grubu nun ısmı olan Boi'den turetılmıştır Kelt dıllerını konuşan halklardan bazıları ya ortaya çıktıkları ılk donemden ıtıbaren ya da soz konusu yayılma sırasında Brıtanya Adalan'na yerleştıler ve gunurnuz Irlanddlıları'nın, Iskoçları'nın ve Gallılerı'nın atalarını oluşturdular Ingıltere'nın guney batısında yer alan VVales'e Turkçe'de Galler denılmesının nedenı de budur Bızı asıl ılgılendıren konu ıse Keltler'ın doğuya ve guneye dogru uzanışlarıdır Grek cografyacılar Keltler'ı, daha onlar uzerlerıne gelmedon, I O 6 yuzyıl sonlarından ıtıbaren ve ozellıkle de Grek ko lonılerınden Massılıa'nın (Marsılya) kuzeyınde yaşayanlar olarak tanımışlardı Grekler onları oncelerı Keltoi adıyla anıyorlardı Sezar'ın donemınden ıtıbaren de klasık dunya yazarları arasında, Kelt lere verılen Latın kokenlı adın ağırlık kazandığı anlaşılmaktadır I ö 390 dolaylarında Kelt savaşçı kabılelerının onderı Brennus, Roma'ya gır dı ve kentı talan ettı Bunu ızleyen yuzyıl ıçerısınde Balkanlar'da kendılerıne yol açarak I O 279 da Yunanıstan'ın Delf kentıne gırıp bu kez orayı yağmaladılar I O 278 yılında Keltler'den bır grup daha da doguya yonelır, artık "Gallıpolı" dıye adlandırılacak olan Gelibolu yarı madasına geçerler ve buradakı bırçok yerde adlarını bırakırlar Daha başka bır grup Trakya da bır yuzyıl surecek bır Kelt krallığı kurarken, dıgerlerı de Bızans ın (Istanbul un) çekıcılığıne kapıla rak, "Onların yuzunden Galata adını alacak olan yere yerleştıler Bu dış mahalle gelecek yuzyıllarda BızansConstantınopolıs ın batıya açık, zengın ve guçlu bo lumu oldu " (Lequenne 1991:35) çılerı olduklarından (Gallushoroz) Belkı de kuzey ulkelerınden geldıklerının kanıtı olan sut rengı derılerı nedenıyle (gala, galaktıkos) Samanyolundan da gelmış olabılırdı bu sozcuk (Galaxıas sut yölu, samanyolu) Ya da bunun eskı çağ gız bılgılerıne gore sımge olarak bır anlamı vardı Çunku sut (gala) done done duşen, burma şeklınde fışkıran, hayatın en eskı kokenlı dınamızmını sımgeler" Çanakkale yoresıne gıren Keltler, Bı P MacCana (1975 11) ıse daha pratık tınya Kralı I Nıcodemes'ın muttefıkı olbır çozum onerır bu meselenın hallı ıçın. dular Anadolu'yu ışgale kalkışan bu MacCana, Galatae sozcuğunun, doğru'barbarlar', Surıye yoresıne egemen dan Grekler'ın Keltler ıçın kullandığını olan Selefkıler'den I Antıochos tarafın belırttığımız Keltoi/Celtae adından turedan yenılgıye uğratıldılar Bunun uzerıne tılmış olduğunu ılerı surer Bu durumda, Nıcodemes onları Anadolu nun Frıgya Kel ya da Cel'ın gıderek, o sıralarda bolgesıne yerleştırdı Amaç, burada Se klasık dunyada ağırlık kazanmış olan lefkıler'e karşı bır tampon bolge oluşturGal sozcuğune donuşmuş olabıleceğı malarıydı Işte, Kelt halklarından bır gruakla gelmektedır bun Anadolu'ya yerleşerek I S 2 yuzyıl Bız bu noktadan ıtıbaren, Keltler'ın, da Hellen dunyası tarafından ozumsebızlere sunulan (resmı) tarıhte boyle bır kayda rastlamamamıza karşın.buyuk bır olasılıkla Kıbrıs'a da uzanmış olabıleceklerını ortaya koymaya çalışaca ğız Bu amaçla one surecegımız savları (theses) ve bunların kavramsal tanıtlamalarını (concep tual demonstratıon) dort ayrı başlık altında ırdelemeyı uygun goruyoruz a) Yer adlan, b) Cogratı konum, c) Yer konumları, d) KozmoRıtuel bağlantı Yer Adları: Ne ılgınçtır kı Keltler'ın coğrafı açıdan klasık dunya ıçınde yahut polıtık bağKıbrıs'takı Galata, Galatarıa ve Galatia adlarını lamda Roma Imparatorlugu'nun taşıyan köylerin Kelt asıllı ınsanlarla bağlantıları çızdıgı en genış sınırlar dahılınaraştırılıyor. de gerçekleştırmış oldukları tum hareketlerı, şu ya da bu şekılde etkılerını/ızlerını bıraktıkları yerlerın adlarının etımolojık çozumuyle saptayabıl mekteyız duşunmeden kullanageldığımız ıçın etımolo|ik kokenını bır bakışta algılamamız olanaksız olan Portugal (Portekız) 'Galyalılar'ın Lımanı' veya Gallıpolı (Gelibolu) 'Galyalılar'ın Kentı' orneklerınde, yahut Istanbul'dakı Galata semtının, Polonya ıle Ispanya'dakı Galiçya yorelerının ve Romanya'dakı Galatı ılının adlarında olduğu gıbı1 Klasık dunyanın yer adları konusunda Trılıthon (Dolmen) tarzı tıpık bır Keltlere tanıdıgı bu ayrıcalıgı, layık gor megalıtık struktur şeması dugu bu kayırmanın nedenını bızce psı Dünyada, yer adları konusunda Keltlerin bir ayrıcalıgı var kolojık baglamda araştırmak gerekır Yazımızın başlarında bahsettığımız gıbı, Keltler karşısında dehşete ve korkuya kapılan klasık dunya ınsanı, onları bır bakıma ıtıcı buluyordu Ancak, zıt duy guların, zıt kutuplar halınde bırbırını çektıgını, hatta gıderek bırbırme donuşme egılımı gosterdığını de psıkololjıden bılıyoruz Zamanla Kelt ınsanıyla yakın temasa geçmek, ozellıkle de Keltler'ın yayılarak yerleştıklerı bolgelerde onlarla haşır neşır olmak zorunda kalan klasık dunya ınsanları, onları gozlemledıkçe bır yandan da bu halklara gıpta ıle bakmaya başlarnış olsalar gerek Anlaşıldığı kadarıyla, ıtıcılık ve korku gıbı olumsuz duygular daha çok polıtık baglamda sınırlanmış ve toplumsalfırsatçı (socıoopportunıst) dıye nıteleyebıleceğımız bır açıdan ıse, Keltler'e yonelık duygular daha olumlu klışelere donuşmuş olabılır Klasık dunya yazarlarının bıraktıkları metınlerden ogrendığımıze gore (Hubert 1932, Lequenne 1991), Kelt halklarını klasık dunyanın gozunde toplumsal baglamda gıpta edılen ınsanlar halıne getıren hususlardan bazıları şunlardı • guvenılır ıçgudulerı • sağlam ahlakları • atak lyımserlıklerı • Grek şuphecılığınden uzak saflıkları • geleneklerını bozulmadan surdurmelerı • aıle kurumuna kesın bağlılıkları vb ozellıkler öte yandan, klasık dunya onlardan paralı asker olarak yararlanırken, bazı yanları kendı çıkarları açısından muthış hoşlarına gıtmış olsa gerek (fırsatçıhk): • askerı duzene tam bağlılık • kesın bır askerı başarı yeteneğı • Grek ve Asyalı askerlere kıyasla durust ve saf olmaları • 'şehıtlık ınancını' andıran, bır 'kahramanlık cennetı' ınancına sahıp olmaları Kısacası dıyeceğımız şu kı, soz konusu psıkolojık durum, klasık dunyanın, 'barbar' dıye nıteledığı bu ınsanların anısına saygı duyarak, onların belırlı bır zaman ve mekan dılımındekı varlıklarını yer ısımlerıyle olumsuzleştırmesıne yol açmış olabılır Bu, bır anlamda, çekındığınız ama bazı ozellıklerınden dolayı da gıpta ıle ızledıgınız bır kımsenın olumunden sonra onun mezar taşına ovgulu sozler kazıtmaya benzeyen bır davranış tır Nıtekım, Kelt ınsanının gıderek tarıh sahnesınden elını eteğını çekmesınden sonra klasık dunya ınsanı rahat bır nefes almış olmalı1 Bu çozumlemeden sonra, Kıbrıs'ta yer alan ve Galata, Galataria ve Galatia adlarını taşıyan uç koyun, aslında, vaktıyle Kıbrıs'a uzanmış olabılecek Kelt asıllı ınsanların kurdukları 'kırsal' yerleşım bırımlerı olabıleceklerını ılerı surebı lırız (bkz Harıta) Aynı yer ısımlerı, aşağıdakı ornekte goruleceğı gıbı, Grek kokenlı çeşıtlı soz cuklerden turetılebıleceğınden bu tur bır turetmenın Anadolu'dakı Kelt topra ğının adı olan Galatıa'nın sozcuk olarak ortaya çıkışında da dogrudan devreye gırmış olabıleceğı hususuna yukarıda değınmıştık zaten ortada bır rastlantı olması olasılıgını da gozonune almalıyız Işte bu yuzden savırnızı daha başka başlıklar altında da kanıtlamaya çalışa cağız Örneğımız ıse, Grek mıtolojısındekı Pygmalıon adlı karakterle ılgılıdır Kıbrıs Kralı olan Pygmalıon, kendısının yonttugu, fıldışınden bır heykele aşık olur Af rodıt'ın sonradan can verdıgı bu bayanla evlenır 'Sut beyaz" renkte oldugu ıçın de bayana Galatea adı verılır (Warrıngton 1965 431, Paraskos 1988 43) Azra Erhat'a gore bu ay Galateia'dır (1972 331332) Tabı, klasık dunyanın her yanında bu tur ısımler, kullanılan dılden gelen bazı yakıştırmalar soz konusu oldugunda bıle hep Keltler'le ılışkılı bır etımolojık kokene ışaret ederken, sadece Kıbrıs'ta Keltler'le hıç ılgısı olmadan turetılme olasılıklarını pek de kabul edılebılır bulmuyoruz Hala Sultan Külliyesı'nden Camı ve Turbe bınalarının planı nene kadar yaşadıkları bu alana klasık yazarlar tarafından Galatia (Galatya) ve halkınada Galatae (Galatlar) denıldı F Lequenne, bu adın olası etımolo|ik açıklaması uzerıne bazı yorumlarda bulunur (1991 16) "Belkı 'Gal' ve 'Keltos' sozcuklerının bırleşmesınden ya da bazılarına gore topraktan dogdukları ıçın (Grekçe'de Gae, Gaejhen) ya da horoz gıbı çabuk kızan Apolon'un ofkelı bek Coğrafı Konum: Yunanıstan'da Kuçuk Asya'da, Surıye, Fılıstın ve Mısır'da bulunmuş olan Keltler'ın, bu coğrafı çemberın tam gobegınde yer alan Kıbrıs Âdası'na uğrama olasılıklarının çok yuk sek olduğu ortadadır Surıye, Fılıstın ve Mısır nereden çıktı dıyeceksınız Yukarıda da bahsetmıştık, Kelt ınsanları paralı asker olarak çalışan bağıtnsız mılısler ya da bırlıkler halınde, kendılerıne uygun duşen bır ulusun ordusuna katılıyorlardı Anadolu'dakı Galatlar'dan bırçogunun Roma lejyonlarında gorev aldıkları bılınen bır husustur Galatya'nın I O 1 yuzyılda artık bır Homa eyaletı halıne geldığını ve bu donemde Galatlar'dan oluşmuş ozel lejyonların Mısır ve Fılıs tın'de ön planda rol oynadıklarını tarıh kayıtlarından ogrenıyoruz Galatya ku rulduktan kısa bır sure sonra I O 3 yuzyılda da bu ınsanların Ptolemıler ıçın Mısır'da askerlık yapmış olduklarını bılı yoruz Daha da gerıye gıdınce, I Ö 4 yuzyılda Grek ordusunda yer alarak Sı cılya'da hem de Sardunya ıle Korsıka'da bır sonrakı yuzyılda, sırasıyla, Kartacalılar ve Romalılar adına savaşmışlardır Burada ozellıkle, Ptolemıler ın adının geçmesı dıkkatı çekmektedır Çunku iö 295'ten ıtıbaren bu sulale Kıbrıs'ı ele geçırmıştı Galatlar'ın onlar adına Mısır'da askerlık yaptıkları sırada Kıbrıs 4908