Catalog

B I L I M T ARİHİ Shoemaker ve Arizona krateri üzerine B ir önceki sayımızda yayımladığımız, Jüpiter'e çarpan kuyrukluyıldızın nasıl keşfedildiğini anlatan yazımızdan sonra, yerbilimci profesör dostumuz Celal Şengör telefon etti ve yazıda geçen Eugene Shoemaker'in Arizona kratehni de keşfettiği iddiasının doğru olmadığını söyledi ve Shoemaker'la anılannı anlattı. Celal Şengör'den bu anılannı yazmasını istedik. Aşağıdaki yazı ortaya çıktı. Sevgili Orhan, Cumhuriyet Billm Teknik'\r\ 23 Temmuz 1994 tarihli 383. sayısının 2. sahifesinde Eugene Shoemaker ile ilgili yazı beni neredeyse yirmi yıl öncesine götürdü. Anılarım, bu yazıdaki bir yanlışı düzeltmeme de bahane olacak. Levha tektoniği, bilim tarihi ve bilim fetsefesi ile ilgili yazılarımı izleyen Cumhuriyet Bilim Teknik okurları yurtdışındaki ilk bilimsel yayınlarımın bugünlerde astrojeoloji de denilen uzay jeolojisi ile ilgili oldugunu sanırım bilmezler. 1974 Ağustosu'nda ABD.'de Houston Üniversttesi'nde jeoloji lisans eğitimime başladığım zaman, oradaki jeoloji bölüm başkanı, Apollo uçuşları esnasında Ay'dan getirilen taşların ilk tasniflerinin yapıldığı ve ilk incelendiği Lunar Receivlng Laboratory'nin (Ay Nümune Kabul Laboratuvarı) müdürü (curator) olan mineralog Prof. Dr. Elbert Aubrey King, Jr.'du. King, beni meraklı olduğum için bölümde öğrenci asistan yaptı. ortaya atan şöhretli Alman yerbilirncisi Alfner'in 1921 yılında yayınladığı ve bilimsel çevrelerde çok az bilinen Dte Entstehung der Mondkrater (Ay Kraterlerinin 0luşumu) adlı eseriydi (1) Tektoniğe olan merakım ve Wegener'e duyduğum hayranlıkla kitabı King'den aldım ve en kısa zamanda çevireceğimi söyledim. Yanyıl tatilinde beş gün sürekli çalışarak 48 sahifelik ufak, fakat son derece önemli olan kitapçığı tercüme ettim. Büyük dâhi, deneyleıie dünyamızda da benzerieri bulunan Ay kraterlerinin o zaman pek revaçta olan ve 19. yüzyılda Amerika'h James Şekil 1. Gene Shoemaker ve J. Hackman tarafından Ay'daki Kopernik krateıi ve çevresinin 1960 yılında yapılan fotojeDvvight Dana olojik haritası. Bu tür haritalaıia yapılan bağıl stratigrafi Apollo uçuşlanndan sonra izotopik yaş tayinleriyle yıl olarak ve Avusturya'lı tarihlendirilerek dünya stratigrafisi ile deneştirilmeye başlandı. Eduard Suess ve hattâ G. K. Gilbert gibaşlığıyla neşredildi (3) (PPPI: Gezegen Programları Proje Yönebi büyük jeologların iddia ettikleri gibi Ancak King beni bir kere yakalamışken cileri) toplantısına benim davet edilmemi volkanizma sonucu değil, çarpma (imbırakmak niyetinde değildl. Kasım sağladı. Orada da ben ve Jones Some pakt) sonucu olduklannı savunuyordu. 1971'den itibaren Mariner 9 uydusunun "Speculations on the Existence Of Plate İlk ay uçuşları sonucunda Ay'dan gelen Motions on Mars (Merih'de Levha Haredünyaya göndermeye başladığı radar gotaşlar üzerinde izotopik yaş tayinleri yapketlerinin Mevcudiyeti Üzerine Bazı Sperüntüleriyle ilk defa Merih'in yüzeyinin mak mümkün hale geldiğinden, ilk defa külasyonlar) adlı bir tebliğ verdik. detaylı bir fotojeolojik incelemesınin yapıdünya ile deneştirilebilecek bir ay stratiglarak tektonik davranışı hakkında fikir eIşte bu toplantıda ilk defa Eugene (Gene) Shoemaker ile tanıştım. Gene, topdinilebilmesi imkân dahiline girmişti. King rafisi (2) (Şekil 1) yetmişli yıllarda ortaya lantıya gelenler için yakındaki Arizona bana bu konuda yapılan yayınları gösteçıktı. Bu çalışmalann sonunda güneş siskraterine (Coon Surte) (5) bir arazi gezisl rerek, özellikle tektonik olarak faal olduteminin iç kesimlerinde son 4.5 milyar yıl düzenlemişti. Gelen bilim adamlan arağu sanılan Tharsis kubbesi/Phoenicius süresince meteorit debisinin (belli bir' kesında en genci bendim (o zaman 20 yaLacusA/alles Marineris sistemini incelesitte km 2l ye düşen göktaşı sayısı/yıl) tesşındaydım). Prof. King beni Gene'e takmek isteyip istemediğimi sordu. Ben kapiti mümkün oldu ve buradan da Ay dıdim etti, Gene de beni gezi boyunca yabul ettim ve King bana NASA'nın enfes şında Merih, Venüs, Merkür gibi ulaşanından ayırmadı. Mariner 9 görüntülerini ısmarladı. Bu çamadığımız gezegenlerin yüzeylerinin de lışmaları ben aynı bölümde mastır ögrenCoon Butte cidden muhteşem bir doğa tarıhlendirılebilmesi bazı sınırlar çerçevecisi olan Irene C. Jones ile birlikte yapharikası, Gene de bu doğa harikasını o sinde yapılabilir hale geldi. tım. Sonuçlarını da 1975 yılında Salt Lazaman en yakından tanıyan jeologdu. AriBütun bunlar, doğal olarak göktaşı ke City'de yapılan Amerikan Jeoloji Derzona kraterinin jeolojisini en detaylı şekilçarpması olayını yetmişli yıllarda son dede, onu en Iyi tanıyan jeologdan öğrenneği yıllık toplantısında bir tebliğ olarak rece popüler hale getirdiydi. Prof. King, me fırsatını da bu şekilde buldum. sunduk. (4) benim tercümemi o zaman adı The Moon Ancak bu kraterin keşif ve yorum tarihi Ancak King bu fikiıierin daha dar bir Iholan ve şöhretli astronom Zdenefc Kopal çok eskilere dayanır. Krateri ne ilk keşfetisas çevresine de takdimini arzuluyordu. tarafından yönetilen dergiye gönderdi. den, ne de bir göktaşı krateri olarak ilk Dolayısıyla Mart 1976'da Arizona'nın Kopal tercümeyi büyük bir heyecanla kayorumunu yapan Gene'dir. Krateı geçen Flagstaff kentinde yapılan NASA Planebul etti ve tercüme 1975 yılında The Oriyüzyılda yakınlannda bulunan meteor kotary Programs Prindpal Investigators gkn of Lunar Cntms by Alfred Wegener red VVege VVegener'in kitapçığı İlk yarıyılın sonunda bir gün elinde eski ve ince bir broşürle yanıma geldi: "Şunu Ingilizceye çevirebillr mlsin?" dedl. Elindeki kitapçık kıt'aların kayması teorisini Ş y j KartOMbmtiaaeytlmda. 3856