Catalog

Tl P ÛDAK seklıkte buyüyen çocuklann da gelişımlerinin yaşıtlarından geri kaldığını sözlerıne ekliyor Özel içkileri var Yerliler, doğal uyumlarının yanı sıra, daha vükseklere cıkmaları gerektığınde, "antimonıo" adını verdiklerı bır ıçkiyle "dağ vurgunu"na karşı bağışıklık kazanıyorlar. Içınde aktıf madde olarak kâfuru esansı bulunan bu ıçecek, beyne gıden kan damarlarını genişleterek etkisını gösterıyor. Yerliler bu sıviyı az miktarda içtikten başka kokluyorlar, ense ve boyunlarına şürüyorlar. Antimonio ismi "antidemonio", yanı yükseklik şeytanına (demon) karşı koruyucu içki" anlamına gelıyor. Yerel söylencelere göre "dağ vurgunu" yükseklik cınlerinın (duendes) kışıyı çarpması sonucu meydana geliyor Yükseklik cınleri antimonio ıçen kışiyı göremiyor ve çarpamıyorlar. Bolivya Andları ekvatora Tahiti'den daha yakın olmasına karşın gecelerı orta boy bir konutta ısınmak ıçin beş adet elektrıklı ısıtıcı veya büyukçe bır şömineyi süreklı yakmak gerekli. Oksijen azlığından dolayı şomineleri tutuşturmak başlıbaşına bir sorun Basınç düşükluğü, konserve yıyecek ve ıçecekleri tehlikelı birer patlayıcı durumuna getiriyor. Konserveleri açarken ıçındekilerin üstümüze sıçramaması için dıkkatlı olmalı. : Suyun 85 C derecede kaynadığı And larda yemeklerin pışmesi saatler sürüyor. Düdüklü (basınçlı) tencerelerin en işe yaradığı yer burası olsa gerek. Yemeklerin pişırılmesı kadar sindirıminde de bazı güçlükler söz konusu. Dış basıncın azalmasından dolayı, bağırsak gazlarının daha fazla yer kaplaması (genleşmesi) mide şişkinliği ve gaz yakınmalarma yol açıyor Kalın bağırsaklar kabızlık nedeniyle bloke.olduğu takdirde sındırım sisteminde ileri derecede gaz toplanması çatlamalara neden olmakta. Atmosferin koruyucu örtüsünün incelmesınden dolayı güneşin 1.5 kez daha güçlü olduğu bu yükseklikte 20 dakikada yerliler kadar bronzlaşmak olası, ancak uzun süre güneşte kalmak tehlıkeli yaaklara ve deri kanserine yol açması açısından oldukça riskli. Her ne kadar gökyüzüne yakınlığı nedeniyle "cennete yakın" olsa da, And Dağları keskin ayazı, yakıcı güneşi ve yerlilerin "yükseklik şeytanı" ile daha cok bir cehennemi anımsatıyor. • Bilimsel araştırmalarda denek sorunu: "Canlı" mı 'tansız" mı? Reşit Canbeyli Başta insaniar olmak üzere ge/ısmis organizmalan bilimsel araştırmalarda denek olarak kullanma koşullannın, gıderek zorlaşan kurallara bağlanmnya başhndığı bir gerçek. Özt'/I/Ue, deneğın acı çekebilece«JI, sağ/'ğının tehlikeye gırebıleceği ya da psıkolojik sorunlarlo karşılaşabıleceği durumlarda uygulanabilecek kosullar konusunda kımı ülkelerde yasal düzenlemelere gidilmış buiunuyor. Bırçok ulkede ise araş/ırmo kurumlaıi deney koşullarınt insancı/ ö/çüt/ere ağtrlık veren protokollere bağ/omif durumda. Bugün arfık, bır yüzyıl önce Pasteur ün dönemınde o/auâu gı'bı bir afiyı kısa süre// bır hazırlık aöneminden sonra insanlara uygulamak elbette söz konusu değil. Zekâ testleri üzerine çalışmalanyla da tanınan ingiliz hekimı Francis Go/fon'ın yaptığı gibi ilaçların efkisini kendi üzerinde araşfırmak bile günümüzde geçerfı bir yöntem değıl. (Ga/fon, ilaçlan alfabetik s>rayla inceledığı bu giris'tmini, "C" horfine gelip de "casfor oıT'i hintyağıolenedikfen sonra terk etmişti). Bugün ise canlılarla araşfırma konusunda yalnız insanların değil, hayvanlann da haklannı koruma yönünde önemli gelişmeler o/muşfur. Bu (conuda duyarlılığın artması ve evrense/ (curalfarın yerleştirilmeye çalışılmasıyla, canlılar üzerinde yapılan araştırmalann (en ozından "ağn" etkeninin önemlı olduğu durumlarda) en aza indirilmesi görüsünün egemen olduğu söylenebilir. Gelişmiş canlı organizmalar yerine bilgısayarla benzeşim yöntemleri, matematıksel modeller ya da daba basif organizmaların kullanımı uzun erımde soruna çözüm getirebilir. Geleneksel araştırma yöntemlerinden uzaklaşma biçimindeki bu ge/işmen/n yo/nızca fıp, bıyoloji, psikoloji gibı alanlarla sınırlı kaldığı ya da yalnızca canlılann denek olarak kullanımına özgü olduğu da söylenemez. Dünya çevresindeici (bugün kendi adıyla anılan) ısınım kuşaklannı keşfeden ABD'li fızıkçı James Van Allen'tn da onerdiği gibı, uzay araştırmalannın da "ınsansız" pro/'eler/e sürdürülmesini isteyen bılım adamlarının sayısı da az değil. Bu alanda da yapay uydular duyar/ı ele/cfronik aygıflar ve zamanla robot kullanımıyla, araştırmalann insanlara gerek duyulmadan sürdürülebileceğt neri sürülmekte. Böylece insanların yalnız denek olarak değil, deneycı olarak da riske atılmalan en aza indirilmıs olacak. Bu ge/işmelerin, gelecekfelci araştırma yöntemlerini etkileyeceği kuşkusuz. D Kalp büyümesi Yükseklerde yaşamanın sağlık açısından zararlan, La Paz'daki Yüksek Irtifa Patolojisi KliniĞI'nde çalışan Dr. Gustavo Zubieta ve oğlu Dr. Gustavo JR'ın uzmanlık alanı (yandaki fotoğraf). Röntgan fllmleri, normal bir kalp ile oksijenln kıt olduğu yükseklerdeki madenlerde çalışan işçilerin bazılarında (üstteki fotoğraf) rastlanan ve tehllkeli boyutlara ulaşabilen kalp büyümesi arasındaki farkı gösteriyor. 1