Katalog

SEÇİM83 6 MUNTEHIBI SAM'DEN SEÇMENE Tek Parti döneminde seçimler TEVFtK ÇAVDAR T ek Partl Dönemi Seçlmlerl: "Takriri Siıkun" yasasının kabulünden sonra, Türkiye tek partinin egemen olduğu bır döneme girmeye başlamıştır. Bu süre içersinde, 1930 yıllarının başındaki kısa Scrbest Fırka dcneyımi bir yana bırakılırsa, Meclis'tc sadece bir parti bulunmaktaydı. Tek partinin hakiııı olduğu bu dönemde bcş genel .seçinı yapılmıştır. Bu seçimlerin tarihleri şöylcdir: 1927, 1931, 1935, 1939 ve 1943. Yapılan bu beş genel seçimde seçim sisiemi fazla değişmemistir. tki dereceli ve seçimin bclirli bir süre devam ettiği bir yöntemdir bu. Ikinci seçmenler yani "münlehibi sani'Mer milletvekillerini seçmektedirler. Adaylar ise parti tarafından ilan edilmektedir. 1927 SEÇİMİ: 1927 seçimi, Cumhuriyet'in ilk genel seçimidir. Bu seçimlere kadar ordu mensupları, askerlikle ilişkilerini kesmeden millctvckili olabilıyorlardı. Terakkiperver Fırka deneyimi bunun sakıncalannı ortaya çıkarmıştı. Bunun üzerine 1927 seçiminden önce kabul edilen bir yasayla aday olacak ordu mensuplarının, Silahlı Kuvvetlerle ilişkilerini bütUnüyle kesmeleri ilke olarak kabut edildi. Yasa gereğincc, Gazi Mustafa Kemal, Kâzım (özalp) ve tsmet Pasa'lar seçim öncesi, askerlik görevlerindcn kendi istekleriyle aynlarak emekli olmuşlardır. Gazi, seçim kararı alındıktan sonra millete, "Ben ve Partim" sözcüklerinin Uzerlerine basarak kullandığı bir bildiri yayınlayarak o güne kadar yapılanları ve ondan sonra da yapılması düşünülenlcri açıkladı; tüm ulusun, partisinin arkasında saflanlanmasını istedi. Aym gün yayınlanan bir başka bildiri ile partili millctvckilierinin ııyma zonında olduklan özel koşullar ilan edildi. Bu koşullar, demokrasi tarihimiz açısından önemli bir yere sahip olduğu için buraya yansıtıyuruz: " 1 Milletveklllerinin ö/cl yusunlılarında, ticarel ve sanayi ve oteki iktisadi ve mali çalısmalan, devlelin kanunlanna labidir. Fakal Cumhuriyel Halk Partisi'nden olan mebuslann, mehusluk sıfatlannı ö/el ekonomik yaşantıları için kuçük duşurmemelerine, Parti Genel Başkanlıgı özel (itizlik goslereceklir. 2 Sermayesinin çogu devlete ait olan kuruluşlar ve şirketlerle kamu yaranna ail ve özel sözlesmeye dayanan imliyazlı şirkellerde ve Tekel idarelerinde hükümetçe, meclisi idarelere alanan Uyeler ve bu kuruluşlan lemsil durumunda bulunan parti mcbuslanndun olmayacaklır. 3 Büyük Millel Meclisi'nin başkan ve başkanvekilleri ve bakanlar ile parti genel sekreteri ve parti grubunıın başkanı ile başkanvekilleri ve parti mufeltisleri, gerek devletin ilgili olduğu kuruluşlurda ve gerekse devletin İIKİIİ olmadığı özel sirkeller ve kuruluşlarda, mudurlıık ve idare meclisi üyeliği gibi idare ve temsil dunımlanndan vazgeçerler. 4 Partiye baglı olan milletvekillerinin Büyük Millel Meclisi'nde devam bakımından bulunacaklan durum, partinin genel politikasında özel bir öneme sahip olacaklır. 5 CHP'Iİ olan millelvekilleri, yukandaki kurallara baglılıgı, partinin genel politikasına karsı taahhul elnıiş durumdadırlar." Bu bildirinin yayınlanmasından birkaç gün sonra, 30 ağustos I927'de Gazi, yayınladığı bir tebliğ ile parti adaylarını bütün millete ilan ettı. Tebliğ şöyle başlamaktaydr "Aziz vatandaşlanm; Cıımhuriyet Halk Fırkası namına, bulun memlekette TBMM azalıgı için mebus namzeli olarak tespit elliğim zevalın heyeti umumiyesini ıttılaınıza arz ediyorum. Bunlardan her daireyi inlihabiyeye tefrik edecegim mebus namzetlerini aynra im/anı lahlında KÂZIM ÖZALPMillelvekilligi için ordudan ayrıldı. arz edeıegim. Gazi Mustafa Kemal" Ikinci seçmenlerin seçimine 20 temmuzda baslandı. Gazi ve Meclis Başkanı Kâzım (özalp) Pa sa oylarını Beşiktas'ta Sinan Paşa Mahallesi'nin sandığında kullandılar. Ismet (InönU) Paşa ise Heybeliada'daki sandıkta oy verdi. Birinci seçmenlerin oy verdiklcri sandıklar 12 ağustos gUnü Sultanahmct Meydanı'nda toplandı. "Hakimiyel Millelindir" dövizleriyle donanıni'j büyük bir sandık alayı yapılarak sandıklar Vilayet'c (Babıâli) göturuldu. Milletvekili scçiTIIİ, geleneksel bir biçimdc, DarUlTUnun koııfc rans salonunda yapıldı. 1458 ikinci seçmcn ka İSMET İNONU dı İlk seçimlere sivil kalıl REFET BELE1935 yılında bagımsız olarak meclise girdi tuyu bilenlerce bağımsız aday olusu olumlu biçimde yorumlanmıstı. 1935 seçimlerinin iki önemli sonucu vardır. Bunlardan birıntisı ilk defa kadınların da seçme ve seçilme haklarını kullanmış olmalarıdır. Parti listelcrinden meclise giren ilk kadın milletvekilleri şunlardı: Fakihe Üymen (Islaııbul), Mebnıre Gonenc (Afyon), Satı Karamehmet Kadın (Ankara), Türkân Basbufi (Anlalya), Sabiha Gökciil (Balıkcsir), IjehiluIsel (Bursa), Hayriye Iz (Denizli), Nakliye Elgiin (Erzurum), Benal Nevzal (Izmir), Bediz Aydilek (Konya), Mihri Pektas (Malatya), Meliha Ulaş (Samsun), Ksma Nayman (Scyhan), Sabiha Gorkey (Sivas), Seııiha Hual (Trabzon). Bu sonuç genç cumhuriyetin siyasal haklar açısından önemli bir aşamasıdır. Son dönem meclislerindeki kadın sayısına baktığımızda 1935'deki lulunnın ileriliğini görmekteyiz. 1935 seçimlerinin ıkinci özelliği de 4 azınlık mılletvekilinin parli lisıelerindcn meclise girmeleridir. Bunlar; Berk Tıırker (Afyon), Doktor Taplas (Ankara), tstamal Özdamar (Eskışehir), Dr. Abravaya (Niğde). Dıkkat edilecek olursa, azınlık milletvekilleri önemli bir seçmen grubuna sahip olduklan Istanbul'dan aday gostcrilmemislerdir. Böylece azınlıkların parti larafınüa lcnimsendiğı ve Uikenın her yerindc milletvekili seçilecek kadar saygınlığa sahip oldukları işaret edilmek ıstenmıştir. Parlilerin azınlıklardan aday göstermelcri 1950'li yılların ortala rına kadar devam etmistir. 1939 VE 1943 SEÇİMI.ERİ Bu seçimler, Aıaturk'ün ölümünden sonraya ve savaş yıllarına rasılar. O gunlerin koşullan, yığınların Milli Şef tnönü çevresinde kenetlenmesi gereksinimini doğurduğu, en azından partı açısından böyle bir zorunluluk hissedildığı ıçın önemli bir gelismeye sahne olmamıslardır. 1939 seçımınde parti, aday listelerini eskı muhalifleri de içine alacak bır biçimde hazırladı. 1943 seçiminde de 458 ınilletvekilliği yeri için 539 aday göstererek ikinci seçmenlere aralanndan bır tercih yapmaları olanağını verdi. Bu, gelecektekı gelişmeler yönünden önemli bır adımdı. Tek parti döneminin seçimlerini inceledığımiz de sürekli bir arayışın izlerini görmekteyiz. Bir yandan yeni kurulan devletin vc onun kurumlannın korunması aınaçlanırken, diğer yandan da bu kurumların geliştirilmesı için ıçten, tutarlı eleştirilerin de yükselınesine çalışılmışlır. Parti listelerinde bağımsızlara yer vermek, 1939'dan sonra partiye bağlı bir mustakil grup yaratmak lıep bu düsünce ve isteğin kanıılandır. lık için başvurdu. Bunlardan ancak % 45'i listelerde yer alabildi. Gazi, aldığı bir kararla 22 seçim çevresindc 30 milletvekilliğini bağımsızlara bırakıyordu. Böylece yeni mecliste bir eleşliri odağının oluşmasını istediğini açıkça ortaya koyduğu gibi, yayınladığı bildiride de bu konııyla ilgili olarak şunları söylüyordu: "Yaptıgını bilen ve hizmet yolundaki ledbirlerine inanan ulküculer olarak kendimi/i elestirilere hedef tutmayı gerekli ı>orııyoru/. Bu sebepledir ki, si/den, yani partili arkadaslanmdan bi/im programımızdan yana olmayan adaylara da oy vermeleri gibi agır bir fedakarlık istedim. Bu feda ll)27 seçiminden önce kabul edilen bir yasayla aday olarak ordu mensuplarının Silahlı Kıtvvetlerle ilişkilerini bülünüyle kesmeleri ilke. olarak benimsendi. Yasa gereğince. Gazi Mustafa Kemal, Kâzım özalp ve İsmet Paşalar, seçim önvesi askerlik görevlerinden kendi istekle.ri ile ayrıldılar. 1935 seçimlerinde ilk kez kaılmlar nıilletvekili olarak Meclis'e giriyorlardı. Bu seçimin ikinci özelliği ise, 4 azınlık millelvekilinin parti listelcrinden seçilmeleriydi. tıldı. Salonda iki tahta bulunmaktaydı. Birinci tahtada fırka adaylanmn ısimlcrı, diğer lahtada ise bağımsı/ adaylann adları yazılmı^lı. Sonuçta partinin adayları büyuk bir çoğunlukla kazandı. Bağımsızlardan sadccc lütün amelesi Hüsnu Hasan Efendi've bir oy çıktı. 1931 SKÇİIvll.ERI: Bu seçimler 1929 dünya bunalımının ve Serbest Fırka olaylarının etkilcrinin sılinmediği bir döncmdc yapıldı. Ekonomik bunalım, zatcn bir çok iklisadi sorunları olan Ulkeyı daha da derin darboğazlara surüklemek ıstidadını gösteriyordu. Serbest Fırka'nın da katıldığı belediye seçimlerinde ise yığınların hoşnutsuzluğu olanca boyutlarıyla su yüzünc çıkmıstı. Halkııı karşı karsıya kaldığı mcseleleri yakından tanımak isteyen Gazi, uzun bir yurt gezisine çıktı ve bırçok konuda noksanların bulunduğuna ve par tinin bunları cıı kısa süre içerisinde çözmcsi gerektiğine inanarak seçimleri yenileme kararını verdi. 3 mart 1931 'de meclise seçimlerin yenilenmesi önerisi geldi ve oybirliğı ile kabul edildi. 1931 seçımi, süre bakımından Türkiye'de bır u/unluk rekoru kırmıştır. Seçimler veGazi'nin yığınlara yaptığı katılıın çuğırısı buyuk yankılar ııyandırdı. Partiye 800'den fazla kişi adaykSrlıgın, memleket idaresi için, partimizden mebus seçmek gorevi kadar önemli bir amaca yonelmi; olduguna inanınız. Baska programlı mebus seçmekle, parlimiz ikinci seçmenlerine dikkat noktası olarak göslerdigimir nitelik; seçecekleri kimselerin laik, cumhuriyelçi, mllliyetvi ve samimi olmalandır. Açık bıraktıgım yerler için hiçbir kimsenin lehinde ya da aleyhinde asılamak isledlgim bir düşııncem yoklıır ve olmayacaklır. Açık yerlere adaylıklannı koyacaklar hakkında sadece vicdani kanınua gore oy kullanmanı/ n/ellikle istegimdir." Gazi'mn bu is teğine karşın bağımsızlara bazı yerlerde oy çıkmadı. Örnegin lstanbul'da bağımsızlara ayrılan dort millctvekilliği doldurulamadığı için sonradan ara seçıını yapıldı. 1931 seçimlerinde 82 mebus yerini yitirdi, onlann yerine parti 62 yeni kisıyc ycr verdi. Seçimlere katılma oranı resnıen % 88 olarak açıklandı. 1935 SEÇİMLERİ 1935 seçimleri sürcç olarak diğerierinden farklı cereyan etnıedı. Bu kez parti listclerinde 16 nıilletvekilliği bağımsızlar için ayrılmıştı. Bağımsızlar arasında yer alan Refel (Bele) Pasa 290 oyla Isiaııbul'dan meclise gırdı. Pasa'nın Terakkiperver Fırka'nın kuruluşundan beri izlediğı doğrul