Katalog

4 ARALIK 2022 PAZAR 6 inceleme TÜRK ANAYASA TARİHİNDEKİ ÖNEMLİ GELİŞMELER VE KIRILMA NOKTALARI 200 YILI AŞAN ANAYASA TARİHİMİZ II. Meşrutiyet’te (anayasa) değişimler TÜRK TİPİ II. Meşrutiyet döneminde 8 Ağustos 1909’da anayasada 21 madde de değişiklik BAŞKANLIK SİSTEMİ yapıldı ve 3 madde eklendi. Temel hak ve hürriyetlerle ilgili olarak 961 Anayasası’nın özgürlüklere öncelik kanun dışı tutuklama yasağı (m.10), sansür 1tanımasına, otoriter düşünceyi benimse- yasağı (m.12) getirilmiştir. Haberleşme giz- yenler karşı çıkıyorlardı, “Bu anayasa bol liliğinin esası (m.119) benimsenmiş, toplan- geliyor” diyorlardı. 12 Eylül 1980’de, ordu hiyerarşisi içinde yönetime el koydu. ma ve dernek kurma hakları (m.120) tanın- Anayasayı yapmak üzere tayinle oluştu- mış, padişahın yazarları ve gazetecileri sür- siyasi partinin oluşturduğu masa, Türk rulan bir danışma meclisi kuruldu. gün etme yetkisi (m.113) kaldırılmıştır. demokrasi tarihimizde çok önemli bir 1982 Anayasası, sadece devletin temel ku- Yasama ile ilgili olarak mecliste kanun 6 gelişmedir. ruluşlarını belirleyen bir anayasa değil, her teklifi vermek için padişahın iznini alma 84 maddelik bir tasarı, Türk anayasa geliş- şeyi ayrıntılarıyla ele alan bir “düzenleyici koşulu kaldırılmıştır. Padişahın kanunları meleri tarihimizde ilk kez 6 siyasal partinin anayasa”dır. mutlak veto yetkisi de yumuşatılmıştır. uzlaşısı sonunda ortaya çıkmış oluyor. Bu Yürütme ayağı güçlendirilmiştir. Senato Yürütme yetkisi bakanlar kuruluna veril- haftaki yazımızda 225 yıllık bir geçmişe sa- kaldırılarak tek meclis sistemi getirilmiştir. miş ve meclise karşı sorumlu olduğu kabul hip olan Türk anayasa tarihinin kısa bir ana- edilmiştir. lizi yapılacaktır. Tek adam yönetimi Anayasal gelişme açısından Osmanlı 1982 Anayasası, yapılan yüzlerce deği- Cumhuriyet dönemi İmparatorluğu’nda beş önemli tarih vardır. şiklikle 2017’ye kadar 25 yıl yaşadı. 16 Cumhuriyet döneminde başlıca anayasal Bunlar tarih sırasına göre: Nisan 2017’de yapılan halkoylamasıyla hareketler 1921 Anayasası, 1924 Anayasası, 1808 yılında Senedi İttifak, 1839 yı- “cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi” adı 1961 Anayasası, 1982 Anayasası ve cum- lında Tanzimat ve 1856 yılında Islahat verilen bir modele girildi. Beş yıldır uy- hurbaşkanlığı hükümet sistemine geçiş ola- Fermanı’dır. İlk anayasa 1876 tarihli Kanuni gulanan ve tek adamlığı getiren bu model rak özetlenebilir. Esasi’dir. 1909’da II. Meşrutiyet’te, Kanuni dünyanın hiçbir yerinde yoktur. Cumhuriyet döneminde rejim yönün- Esasi’de değişiklikler yapılmıştır. Hukuk devleti ve demokrasinin teme- den en önemli hareket kuşkusuz 1 Kasım Tanzimat ve Islahat Fermanı, birer padi- li kuvvetler ayrılığı ilkesidir. 2017’de geti- 1922’de saltanatın ve 3 Mart 1924’te hilafe- şah bildirisidir. Bu bildirilerde padişah, kendi rilen sistem, kuvvetler birliği ve tek adam tin kaldırılmasıdır. iradesiyle vatandaşına haklar veriyordu. yönetimini oluşturmuştur. Kuvvetler ayrılığı ilkesinin işlediği hukuk 1921 Anayasası Birinci Meşrutiyet, devleti bir yana bırakılmış “ucube” bir sis- 23 Nisan 1920’de Ankara’da toplanan ilk anayasa ve ilk meclis temle tek adam rejimine geçilmiştir. Siyaset “Büyük Millet Meclisi” aslında yeni Türk Osmanlı’da özellikle 1860’lardan sonra bilimci Prof. Dr. Ersin Kalaycıoğlu bu sis- devletinin kurucu meclisidir. Hukuksal tanı- canlanan basın-yayın yaşamı Şinasi, Namık teme, “Neo-Patrimonyal Sultanizm” adını Turhan Selçuk’tan bir anayasa yorumu mıyla “asli kurucu” organı, asli kurucu ikti- Kemal, Ali Suavi, Ziya Paşa gibi aydınla- vermektedir. darıdır. rın ortaya çıkışı toplumsal gelişmeleri tetik- n Model bir meşrutiyet rejimidir. Ankara’da Meclis açılınca İstanbul’daki pa- 6’lı masa ve yeni anayasa liyordu. 1865’te kurulan Genç Osmanlı hare- Ne var ki anayasayı yazan Mithat Paşa, sür- dişah ve ona bağlı hükümet görevdeydi. Bü- keti uzun yıllar valilik yapan sonra da Şûra-yı 6’lı masa son yıllarda Türk siyasal yaşamın- güne gönderildi. yük Millet Meclisi’nin açılışından beş ay son- Devlet başkanlığına getirilen Mithat Paşa’nın da yaratılan çok önemli bir harekettir. Aslın- Abdülhamit adım adım “mutlakiyetçi” yö- ra 18 Eylül 1920’de Teşkilatı Esasiye Tasarısı liderliğinde birleşti. Toplumsal etkiler so- da bir uzlaşmadır. 6’lı masanın bir anayasa netimini kurdu ve meclis 1908 yılına kadar Meclis’e sunuldu. Milli Mücadele’yi yöneten nunda, 23 Aralık 1876’da padişah tarafından taslağı üzerinde anlaşması da çok önemlidir. 32 yıl kapalı tutuldu. Seçimle kurulan meclis, Ankara Meclisi’nce 1921 yılında 23 maddelik Kanun-i Esasi kabul edildi. Bu tasarıya göre anayasadaki 100 mad- çok az yaşadı. kısa bir anayasa yapıldı. Öte yandan 1876 Ana- denin değişmesi öngörülüyor. Anayasa- Kanuni Esasi, Osmanlı’nın ilk anayasası- yasası da yürürlükteydi. nın demokratik laik Cumhuriyeti belirleyen dır. Bu anayasaya göre hukuka bağlı devlet II. Meşrutiyet Anayasası 1921 Anayasası’nın devlet modeli, kendine ilk dört maddesine dokunulmuyor, Ana- düşüncesi ilk kez bir anayasal metinle ortaya Abdülhamit’in mutlakiyet yönetimine ay- özgü (sui generis) “Meclis Hükümeti” adı ve- yasa Mahkemesi’nin, Yüksek Hâkimler çıkmıştı. dınlar ve Genç Türkler (Jön Türkler) karşı çı- rilen modelidir. Kuvvetler ayrılığı ilkesi yerine Kurulu’nun oluşumu ve yapısı değişiyor. n Devletin dini İslamdır. kıyorlardı, daha sonra İttihat ve Terakki ku- “Kuvvetler Birliği” ilkesi kabul edilmiş, yasa- İfade özgürlüğünün önündeki engeller kal- n Padişah aynı zamanda halifedir. ruldu. ma ve yürütme güçleri Meclis’te toplanmıştır. dırılıyor ve parlamenter sistem içinde hü- n Şeyhülislam hükümet içinde yer almakta- Uzun mücadeleler sonunda İttihat ve Terak- Meclis, savaşı yöneten bir ihtilal meclisi- kümetlerin düşürülmesi zorlaştırılıyor. dır ve yasalar din buyruklarına aykırı olamaz. ki, 23 Temmuz 1908’de hürriyetin ilanını ger- Ayrıca özgürlüklerle ilgili maddeler yeni- dir. Anayasa hukukçusu Prof. Tanör, bu duru- n Padişah yürütmenin başıdır. Sadrazam ve çekleştirdi ve II. Meşrutiyet ilan edildi. Kanu- den düzenleniyor, bu kapsamda, toplanma mu “Savaş demokrasisi” olarak tanımlamıştır. diğer bakanları kendisi seçer. ni Esasi yeniden yürürlüğe konuldu, yeniden ve gösteri yapma özgürlüğü, ifade özgürlü- (Bülent Tanör, Kurtuluş-Kuruluş, s. 115) n Yasama meclisi, Ayan ve Mebusan Mecli- ğü ve basın özgürlüğünün önündeki engel- seçimler yapıldı. Osmanlı Mebusan Mecli- si olarak iki kanatlıdır. 1921 Anayasası kısa bir anayasa olmasına ler kaldırılıyor. n Ayan üyelerini padişah seçer, Mebusan si Kasım 1908’de yeniden toplandı. İttihat ve karşın Cumhuriyet dönemi anayasacılığı açı- Laikliği düzenleyen 24. maddeye do- Meclisi üyeleri halk tarafından seçilir. Terakki 1918’e kadar iktidarda kaldı. sından önemli etkiler yaratmıştır. kunulmuyor. Cumhurbaşkanının yetkile- ri kısıtlanıyor. Anayasa Mahkemesi ‘Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir’ Taslakta Anayasa Mahkemesi üyeleri- nin seçimi de yeniden düzenleniyor. nayasanın 3. maddesi şöyledir: “Türkiye tematiğine uygun bir metindir. Devletin kurulu- n 1961 Anayasası, II. Cumhurbaşkanının bu kuruma yaptığı Adevleti, Büyük Millet Meclisi tarafından şu, organları, bunların işleyişi düzenlenmiştir. Dünya Savaşı son- üye atamalarındaki yetkisi kaldırılıyor. idare olunur ve hükümeti ‘Büyük Millet Meclisi Ayrıca hak ve özgürlüklerle ilgili hükümlere de rasında ortaya Hâkimler ve Savcılar Kurulu üyelerinin Hükümeti’ adını taşır” (Madde 3) yer verilmiştir. çıkan; evrensel atanma yetkileri Meclis’e devrediliyor. İlk kez anayasada yeni bir devlet “Türkiye Yasama, yürütme ve yargı birbirinden ayrıl- insan hakları ve Ayrıca taslakta, Yükseköğretim Kuru- Devleti” adından söz edilmektedir. mıştır. Kişi hak ve özgürlükleri ile anayasanın hukukun üstün- lu (YÖK) kaldırılıyor. Yerine bilimsel, ida- Anayasanın 1. maddesi “Egemenlik kayıtsız lüğü, parlamenter ri ve mali özerkliği getirilmiş üniversiteler üstünlüğü ilkesi kabul edimiştir. 1924 Anayasa- şartsız milletindir” demektedir. Anayasa, Vila- sistem ve kuvvetler ayrı- arasında eşgüdümü sağlamayı hedefleyen sı, Meclis hükümeti ile parlamenter sistem ara- yet ve Nahiye Şûraları öngörüyor. Ancak bun- bir kurul getiriliyor. sında karma bir model yaratmıştır. 36 yıl yürür- lığı ilkelerine tamamen uymuş- Değişiklik öngörülen önemli alanlardan bi- lar, doğrudan demokrasi değil, yerel demokra- lükte kaldı. tur. Anayasaya ilk kez “insan haklarına risi de yargı. Buna göre mevcut Hâkimler ve si kurullarıdır. Özerklikleri idari olarak sınırlıdır. dayalı devlet” kavramı girmiş ve “temel haklar ve 1961 Anayasası Savcılar Kurulu, Hâkimler Kurulu ve Savcı- (Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişme- özgürlükler” anayasada ilk kez devletin kuruluşu- II. Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa’da yeni lar Kurulu olarak ikiye bölünüyor. Hâkimler leri, s. 257)” nu düzenleyen esaslardan önceye alınmıştır. Yasa- anayasalar yapılmıştı. Özellikle insan hak ve öz- Kurulu’na adalet bakanı ve yardımcısının ka- 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edildi. Mec- ma, millet meclisi ve senato olarak iki kanatlıdır. gürlüklerinin korunması ön plana çıkmış, kanun- tılımı kaldırılıyor, bakan ve yardımcısı sade- lis, anayasanın 1. maddesine bir cümle ekledi: n Demokrasi kültürü açısından “siyasal parti- ce Savcılar Kurulu’nda yer alabiliyor. “Türkiye devletinin hükümet şekli cumhuriyet- ların anayasaya uygunluğunu denetleyen, huku- ler, ister iktidarda ister muhalefette olsunlar, de- İstikrarsızlığın gerekçesi olarak görülen kun üstünlüğünü ve hukuk devletinin en önemli mokrasinin vazgeçilmez unsurlarıdır” ilkesi ilk tir.” Böylece 23 Nisan 1920’den beri uygulanan hükümetlerin kolayca değişmesi konusun- unsuru olan anayasa mahkemeleri hukuk devleti- kez anayasada yer almıştır. sistem Cumhuriyettir. da anayasaya “yapıcı kurucu güvensizlik nin birinci unsuru durumuna gelmişti. n 1961 Anayasası, hukuk devleti ve huku- Cumhurbaşkanı Meclis’in kendi üyeleri ara- oyu” getiriliyor. Buna göre hükümetin ku- kun üstünlüğü ilkesini güçlendirmiş, Türk ana- sından bir seçim dönemi için seçilmekte ve 1950-1960 döneminde özellikle 1954’ten sonra rulması süreci kolaylaştırılırken hükümete yasa tarihinde ilk kez “yasaların yargısal dene- “devlet reisi” unvanını almaktadır. DP’nin otoriter bir yola girmesi, temel hak ve öz- güvensizlik oyu süreci ise zorlaştırılıyor. timini” sağlayan anayasa mahkemesi kurulmuş- gürlüklerin çiğnenmesi yeni bir anayasanın ihtiya- 1924 Anayasası tur. Böylece Türk demokrasisi evrensel düzeye Bu taslağın içeriğinin ortaya çıkması, 6’lı cını en birinci talep durumuna getirmişti. 20 Nisan 1924’de Meclis tarafından kabul ulaşmıştır. masanın sadece liderler toplantısı olmadı- Önemli noktalar edilen Teşkilatı Esasiye Kanunu ile 1876 ve n Anayasa, Türkiye Cumhuriyeti’nin “laik ve ğını, konuların uzmanlar düzeyinde tartışı- 1921 tarihli iki anayasanın yürürlüğüne son 1961 Anayasası bütün dünyada ileri ve de- sosyal bir hukuk devleti” olduğunu kabul etmiş- larak somut çözümlere ulaşıldığını göster- verilmiştir. mokratik bir anayasa olarak kabul edilmiştir. Bu tir. Çağdaşlaşmanın temeli, “din ve vicdan hür- mektedir. Bu aşamaya ulaşılması demokra- 1924 Anayasası, klasik anayasa anlayış ve sis- anayasanın temel nitelikleri şöyle özetlenebilir: riyeti” kabul edilmiştir. simiz için son derece önemlidir. Türkiye de önümüzdeki seçimlerde, 6’lı masa ittifakı, Meclis’te anayasayı değiştir- me sayısal gücüne erişirse Türk siyasal ya- l l yınları, 2015. Bülent Tanör, Osmanlı- Türk Anayasal Gelişmeleri, YKY, 2014. Suna Kili, A.Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri, İş şamında çok önemli bir gelişme olacaktır. l l Mümtaz Soysal, Anayasaya Giriş, İmge Yayınları, 2011. Bülent Tanör, Siyasi Düşünce Hürriyeti ve 1961 Türk Ana- Bankası Kültür Yayınları, 2016. Türk demokrasisi kuvvetler ayrılığı temeli- l l Erdoğan Teziç, Anayasa Hukuku, Beta Basım Yayım, 1998. yasası, 1969. Kemal Gözler, Anayasa Hukukuna Giriş, Ekin Kitabevi Ya- ne dayalı sisteme yeniden girecektir.